پیشرفته‌ترین جت‌های جنگنده، تانک‌های مدرن و بهترین سیستم پدافند هوایی در جهان. این موارد برخی از سلاح‌های پیشرفته‌ای هستند که ایران مایل است با رفع محدودیت‌های معاملات تسلیحاتی از بازارهای بین‌المللی سلاح خریداری کند.
سپاه پاسداران ایران در تاریخ ۲ نوامبر ۲۰۰۶ در حین مانور جنگی در خارج از شهر قم در جنوب شرقی تهران موشک‌های آزمایشی شهاب ۳ را شلیک کرد. (Parspix/Abaca Press/MCT)
تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل متحد به مدت سیزده سال به ایران اجازه خرید سلاح‌های اصلی و تجهیزات نظامی پیشرفته را نمی‌داد. اما در تاریخ ۲۷ مهر ۹۹ / ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ این تحریم‌ها لغو شدند.
اکنون برای اولین بار پس از سال‌ها ایران می‌تواند هر آن‌چه را بخواهد، از تانک گرفته تا جت‌های جنگنده، خریداری کند و به طور ویژه چین و روسیه آماده تحویل سفارش‌های احتمالی به ایران هستند.
درباره این تحقیق:
طی ۱۳ سال گذشته ایران با تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل روبرو بوده است، اما در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ بالاخره این تحریم‌ها به پایان رسید. دن‌واچ و زمانه مدیا به تحقیق درباره‌ی این موضوع پرداخته‌اند که چه کشورهایی در زمان تحریم‌های تسلیحاتی اقدام به فروش سلاح به ایران کرده‌اند و با کارشناسان در خصوص نتایج احتمالی لغو این تحریم‌ها گفتوگو کرده‌‌ایم.
امکانی که اخیرا برای خرید سلاح‌های پیشرفته به ایران فراهم شده، به طور اخص کارشناس‌های آمریکایی را نگران کرده است. آنها هشدار داده‌اند این امر می‌تواند به شعله‌ور شدن آتش یک مسابقه‌ی تسلیحاتی جدید در خاورمیانه منجر شود.
یکی از این کارشناس‌ها ایلان بِرمن، معاون ارشد رئیس اندیشکده‌ی شورای سیاست خارجی آمریکا و مشاور چند تن از رؤسای جمهور سابق و همچنین مشاور آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) است. او می‌گوید:
«ایران خواهد توانست سیستم‌های تسلیحاتی و همچنین کالاهای دو منظوره را از بازارهای آزاد خریداری کند و همین باعث خواهد شد مسابقه‌ی تسلیحاتی جدیدی در خاورمیانه به راه بیافتد. اگر ایران دست به تسلیح دوباره‌ی کشور بزند، کشورهای مخالف، خصوصا اسرائیل و عربستان نیز همین کار را خواهند کرد تا مطمئن باشند خواهند توانست از خود در برابر حملات احتمالی ایران دفاع کنند.»
با این وجود برخی کارشناس‌های اروپایی در امور ایران و امنیت خاورمیانه معتقدند نباید در خصوص اهمیت تسلیح دوباره‌ی ایران اغراق کرد.
آنها می‌گویند تحریم‌های تسلیحاتی آمریکا و اتحادیه‌ی اروپا که به ایران اجازه‌ی خرید سلاح‌های پیشرفته از تولیدکنندگان غربی را نمی‌دهد، همچنان پابرجا است. به علاوه، بحران‌های اقتصادی ایران به این کشور اجازه نخواهد داد به رویای خود برای ولخرجی خرید تسلیحات نظامی دست پیدا کند.
اِلی گرانمایه، کارشناس امور ایران در شورای روابط خارجی اتحادیه‌ی اروپا (ECFR) می‌گوید:
«هر چند با لغو تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل متحد ایران می‌تواند اقدام به خرید سلاح‌های پیشرفته از چین و روسیه کند، اما در آینده همچنان برای مدتی نامعلوم امکان خرید و فروش آزادانه در بازارهای بین‌المللی تسلیحات را نخواهد داشت.»
