پیشرفت اجتماعی: چقدر؟ کجا؟ چگونه؟

 شاخص پیشرفت اجتماعی (SPI=Social Progress Index) ازقضا تلاشی است برای ارائه تصویری بهتر از عملکرد کشورها هرچند که مبتنی بر فرضیات گفتمان غالب اقتصادی (اقتصاد بازار-محور) است. این شاخص با لحاظ کردن زیرشاخصهای جامع‌تر نسبت به شاخص توسعه انسانی (HDI) تلاش میکند تا تصویر جامع‌تری از کشورها ارائه دهد با این حال هنوز مقبولیت شاخص توسعه انسانی را پیدا نکرده است.

ارتباط بین توسعه اقتصادی و شاخص‌های اجتماعی همواره محل پژوهش و مناقشه بین صاحب‌نظران این حوزه است. وقتی صحبت از سنجش شاخص‌هایی چون مدارا و محروم‌سازی‌های اجتماعی می‌شود، این رابطه پیچیده‌تر هم به‌نظر می‌رسد. آخرین گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی مثلا نشان می‌دهد که علی‌رغم تولید ثروت و رشد اقتصادی که موجب رفع نیازهای اولیه برخی از مردمان جهان شده (حال آنکه عده کثیری هنوز محروم از ساده‌ترین نیازمندیهای زندگی هستند) تولید ثروت و رشد اقتصادی در بهبود شاخص‌هایی پیچیده‌تری چون مدارا و محرومیت‌زدایی چندان موثر نیست.

در لیست ۱۳۳ کشوری که در مورد مطالعه قرار گرفته‌اند فنلاند در صدر نشسته است و کشورهای کانادا، دانمارک، استرالیا، سوئیس، سوئد، نروژ، هلند، انگلستان، ایسلند، نیوزلند و ایرلند در رده‌های بعدی قرار دارند. پیداست که میزان ثروت و رفاه کشورها و پیشرفت‌های اجتماعی نسبتی کم و بیش همسان دارند هرچند که جابه‌جا در متن گزارش آمده که این ارتباط قطعی و خصوصا خطی نیست.

جمهوری آفریقای مرکزی با تجربه دو دهه خشونت و تجربه کودتا در سال ۲۰۱۳ که منجر به پیچیده‌تر شدن درگیری‌های قومی و سیاسی و جدایی‌طلبانه در این کشور شد در پایین‌ترین جایگاه این فهرست قرار گرفته در حالی که رتبه یکی مانده به آخر متعلق به افغانستان است.

آمریکا در حالی که بیشتر گرایش دارد تا توسعه اجتماعی خود را کماکان از طریق رشد اقتصادی، شاخص تولید ناخالص داخلی بسنجد در بین کشورهای صنعتی توسعه‌یافته بدترین عملکرد را دارد و در رتبه ۱۹ قرار گرفته‌است.

شاخص مزبور که توسط موسسه‌ای غیرانتفاعی در آمریکا تهیه می‌شود نشان می‌دهد که شهروندان هر کشور در خصوص زیرشاخص‌های سرویس‌های اولیه، فرصت‌ها، سلامت، آموزش، مسکن، سیاستهای محترمانه، حقوق و آزادی‌های فردی و تبعیض در چه سطحی قرار دارند. امتیاز نهایی هر کشور بر اساس ترکیبی از بیش از ۵۰ شاخص محاسبه می‌شود. (عناوین و طبقه‌بندی شاخصها در انتها همراه با رتبه ایران در هر شاخص آمده است.)

کشورهای ثروتمند جایگاه بهتری از کشورهای فقیر دارند با این حال پول تنها عامل امتیازآوری کشورها در این شاخص نیست. به عنوان مثال، فنلاند و کانادا سرانه تولید ناخالص داخلی کمتری نسبت به آمریکا دارند اما عملکردشان بسیار بهتر است.

