انتخابات در کلاب هاوس؛ تریبون باز در فضای بسته

.

اتاق‌های کلاب هاوس به سرعت به صحنه‌ای برای بحث‌های پیش از این مسکوت در حوزه عمومی تبدیل شده‌اند. مهمترین سرخط خبرهای رسانه‌ها نیز در هفته‌های اخیر یا از اتاق‌های کلاب‌هاوس بیرون آمده یا در آنجا ساعت‌ها به بحث گذاشته شده است.

کلاب‌هاوس در واقع مانند یک کنفرانس دائمی است که در اتاق‌های مجازی آن، جلساتی با موضوعات متفاوت در جریان است. سیاستمداران، خبرنگاران و نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری در این اتاق‌ها جلسات پرسش و پاسخ برگزار می‌کنند. در یک اتاق مخالفان حجاب اجباری در لندن می‌توانند علی مطهری را در مورد آزادی پوشش زنان به چالش بکشند. در اتاقی دیگر، فائزه هاشمی در حضور هزاران نفر از موضع بحث برانگیزش درباره تحریم انتخابات و جدایی دین از سیاست دفاع می‌کند و شرکت‌کنندگان می‌توانند دفاع او از عملکرد پدرش را نقد کنند.

چند زن، محسن نامجو را در اتاق‌های کلاب‌هاوس به آزارگری جنسی متهم می‌کنند، او وادار می‌شود عذرخواهی کند و رسانه‌های بزرگ روایت آزاردیدگان را منتشر می‌کنند. اخیرا هم پس از پخش مصاحبه محرمانه جواد ظریف، بحث درباره تبعات آن ساعت‌ها در اتاق‌های متعدد کلاب هاوس جریان داشت.

گفت‌و‌گوی داخل و خارج

بخشی از سیاست سانسور جمهوری اسلامی در سال‌های گذشته بر قطع ارتباط و منع گفت‌وگو میان فعالان سیاسی و رسانه‌ای داخل و خارج از کشور متمرکز بوده است. حکومت با بالا بردن هزینه برای تبادل نظر جمعی به دنبال کنترل تحلیل‌ها و بازنمایی خوانش‌ انحصاری و یکدست از وقایع بوده است.

کلاب هاوس در واقع فضایی ويژه و احتمالا موقتی ایجاد کرده که در آن خوانش‌های متکثر از وقایع سیاسی منتشر می‌شود. شاید برای اولین بار طرفداران نظام و اصلاح‌طلبان داخلی با اپوزیسیون "خارج‌نشین" و "برانداز" با سهولت و در فضای عمومی تبادل نظر کنند.

پیش از این، ارتباط روزنامه‌نگاران داخل کشور یا گفت‌وگوی خبرنگاران صدا و سیمای جمهوری اسلامی با همکارانشان که برای تلویزیون‌های خارج از ایران کار می‌کنند، می‌توانست پیامد قضایی به دنبال داشته باشد. در اتاق‌های آنلاین کلاب‌هاوس اما برای اولین بار روزنامه‌نگاران داخل و خارج از ایران، صبح‌ها جلسات مشترک خبری دارند.

بسیاری از تحلیلگران داخل ایران هم که به دلیل نگرانی از تبعات مصاحبه کردن با رسانه‌های خارجی با آنها گفت‌وگو نمی‌کردند، در کلاب‌هاوس بدون واسطه در بحث‌های سیاسی شرکت می‌کنند.

کلاب‌هاوس و فرار از دعواهایی توییتری؟

از طرف دیگر با وجود آنکه اینترنت و تلویزیون‌های ماهواره‌ای خارج از ایران در سال‌های اخیر، انحصار و سانسور رسانه‌ای را تا حد زیادی بی‌معنا کرده‌اند اما شکل‌گیری «حوزه عمومی» همچنان دشوار است.

توییتر که با وجود فیلتر بودن، بحث عمومی در مورد موضوعات مهم و میان گروه‌های متضاد فکری را ممکن کرده، در عین حال سنگربندی و خط‌کشی میان داخل و خارج، "خودی و غیرخودی"، "خائن و وطن‌پرست" و … را هم تشدید کرده است. بخشی از این فضای قطبی شده در توییتر فارسی (و غیرفارسی) به مشخصات و ویژگی‌های این رسانه مربوط است که منطق خطی آن به دنبال برابری مشارکت‌کنندگان در بحث‌ است. این ویژگی می‌تواند در نظر، به گفت‌وگوهای دموکراتیک یا در عمل، به مانع و از جمله حمله‌های از پیش تعیین شده و گروهی به کاربران عادی منجر شود.