او پیش‌بینی می‌کند چین و روسیه تفاهم‌نامه‌هایی با ایران برای تحویل سلاح‌های پیشرفته به امضاء خواهند رساند، اما در عمل از تحویل سلاح‌ها خودداری خواهند کرد.
الی گرانمایه با اشاره به تحریم‌های ثانویه‌ی ایالات متحده علیه کشورهایی که اقدام به فروش تسلیحات به ایران کنند، می‌گوید: «نه شرکت‌های روسی و نه چینی جرأت دست زدن به اقدامی که منجر به تحریم آنها از سوی ایالات متحده شود را ندارند.»
دوستان قدیمی
تحقیقاتی که توسط دن‌واچ و زمانه مدیا در خصوص خریدهای تسلیحاتی ایران انجام شده، نشان می‌دهد در زمان تحریم‌های سازمان ملل متحد، روسیه و چین فروشندگان اصلی تجهیزات نظامی پیشرفته به ایران بوده‌اند.
از جمله سلاح‌هایی که روسیه در اختیار حکومت اسلامی ایران قرار داده می‌توان به هواپیماهای تهاجمی برای حمله به اهداف زمینی، یک سیستم پدافند هوایی پیشرفته، موشک‌های زمین به هوا، موشک‌های هوا به هوای کوتاه‌برد و همچنین سیستم موشکی زمین به هوای متحرک اشاره کرد.
- برای مشاهده خریدهای تسلیحاتی ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۹ اینجا را کلیک کنید.
به علاوه بر این موارد، رادارهای تجسسی هوایی روسیه و چندین نوع مختلف از موشک‌های ضد تانک، قطعات خودروهای جنگنده‌ی پیاده‌نظام و برخی رادارهای تجسسی هوایی قابل حمل، تولید بلاروس از متحدان نزدیک روسیه، نیز راه خود را به بازارهای ایران باز کرده‌اند.
دومین تأمین‌کننده‌ی عمده‌ی سلاح ایران، کشور چین است که با انتقال تکنولوژی‌های مورد نیاز برای ساخت شماری از سیستم‌های پیشرفته‌ی موشکی، به ایران در ساخت سیستم موشکی نسبتا گسترده‌ی خود کمک کرده است. به گفته‌ی سازمان اطلاعات دفاعی آمریکا (DIA) سیستم موشکی ایران متشکل از انواع مختلف موشک با بردهای مختلف تا حدود سه هزار کیلومتر است.
همچنین بنا به گزارش انستیتوی تحقیقات صلح بین‌الملل در استکهلم (SIPRI)، ارتش ایران نیز از انتقال تکنولوژی چینی به ایران منتفع شده و از آن برای ساخت تعداد زیادی نفربرهای زرهی استفاده کرده است.
فهرست قابل توجهی از آن‌چه ایران آرزوی خریدش را دارد
بنا به گفته‌ی انستیتوی بین‌المللی تحقیقات صلح در استکهلم، ۹۶ درصد از واردات سلاح ایران بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ از کشور روسیه و مابقی آن از کشور چین بوده و به احتمال زیاد این روند در آینده نیز به همین شکل ادامه خواهد یافت.
پیتر دِ. ویزمان می‌گوید :«اکنون که تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل لغو شده، ایران تمایل زیادی به خرید تسلیحات دارد و روسیه و چین قادر خواهند بود سلاح‌های اصلی مورد درخواست ایران را فراهم کنند.»
به گفته‌ی برخی دیگر از کارشناس‌ها، فهرست سلاح‌هایی که ایران مایل است خریداری کند کشورهایی مخالف ایران در خاورمیانه و کشورهایی که از توسعه‌ی توان هسته‌ای ایران در هراسند را نگران کرده است.