مایکل گرین مدیر اجرایی موسسه پیشرفت اجتماعی معتقد است «داده‌های ما نشان میدهد که فاکتور رشد اقتصادی عموما مثبت است. اما این همه داستان نیست خصوصا زمانی که به شاخص‌هایی چون مدارا در جامعه می‌رسیم، به نظر می‌رسد با پولدار شدن چندان پیشرفتی در این شاخص نمی‌کنیم. آنچه در این حوزه‌ها مورد نیاز است سیاست‌ها و راه‌حل‌های دیگری است که تعریف و اجرای آن باید در برنامه‌های کشورهای فقیر و غنی قرار گیرند. درآمد بیشتر به شما امکان می‌دهد تا لوله‌کشی جدید برای کانالهای آب داشته باشید، معلمان بیشتری در مدارس حضور داشته باشند اما این درآمد بیشتر نه تنها منجر به افزایش سطح مدارا در جامعه نمی‌شود، بلکه نمره منفی در عملکرد زیست‌محیطی نیز دارد یا حتی ممکن است منجر به مشکلات جدید در حوزه سلامت همچون مشکل چاقی در شهروندان شود.»

آمریکا با سرانه تولید ناخالص داخلی ۵۲۱۱۸ دلار نمره پایینی در کیفیت محیط زیست، سلامت و ایمنی فردی دارد و این در حالی است که سرانه هزینه این کشور در حوزه سلامت بیش از تمام کشورهاست.

گرین درباره آمریکا می‌گوید: «نمره پایین ایمنی اجتماعی آمریکا به دلیل نرخ بالای قتل‌های فردی و کشته‌های قاچاق و ترور است. آنها در شاخص دسترسی به دانش ابتدایی نیز نمره پایینی دارند. سیستم سلامت آمریکا گران است. هرچند یکی از بهترین سیستمهای درمانی در دنیاست اما بسیاری از آن محرومند. امتیاز پایین آمریکا در این حوزه بیانگر آن است که بسیاری از مردم در پوشش این سیستم قرار ندارند.»

«داده‌های ما نشان میدهد که فاکتور رشد اقتصادی عموما مثبت است. اما این همه داستان نیست خصوصا زمانی که به شاخص‌هایی چون مدارا در جامعه می‌رسیم، به نظر می‌رسد با پولدار شدن چندان پیشرفتی در این شاخص نمی‌کنیم. آنچه در این حوزه‌ها مورد نیاز است سیاست‌ها و راه‌حل‌های دیگری است که تعریف و اجرای آن باید در برنامه‌های کشورهای فقیر و غنی قرار گیرند. درآمد بیشتر به شما امکان می‌دهد تا لوله‌کشی جدید برای کانالهای آب داشته باشید، معلمان بیشتری در مدارس حضور داشته باشند اما این درآمد بیشتر نه تنها منجر به افزایش سطح مدارا در جامعه نمی‌شود، بلکه نمره منفی در عملکرد زیست‌محیطی نیز دارد یا حتی ممکن است منجر به مشکلات جدید در حوزه سلامت همچون مشکل چاقی در شهروندان شود.»

مایکل گرین مدیر اجرایی “موسسه پیشرفت اجتماعی”

انگلستان با سرانه تولید ناخالص داخلی ۳۸۱۷۸ دلار خروجی «استثنایی» در دسترسی به تحصیلات عالی (جایگاه سوم)، کیفیت محیط زیست (دوم) و حقوق فردی (دوم) دارد. با این حال جایگاه بیستم در سلامت عملکردی «کاملا متوسط» را نشان میدهد که یکی از دلایل آن نرخ بالای چاقی (۲۵ درصد) در این کشور است. امید به زندگی برای ۶۰ ساله‌ها ۸۴ سال است و در جایگاه بعد از ژاپن با ۸۶,۴ سال و ایتالیا با ۸۵,۲ قرار گرفته‌است.

کشورهایی که دارای عملکرد بدتر و بهتر از انتظار هستند در یک محاسبه دیگر با ۱۵ کشوری که درآمد ناخالص داخلی نزدیکی بهم دارند (متوسط این شاخص در بازه‌ای چهارساله) مقایسه می‌شوند. در میان کشورهایی که عملکردی بهتر از سطح مورد انتظار داشته‌اند میتوان به کاستاریکا، رواندا و نیوزلند اشاره کرد که گرین دلیل آن را تلاش بی‌وقفه این کشورها برای پیشرفت اجتماعی می‌داند.