"ری-توییت" یا بازنشر نظرات دیگران هم امکان فنی دیگری است که باعث به اصطلاح از میان رفتن زمینه بحث می‌شود. بازنشر نظری که برای گروه خاصی توییت شده باعث ایجاد سوء‌تفاهم در گروه‌های دیگر مخاطبان می‌شود و همین به زدوخوردی شدن فضا در توییتر کمک می‌کند. وجود این امکانات و نحوه استفاده کاربران از آنها در نهایت به انتقادهای زیادی در مورد رواج فرهنگ قلدری و "ترول" کردن در توییتر منتهی شده است. به طوری که توییتر با وجود داشتن امکانات ایجاد حوزه عمومی برای فارسی زبانان، در عمل موانع زیادی پیش روی بحث عمومی ایجاد کرده است.

کلاب هاوس از این نظر نقطه مقابل توییتر است. بحث‌ها، گرداننده‌هایی با امکانات کنترلی زیاد دارند. کسانی که بحث راه می‌اندازند، می‌توانند تصمیم بگیرند به چه کسی میکروفن بدهند یا چه کسی را از اتاق بیرون بیاندازند. امکان فنی بازنشر نظرات یا ضبط کردن بحث‌ها هم در این اپلیکیشن وجود ندارد. از این نظر شاید در کلاب‌هاوس با پیشگیری فنی از گم‌شدن "زمینه بحث‌ها" دوقطبی شدن به آسانی توییتر نباشد اما امکان فنی این را هم فراهم کرده که افراد هم‌نظر در اتاق‌هایی با همفکرانشان، در را به روی مخالفان ببندند و از این نظر مشکل ایجاد "فیلتربابل" و "اکو چمبرها" بیشتر می‌شود.

با این وجود امکانات طراحی شده برای رسانه‌ها، در فرهنگ‌ها و کشورهای متفاوت و بسته به نوع استفاده کاربران، کارکردهای گوناگون پیدا می‌کنند. با وجود اینکه کلاب‌هاوس امکان ضبط و بازنشر بحث‌ها را در اپلیکیشنش طراحی نکرده، بحث‌های داغ اتاق‌های پرجمعیت کلاب‌هاوس فارسی نه تنها ضبط می‌شوند بلکه در رسانه‌های جریان اصلی هم بازنشر می‌شوند و به این ترتیب مخاطبانی به مراتب بیشتر پیدا می‌کنند. در واقع با اینکه هدف طراحان کلاب‌هاوس دوری از پدیده "بی‌زمینگی در بحث" بوده، نوع استفاده کاربران ایرانی، کارکرد متفاوتی به آن داده است. حتی گاهی بحث‌های داغ کلاب هاوس به توییتر هم برده می‌شود.

کلاب‌هاوس برخلاف توییتر، رسانه‌ای شفاهی است که استفاده از آن برای ایرانیان آسان‌تر است. برگزاری جلسات شفاهی، بدون محدودیت زمانی هم از امکانات مورد استقبال کاربران فارسی زبان است. از طرف دیگر به دلیل محدودیت نهادهای عمومی و رسانه‌های داخل ایران، کلاب‌هاوس در این دوره، بستری عمومی برای ساعت‌ها بحث درباره تقریبا "همه" موضوعات را فراهم کرده است. رسانه‌های بزرگ دنیا معمولا در پوشش اخبار و ارائه تحلیل، حتی اگر سانسور در کار نباشد، محدودیت دسترسی، زمانی، مالی یا ایدئولوژیک دارند.

در واقع کلاب‌هاوس که با اهداف محدودی طراحی شده، کارکردهای متعدد و گاه غیرممکن پیدا کرده است. همه-کاربردی شدن کلاب‌هاوس البته به برخی رسانه‌هایی که امکان حضور در ایران را ندارند برای درک نیازهای خبری مخاطبان کمک کرده است. برگزاری اتاق‌های متعدد بعد از قتل علی فاضلی‌منفرد درباره حقوق همجنسگرایان یا بعد از روایت آزاردیدگان درباره آزارگری جنسی در کلاب‌هاوس به عیان شدن زوایای مغفولی از این موضوعات در عرصه عمومی کمک کرد. حتی در حال حاضر کلاب‌هاوس به بخش مهمی از ستادهای انتخاباتی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری تبدیل شده است.

همین باعث شده که کاربران فارسی زبان، فرصت پیش‌آمده را مغتنم بشمارند. با وجود آنکه اپلیکیشن رسمی کلاب هاوس تا هفته پیش فقط روی گوشی‌های اپل کار می‌کرد و بیشتر از ۸۰ درصد ایرانیان موبایل اندروید دارند، کاربران فارسی با استفاده از نرم‌افزارهای کمکی به کلاب هاوس پیوستند.

کاربران ایرانی معمولا نشان داده‌اند که در استفاده از این امکانات، پیش از آنکه فیلتر یا سانسور شوند، سریع عمل می‌کنند. به این ترتیب با آنکه کلاب‌هاوس هم مانند توییتر یا فیسبوک باعث انقلاب یا تغییر معنادار و پایدار در وضعیت آزادی بیان نمی‌شود، در این چند ماه به عنوان روزنه‌ای که کمبود بحث در فضای عمومی را تا حدی جبران می‌کند، موثر بوده است.