بنا بر گزارش‌های مطبوعاتی، ایران مایل است سیستم پدافند هوایی اس-۴۰۰ و جت‌های جنگنده‌ی سوخو ۳۰اس‌ام را از روسیه خریداری کند. سوخو ۳۰اس‌ام یک جنگنده‌ی چند منظوره است که به گفته‌ی کارشناسان نظامی با جنگنده‌های چندمنظوره‌ی فوق مدرن، که در ایالات متحده آمریکا تولید و توسط بسیاری از متحدان آن خریداری می‌شود، برابری می‌کند.
همچنین هواپیمای جنگنده چندمنظوره‌ی چنگدو-جی۱۰ چینی نیز در لیست اقلام نظامی‌ای قرار دارد که نیروی هوایی ایران مایل است خریدار کند. این هواپیمای جنگنده قادر به حمل انواع مختلفی از بمب و موشک است.
علاوه بر این موارد ایران برای تکمیل زرادخانه موشکی بومی خود به چند گزینه‌ی دیگر نیز چشم دارد، از جمله سیستم موشکی زمین به هوای کوتاه‌برد تور-ام۲ ساخت روسیه که برای منهدم کرد هواپیما، هلی‌کوپتر، موشک‌های کروز، بمب‌های هدایت دقیق، پهپادها و انواع تهدیدهای بالستیک کوتاه‌برد کاربرد دارد.
گزینه‌ی بعدی سیستم‌های موشکی پانتسیر روسی است؛ خانواده‌ای از سیستم توپخانه‌ای موشکی میان‌برد زمین به هوای خود پرتاب کن و توپ ضدهوایی.
ایران همچنین قصد دارد تانک‌های مدرن تی۹۰-ام روسی را نیز برای ارتش خریداری کند؛ تانک‌هایی که به گفته‌ی کارشناسان یک سر و گردن بالاتر از تمام تانک‌های قدیمی و تانک‌های هم‌رده‌ی خود هستند.
فشار حداکثری
تنها چیزی که می‌تواند مانع از برآورده شدن خواسته‌های ایران توسط روسیه و چین شود، تحریم‌های یک جانبه‌ای است که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا سپتامبر ۲۰۲۰ برای مقابله با اقدام سازمان ملل و در شرایطی اعلام کرد که مشخص شده بود این سازمان قصد دارد تحریم‌های تسلیحاتی ۱۳ ساله علیه ایران را لغو کند.
برخی موشک‌های ایرانی توانایی دستیابی به اهدافی در آسیا، آفریقا و اروپا را دارند.
هدف از تحریم‌های یک جانبه ایالات متحده جلوگیری از تامین نیازمندی‌ها و یا رساندن هرگونه کمک دیگر به ایران توسط شرکت‌های آمریکایی و غیرآمریکایی است که امکان داشته باشد در پیشبرد برنامههای هسته‌ای، موشکی و سلاح‌های متعارف ایران تأثیر بگذارد.
به گفته‌ی کارشناسان این اقدامات قطعا کشورها را از صادرات تجهیزات نظامی به ایران باز خواهد داشت.
این تحریم‌ها بخشی از سیاست موسوم به فشار حداکثری است که دولت دونالد ترامپ از سال ۲۰۱۸ و از زمان خروج از توافق هسته‌ای با ایران به آن پایبند بوده است.
دونالد ترامپ هنگام امضای فرمان اجرایی این تحریم‌ها گفت:
«ایالات متحده به رژیم ایران اجازه نخواهد داد توانایی‌های خود که تهدیدی مستقیم یا غیرمستقیم برای باقی کشورها تلقی می‌شود را گسترش دهد. دولت من برای متوقف کردن برنامههای هسته‌ای، موشک‌های بالستیک و سلاح‌های متعارف ایران از تمام ابزاری که در اختیار دارد، استفاده خواهد کرد.»