«کاستاریکا سیستم آموزش ابتدایی عمومی خود را انتهای قرن ۱۹ معرفی کرد، در دهه ۱۹۴۰ دولت رفاه ساخت و حدودا در همان زمان هزینه‌های نظامی خود را قطع کرد اگر کاستاریکا بسیار خوب عمل کرده به دلیل سرمایه‌گذاری بلند مدت آنها در شاخصهای پیشرفت اجتماعی است.»

از دیگر فاکتورهای مهم اراده سیاسی کشورهاست که آیا چشم‌اندازی مستحکم در حوزه‌های مختلف و با اولویت بالا برای خود ترسیم می‌کنند یا نه.

بیشترین کشورهایی که عملکردی پایین‌تر از سطح انتظار داشته‌اند کشورهای حوزه خلیج فارس هستند: عربستان سعودی با رتبه ۶۵ با سرانه تولید ناخالص داخلی ۴۹۵۳۷ دلار و کویت با سرانه ۶۹۸۷۸ دلار و رتبه ۴۵. دیگر کشورهای ثروتمند نظیر روسیه و نیجریه نیز دارای چنین وضعیتی هستند.

گرین در مورد وضعیت متناقض کشورهایی که به لحاظ منابع غنی هستند می‌گوید که «نفرین منابع (resource curse که به آن تناقض فراوانی هم می‌گویند) مشکلی واقعی است. کشورهایی که دارای منابع زیادی هستند مشکلات زیادی برای تبدیل این منابع به پیشرفت اجتماعی دارند و برخی از بزرگترین کشورهایی که عملکردی کمتر از حد انتظار دارند جزو همین گروه هستند.»

در اروپا کشورهای سابقا سوسیالیست که جزء اولین گروهی از کشورها بودند که به اتحادیه اروپا پیوستند عملکرد خوبی داشته‌اند و در گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی آمده که «عضویت در اتحادیه اروپا در پیشرفت اجتماعی مفید است.»

هرچند میزان ثروت جامعه در تهیه ملزومات و زیرساختهای توسعه و به تبع آن پیشرفت در برخی شاخصهای اجتماعی مهم است اما هر چه به سمت بالای جدول رده‌بندی میرویم قدرت و تاثیر شاخص ثروت به تنهایی برای پیشرفت اجتماعی کم و کمتر می‌شود. نیوزلند با سرانه درآمد ناخالص داخلی ۳۲۸۱۶ دلار تقریبا در جایگاهی برابر با نروژ نفت‌خیز و ثروتمند با سرانه ناخالص داخلی ۶۳۴۲۱ دلار دارد. گرین در این باره می‌گوید: «برای کشورهای با درآمد پایین تا متوسط پیشرفت‌های بسیاری در حوزه اجتماعی با اندکی افزایش در رشد اقتصادی قابل تصور است…نکته قابل توجه درخصوص رشد اقتصادی این است که میتواند منابع ایجاد کند و اگر این منابع در پیشرفت اجتماعی هزینه شود کشورهای کم درآمد می‌توانند رشد بلندی داشته باشند. با این حال این فرآیندی اتوماتیک نیست. درآمد ناخالص داخلی سرنوشت کشورها نیست. آنچه باید پس از آن مشاهده شود چگونگی استفاده از منابع است. هرچه کشورها ثروتمندتر می‌شوند هر دلار اضافی درآمد ناخالص داخلی پیشرفت اجتماعی کمتری ایجاد می‌کند و شاید برخی از آن بده بستانها مشکل‌زا هم بشوند، پس باید سوال کنیم که هر دلار اضافی در درآمدناخالص داخلی چقدر می‌ارزد؟ »

ایران و هم‌رده‌هایش 

شاخص‌های بالا در یک منظر تنها ۳ عدد است. اما نه تنها مثالی است از عدم تناسب ثروت ملت و توسعه و پیشرفت اجتماعی که در بالا مثال‌هایی دیگری از آن آمده بود بلکه نشان‌دهنده جایگاه متوسط و رو به ضعیف ایران در شاخص‌های اجتماعی است. یعنی هرچند به لحاظ سرانه تولید ناخالص ملی بیست و نهمین کشور دنیا هستیم اما زمانی که نوبت به شاخص‌های غیراقتصادی می‌رسد این رتبه افت می‌کند.