چرا کلاب هاوس فیلتر نشده؟

یکی از دلایلی که برای فیلتر نبودن اینستاگرام برخلاف فیسبوک یا واتس‌اپ در ایران عنوان می‌شود این است که امکانات سازماندهی گروهی ندارد. اما مهمترین خصوصیت کلاب هاوس فراهم کردن امکان گفت‌وگوی گروهی و گردهمایی‌های اعتراضی است و با این وجود تاکنون رسما فیلتر نشده است.

نزدیک بودن به انتخابات ریاست جمهوری و به اصطلاح داغ کردن تنور انتخابات به این واسطه از جمله دلایل فیلتر نشدن این اپلیکیشن عنوان شده است. ممکن است این انگیزه‌ها هم در کشمکشی که تاکنون موفق به فیلتر کردن کلاب‌هاوس نشده، موثر بوده باشد اما غیرمتمرکز بودن سیاستگذاری اینترنت در ایران عامل مهمتری است. برخلاف کشورهایی مثل چین، روسیه یا عربستان سعودی، سیاستگذاری درباره اینترنت در ایران در دست یک نهاد متمرکز نیست. نهادهای مختلفی با انگیزه‌ها و منافع متفاوت درباره اینترنت تصمیم‌گیری می‌کنند. دولت یا بخش‌هایی از ساختار قدرت که در حال حاضر به امکانات صدا و سیما دسترسی ندارند، معمولا با فیلتر شدن رسانه‌های اجتماعی مخالفند.

در دوره قبلی انتخابات ریاست جمهوری، اینستاگرام یکی از مهمترین ابزارهای تیم انتخاباتی حسن روحانی (و حتی ابراهیم رئیسی) برای تبلیغات انتخاباتی بود. به نظر می‌رسد کلاب‌هاوس هم در انتخابات پیش رو برای نامزدهایی که امکان دسترسی به رادیو و تلویزیون ندارند، کارکردی مشابه دارد. این گروه رسانه‌ ندارند، امکان استفاده از صدا و سیما یا تلویزیون‌های خارج از کشور را هم به دلایل مختلف ندارند در نتیجه رسانه‌های اجتماعی و در این دوره کلاب‌هاوس را مهمترین ابزار ارتباط با رای دهندگان می‌دانند. از طرف دیگر هنوز نفوذ و امکان تاثیرگذاری بر تصمیم‌گیری در مورد اینترنت را دارند. کشمکش وزیر ارتباطات با دیوان عدالت اداری درباره جریمه اپراتورهایی که استفاده از کلاب‌هاوس را مختل کرده بودند هم نشانه همین موضوع است. غیرمتمرکز بودن سیاستگذاری اینترنت البته به این معنا نیست که مخالفان فیلترینگ اگر به امکانات رسانه‌‌های داخلی دسترسی داشتند، طرفدار آزادی بیان بودند، بلکه بیشتر تاکتیکی است که برای بقا در ساختار قدرت استفاده می‌شود.

به دلیل همین تضاد منافع گروه‌های تصمیم‌گیر، واکنش جمهوری اسلامی برای برخورد با تغییرات سریع در حوزه تکنولوژی، نسبتا کند است. هنوز جنگ نهادهای داخلی در مورد فیلتر کردن اینستاگرام یا ساز و کارهای ایجاد محدودیت‌های بیشتر برای اینترنت ادامه دارد که کلاب هاوس به سرعت جای خود را در میان کاربران (کم تعداد اما بانفوذ اجتماعی) باز کرده است.

با وجود استقبال یکباره از کلاب‌هاوس در دنیا، حفظ حریم شخصی، مشارکت غیرعادلانه در بحث‌ها به دلیل ساختار این اپلیکیشن و پیروی از منطق درآمدزایی (مانند بقیه رسانه‌های اجتماعی) از جمله انتقادهایی است که که به این اپلیکیشن وارد شده است. مثلا یکی از الگوهای درآمدزایی کلاب‌هاوس، پولی کردن برخی از اتاق‌هاست.

اما آیا این فضای گفت‌وگوی مجانی یا پولی تا قبل از انتخابات ۱۴۰۰ و بعد از آن هم برای کاربران فارسی زبان برقرار خواهد بود؟ بعید است حتی مسئولان اینترنت در ایران هم پاسخ این سوال‌ را بدانند. نکته جالب اما اینجاست که کاربران ایرانی از همین روزنه دسترسی آزادانه تا وقتی که دوام دارد، برای پر کردن جای خالی رسانه‌های آزاد، نهادهای مدنی، فضای بحث آزادانه و بسیاری چیزهای دیگر استفاده می‌کنند.

توضیح ویدئو،