به گفته‌ی کارشناسان هدف از تحریم‌ها پایین‌تر نگاه داشتن توان نظامی ایران نسبت به متحدان آمریکا در منطقه است.
الی گرانمایه، عضو شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا (ECFR) می‌گوید:
«از دید ایالات متحده، ایران بزرگ‌ترین تهدید برای ثبات خاورمیانه و دشمن آشکار متحدان آمریکا در منطقه، یعنی اسرائیل و عربستان سعودی است. هدف آمریکا این است که با جلوگیری از دسترسی ایران به سلاح‌های پیشرفته، این کشور را در موقعیتی به وضوح ضعیف‌تر قرار دهد.»
خودداری اروپا
اتحادیه‌ی اروپا نیز به نوبه‌ی خود نگران نقش بی‌ثبات‌کننده‌ی ایران در خاورمیانه و همچنین برنامه‌ی موشکی این کشور است، به صورتی که از سال ۲۰۰۷ تا کنون این اتحادیه نیز تحریم‌ها و محدودیت‌های خاص خود را در خصوص صادرات سلاح و کالاهای دو منظوره به ایران وضع کرده و به این طریق «تأمین، فروش و انتقال سلاح و مواد مرتبط» به جمهوری اسلامی ایران را ممنوع کرده است.
این تحریم‌ها از فروش سلاح توسط شرکت‌های اروپایی به ایران جلوگیری می‌کند و به گفته‌ی کارشناسان احتمال دارد پس از پایان مدت تحریم‌های اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۳، تمدید شود و همچنان پا بر جا بماند.
نیسان رفعتی، تحلیل‌گر امور ایران در گروه بین‌المللی بحران می‌گوید در واقع اتحادیه‌ی اروپا در این میان گرفتار شده؛ از طرفی می‌خواهد از دسترسی ایران به سلاح‌های پیشرفته جلوگیری کند و از طرف دیگر مایل است توافق هسته‌ای را که در سال ۲۰۱۵ پس از یک دهه مذاکرات به دست آمده بود، حفظ کند.
او می‌گوید: «اتحادیه‌ی اروپا تلاش می‌کند بعضی از منافعی را که در توافق هسته‌ای برای ایران پیش‌بینی شده بود، تأمین کند و در عین حال امیدوار است بتواند روسیه و چین را مجبور کند که از فروش سلاح‌های عمده، چه به صورت رسمی و چه غیر رسمی، به ایران خودداری کنند و از این طریق از بروز یک مسابقه‌ی تسلیحاتی در خاورمیانه جلوگیری نماید.»
توافق هسته‌ای، موسوم به برجام (برنامه‌ی جامع اقدام مشترک) توسط ایران و پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد به همراه آلمان امضاء شد و نظارت‌‌های شدیدی را بر برنامه‌ی هسته‌ای ایران اعمال می‌کرد. اما در سال ۲۰۱۸ ایالات متحده از این توافق خارج شد و به صورت یک‌جانبه تحریم‌های تجاری‌ای را علیه ایران وضع کرد که باعث سقوط حجم تجارت اروپا با ایران و حیات توافق برجام را نیز به خطر انداخته است.
سوق دادن ایران به آغوش شرق
به گفته‌ی کارشناسانی که با دن‌واچ و زمانه گفتوگو کرده‌اند، ادامه‌ی تحریم‌های آمریکا و اتحادیه‌ی اروپا علیه ایران در آینده این کشور را به سمت اتحاد نزدیک‌تر با چین و روسیه سوق خواهد داد.
انیسه بصیری تبریزی، کارشناس امور ایران در موسسه مطالعات امنیتی و دفاعی سلطنتی بریتانیا (RUSI) می‌گوید:
«تحریم‌ها ایران را به آغوش پوتین و شی جین‌پینگ می‌اندازد. در گذشته این اتفاق افتاده و در حال حاضر نیز به همین شکل ادامه دارد. زمانی که همه‌ی راه‌ها به روی ایران بسته شود، این تنها گزینه‌ی موجود خواهد بود.»