در رده‌بندی کشورها در شاخص پیشرفت اجتماعی تمامی کشورها در ۶ گروه از امتیاز «بسیار بالا» تا «بسیار پایین» تقسیم شده‌اند. ایران با رتبه ۹۳ در کل و در گروه چهارم یعنی «متوسط به پایین» قرار گرفته است. این گروه شامل ۳۳ کشور و بزرگترین گروه این رده‌بندی است که با اوکراین در رتبه ۶۳ شروع و با نپال در رتبه ۹۵ تمام می‌شود. سطح معناداری از پیشرفت اجتماعی در این گروه قابل مشاهده است خصوصا وقتی که با دو گروه پایینتر مقایسه میشود.

کشورهای حاضر در این گروه هرچند که به لحاظ امتیاز کلی تا حدودی نزدیک به هم قرار دارند اما هر کدام دارای نقاط قوت و ضعف متفاوتی هستند. کشورهای آمریکای لاتین در ایمنی شخصی به دلیل نرخ بالا جنایت، خشونت و قتل امتیاز پایینی دارند حال آنکه به نسبت عملکرد مناسبی در حوزه سلامت، محیط زیست و مدارا اجتماعی دارند. از سوی دیگر کشورهای اروپای شرقی که امتیاز پایینی در حوزه‌های سلامت، کیفیت محیط زیست و انتخاب و آزادی فردی دارند امتیاز بالایی در دسترسی به آموزش عالی و دسترسی به اطلاعات و وسایل ارتباطی کسب کرده‌اند. از جمله دلایل کسب نمره بالا در دسترسی به آموزش عالی میتوان قرارگیری این کشورها در سنت آموزشی شوروی سابق را برشمرد و امتیاز بالا در دسترسی به اطلاعات و وسایل ارتباطی را نشانی از مشارکت آنها در دنیای امروز.

شاخصی که بیشترین تفاوت را در بین کشورهای این گروه دارد شاخص حقوق فردی است. دو کشور نامیبیا و غنا به همراه مغولستان بیشترین امتیاز را دارند. اما کشورهای خاورمیانه و شوروی سابق کمترین امتیازها در این حوزه را کسب کرده‌اند. ۹ کشوری که امتیاز کمتر از ۱۵ در زمینه حقوق فردی کسب کرده‌اند شامل: بلاروس، آذربایجان، الجزایر، مصر، عربستان سعودی، روسیه، ایران، چین و ازبکستان هستند. جای تعجب نیست که اغلب این کشورها یا دارای سیستم بسته سیاسی‌اند و یا هنوز بقایای سیستمهای قدیمی‌شان پابرجاست که آنها را از دموکراسی‌ ملتهای اروپایی و آمریکایی متفاوت می‌کند. در حوزه کیفیت محیط زیست هم تفاوت بزرگی بین کشورهای این گروه وجود دارد، از ازبکستان که به دلیل تولید بالای گازهای گلخانه‌ای و فقدان سیستم فاضلاب کارامد در پایین‌ترین رتبه این گروه قرار دارد تا جمهوری دومینیکن که در بالاترین رتبه قرار گرفته‌است.

در ادامه نگاهی خواهیم داشت به رتبه ایران در شاخصهای اندازه‌گیری شده. برای مشاهده کامل این گزارش، متدلوژی محاسبات و منابع تهیه آمار می‌توانید به وب‌سایت موسسه مراجعه کنید.

منابع:

گاردین

وب‌سایت موسسه پیشرفت اجتماعی