یکی از قراردادهایی که ایران به احتمال زیاد در آینده‌ی نزدیک به امضاء خواهد رساند، توافق خرید سیستم پدافند هوایی اس-۴۰۰ روسی است که به گفته‌ی سیمون ویزمان، محقق انستیتوی بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم (SIPRI) یکی از پیشرفته‌ترین سامانه‌های دفاع هوایی در جهان است.
از آن‌جایی که سامانه اس-۴۰۰ یک سیستم دفاعی است، احتمالا امضای قرارداد خرید آن، نسبت به خرید سلاح‌های تهاجمی، اختلافات و حساسیت کم‌تری بر خواهد انگیخت. در تحریم‌های تسلیحاتی سابق سازمان ملل متحد اجازه‌ی خرید بعضی تسلیحات دفاعی به ایران داده شده بود، اگرچه به نظر نمی‌رسد این امر در مورد تحریم‌های اخیر ایالات متحده نیز صادق باشد.
الی گرانمایه می‌گوید احتمال دارد روسیه رویکردی مشابه آن‌چه در گذشته از آنها دیده شده در پیش بگیرد:
«قطعا ایران تمایل دارد سیستم پدافند هوایی اس-۴۰۰ روسی را خریداری کند، اما تحویل آن ممکن است مدتی به طول بیانجامد. تحویل سیستم اس-۳۰۰ نیز حدود یک دهه طول کشید و در نهایت تحویل در زمان تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل اتفاق افتاد چرا که خرید تسلیحات دفاعی از تحریم‌ها مستثنی شده بود.»
سرمایه‌گذاری‌های عظیم در راه
به نظر می‌رسد چین نیز مایل است همکاری خود با ایران را گسترش دهد. چهار سال پیش چین پیشنهاد امضای یک پیمان استراتژیک ۲۵ ساله را به ایران داد که بر اساس طرح پیش‌نویسی که از این توافق به بیرون درز کرده بود، گزینه‌های مختلفی از افزایش همکاری‌های تجاری و خرید نفت تا سرمایه‌گذاری‌های عظیم در تاسیسات زیربنایی ایران را در بر می‌گرفت.
گفته می‌شود این توافق‌نامه نقطه‌ی عطفی در گسترش همکاری‌های دوجانبه بین این دو شریک استراتژیک است و بر اساس آن‌چه مقامات چینی و ایرانی در بیانیه‌ی مطبوعاتی مشترک خود بیان کرده‌اند، سرمایه‌گذاری‌های عظیم چین در بخش‌های مختلف ایران از جمله راه آهن، بنادر، انرژی، صنعت، بازرگانی و خدمات را شامل می‌شود.
جزئیات این توافق‌نامه مشخص نیست اما کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند این توافق همچنین شامل همکاری‌های نظامی از جمله در اختیار قرار دادن پایگاه‌های نظامی، انتقال تکنولوژی‌های نظامی پیشرفته و فروش تسلیحات نیز باشد.
انیسه بصیری تبریزی از موسسه مطالعات امنیتی و دفاعی سلطنتی بریتانیا (RUSI) می‌گوید:
«پیشنهادی که چین مطرح می‌کند بسیار قابل توجه است و به احتمال زیاد علاوه بر سرمایه‌گذاری در بخش زیربنایی و بازرگانی، شامل همکاری نظامی نیز می‌شود.»
همچنین انتظار می‌رود همکاری چین به ایران برای مستحکم کردن قدرت رژیم نیز کمک کند. حدود یک دهه پیش نیز شرکت‌های چند رشته‌ای چینی فعال در زمینه فناوری به حاکمیت در ایران کمک کردند پس از اعتراضات موسوم به جنبش سبز در سال ۸۸، مجددا کنترل اوضاع داخلی را در دست بگیرد.
همچنین به گفته‌ی ایلان برمن، متخصص امور ایران در ایالت متحده، علی‌رغم تحریم‌های آمریکا، از آن زمان تا کنون این فعالیت‌ها و همکاری‌ها همچنان ادامه داشته است.
سرپیچی‌های ایران
نتیجه‌ی تحقیقات حاضر نشان می‌دهد ایران به هیچ یک از تحریم‌های تسلیحاتی بین‌المللی پایبند نبوده و به صورت مداوم تلاش کرده است تکنولوژی‌های موشکی و سایر تجهیزات نظامی را از روسیه، چین و حداقل پنج کشور اروپایی دیگر خریداری کند؛ عملکردی که به گفته‌ی کارشناسان کما فی‌السابق ادامه خواهد داشت.
الی گرانمایه می‌گوید:
«ایران این تحریم‌ها را به رسمیت نمی‌شناسد. بنابراین طبیعی به نظر می‌رسد که بخواهد راهی برای دور زدن آنها پیدا کند.»
گرانمایه چنین ادامه می‌دهد:
«ممکن است صادرات نفت برای ایران اهمیت بیشتری از تسلیحات داشته باشد، اما بدون شک ایران تلاش خواهد کرد تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای را که شرکت‌های اروپایی در طول سال‌ها در اختیار مخالفان این کشور یعنی اسرائیل و عربستان سعودی قرار داده‌اند، به دست بیاورد.»
انیسه بصیری تبریزی نیز همین نظر را تأیید کرده و پیش‌بینی می‌کند ایران موفق خواهد شد به خواسته‌های خود برسد. او می‌گوید:
«احتمالاً ایران به تلاش‌های خود برای نقض تحریم‌ها ادامه خواهد داد. رژیم‌های کنترل صادرات اروپا بسیار سختگیرانه هستند، اما هیچ تحریمی نمی‌تواند هرگز به صورت ۱۰۰ درصد مؤثر باشد.»
وضعیت اقتصادی ایران
از دید ایران تحریم‌های تسلیحاتی ادامه‌دار تنها یکی از مشکلات بر سر راه خرید سخت‌افزارهای پیشرفته‌ی نظامی است.
تحریم‌های جامع تجاری که آمریکا از سال ۲۰۱۸ علیه ایران وضع کرده تمام شرکت‌های خارجی را که قصد تجارت با ایران داشته باشند هدف قرار داده است و عملاً باعث شده هیچ کدام از بانک‌های بین‌المللی تمایلی به تسهیل تراکنش‌های مالی دولت و یا شرکت‌های ایرانی نداشته باشند.
در نتیجه‌ی این تحریم‌ها اقتصاد ایران دچار بحرانی هر دم فزاینده شده است.
بر اساس گزارش سازمان کشورهای صادرکننده‌ی نفت (اوپک) میزان درآمدهای نفتی ایران از ۱۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به تنها ۱۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ کاهش پیدا کرده است.
همچنین بنا به گزارش کنفرانس تجارت و توسعه‌ی سازمان ملل، میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران نیز در سال ۲۰۱۹ به رقم اندک یک و نیم میلیارد دلار کاهش پیدا کرده است. این رقم در سال ۲۰۱۷ معادل ۵ میلیارد دلار بود. در حال حاضر ایران پایین‌ترین میزان سزمایه‌گذاری مستقیم خارجی در طول دو دهه گذشته را تجربه می‌کند.
کارشناسان بر این عقیده هستند با این که تاکنون علی‌رغم بحران‌های اقتصادی هزینه‌های دفاعی جزو اولویت‌های ایران بوده، این بحران‌ها قدرت خرید ایران در بازارهای جهانی سلاح را کاهش خواهد داد.
بودجه دفاعی ایران ۲۰۰۶ ــ ۲۰۱۹
هزینه ایران در بخش نظامی به طور دائم از ۲۰۰۶ که سازمان ملل تحریم تسلیحاتی علیه این کشور را تصویب کرد، افزایش داشته و صرف
توسعه تسلیحاتی از جمله تسلیحات موشکی شده است. رقم‌ها به میلیارد دلار است.
رقم‌ها بر اساس ثابت‌گرفتن نرخ‌های ۲۰۱۸ محاسبه شده و ارزش دلار را برای سال‌های گوناگون از طریق حذف کردن اثرات سالیانه تورم تعدیل کرده و همه مقادیر دلاری را بر اساس ارزشی محاسبه می‌کند که آنها در سال مرجع می‌داشتند.
الی گرانمایه می‌گوید: «قطعا مشکلات اقتصادی‌ای که ایران با آن دست و پنجه نرم می‌کند بر قدرت خرید آن تأثیر خواهد گذاشت، اما در طول دوران تحریم، هزینه‌های دفاعی ایران تقریبا ثابت باقی مانده است.»
او همچنین می‌افزاید: «تا کنون حکومت ایران هزینه‌های دفاعی را بر سایر هزینه‌ها مقدم دانسته و از این رهگذر توان موشکی داخلی خود را به طرز چشم‌گیری گسترش داده است.»
پیش‌بینی آینده
دهه‌ها تحریم و انزوای بین‌المللی باعث شده است ایران دست به توسعه‌ی استراتژی موسوم به دفاع نامتقارن بزند که شامل توانایی موشکی قابل‌توجهی است. این توانایی در ژانویه سال جاری میلادی و به دنبال کشته شدن فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، قاسم سلیمانی توسط یک پهپاد آمریکایی به آزمایش گذاشته شد.
ایران در پاسخ به این حمله، پایگاه نظامی آمریکا در خاک عراق را مورد حمله موشکی قرار داد. این حملات تلفات جانی در بر نداشت اما منجر به زخمی شدن بیش از ۱۰۰ نیروی ارتش آمریکا گردید.
ایران همچنین از تعدادی گروه‌های نیابتی وفادار به خود در کشورهای خاورمیانه نیز حمایت کرده، اعضای این گروه‌ها را آموزش می‌دهد و سلاح‌های مورد نیاز آنها را نیز تأمین می‌کند. حزب‌الله لبنان و نیروهای بسیج مردمی عراق موسوم به حشدالشعبی از شناخته‌شده‌ترینِ این گروه‌ها هستند.
علاوه بر بخش‌های متعارف ارتش، نیروی هوایی و نیروی دریایی، سپاه پاسداران انقلاب نیز یک ساختار نظامی موازی و مختص خود دارد که از جمله شامل نیروهای موسوم به نیروهای ویژه دریایی سپاه می‌شود. این نیروها که بر روی ناوچه‌ها و قایق‌های تندرو مستقر هستند از خلیج فارس محافظت می‌کنند. به علاوه نیروهای نظامی سپاه پاسداران از توانایی بالایی در جنگ‌های سایبری نیز برخوردارند و تا کنون از توانایی‌های خود برای حمله به بانک‌های آمریکایی و شبکه تأمین آب اسرائیل استفاده کرده‌اند.
بنا به گزارش‌های اطلاعاتی و به گفته‌ی کارشناسان، جدیدترین شاخه‌ای که اخیرا به درخت دفاع نامتقارن ایران اضافه شده، برنامه‌ی گسترش پهپادهای نظامی این کشور است.
نگاهی اجمالی به نیروهای مسلح ایران:
ارتش ـ نیروی دفاعی عادی ایران
■ نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نزاجا)
نوع نیرو: عادی
قوا: ۳۵۰.۰۰۰
وظیفه: اولین خط دفاعی ایران در برابر نیروهای مهاجم
تجهیزات: شامل ۵۰ تیپ هجومی چابک. بسیاری از این نیروها واحدهای پیاده‌نظام سبک و تعداد قابل توجهی نیز واحدهای پیاده‌نظام زرهی و مکانیزه هستند. ارتش همچنین یگان‌های عملیاتی ویژه و یگان پشتیبانی هوایی (بالگرد) خاص خود را نیز دارا است.
فرمانده: سرتیپ کیومرث حیدری
صحنه‌‌های نبرد اخیر: سوریه
■ نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا)
نوع نیرو: متعارف
قوا: ۳۷ هزار (قوای کنونی: ۵۲ هزار)
وظیفه: بیشتر هواپیماهای جنگنده‌ی ایران توسط این قوا هدایت می‌شود. به علاوه کنترل تعدادی گردان‌های رزمی هوایی، ترابری و سوخت‌رسان که در ۱۱ پایگاه عمده پراکنده هستند نیز بر عهده‌ی همین نیروها است.
تجهیزات: اف-۱۴ تام‌کت آمریکایی، اف-۴ فانتوم ۲ و اف-۵ تایگر ۲، میگ-۲۹فولکروم و سوخو سو-۲۴ روسی و چنگدو جی-۷ (اف-۷ ایرگارد) چینی.
فرمانده: سرتیپ عزیز نصیرزاده
صحنه‌‌های نبرد اخیر:
■ نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نداجا)
قوا: ۱۸ هزار (قوای کنونی: ۲۵ هزار)
وظیفه: محافظت از دریای عمان و دریای خزر و محافظت از جریان آزاد تجارت در منطقه در برابر دزدی دریایی و ممانعت از عبور و مرور، عملیات خارج از منطقه و تعیین سیاست دریایی در منطقه و خارج از آن.
تجهیزات: کشتی‌های سطحی کوچک و بزرگ، ۸ ناوچه سبک، موشک‌های کروز دفاع ساحلی، مین‌های دریایی، جنگنده‌های سطحی و ۱۶ زیردریایی.
فرمانده: دریادار حسین خانزادی
صحنه‌‌های نبرد اخیر: عملیات ضد راهزنی دریایی در خلیج عدن و خلیج فارس
■ نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
قوا: ۱۵ هزار
وظیفه: بخشی از قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء متعلق به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و شاخه‌ی نظامی‌ای که از نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی جدا شد و در سال ۲۰۰۸ واحد مستقلی را به وجود آورد که وظیفه کنترل دفاع هوایی زمین‌پایه‌ی کشور را بر عهده دارد.
فرمانده: سرتیپ علیرضا صباحی‌فرد
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
■ نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (نزسا)
وظیفه: مقابله با تهاجمات زمینی و ناآرامی‌های داخلی
قوا: ۱۵۰ هزار
تجهیزات: شامل ۳۱ سپاه استانی و یک سپاه در شهر تهران. سپاه‌ها به نوبه‌ی خود شامل واحدهای پیاده‌نظام سبک و واحدهای تکاوری هستند. این قوا توپخانه و واحد هلی‌کوپتری مختص به خود را نیز دارا است.
فرمانده: سرتیپ پاسدار محمد پاکپور
صحنه‌‌های نبرد اخیر: سوریه، عراق، ایران
■ نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
نوع نیروها: نیروهای ویژه
قوا: ۳ هزار تا ۵ هزار (یا بیشتر)
وظیفه: حمایت اقتصادی، آموزشی و مادی از گروه‌های شبه‌نظامی شیعه در منطقه که با ایدئولوژی ایران همسو هستند
فرمانده: سرتیپ پاسدار اسماعیل قاآنی
صحنه‌‌های نبرد اخیر: لبنان، سوریه، عراق، یمن، افغانستان، بحرین، نیروی دریایی سرزمین‌های فلسطینی‌نشین
■ نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (نهسا)
وظیفه: کنترل برنامه‌ی موشکی ایران (فرماندهی موشکی الغدیر مسئولیت اصلی کنترل ناوگان پهپادی در حال گسترش ایران را بر عهده دارد.)
قوا: ۱۵ هزار
تجهیزات: موجودی قابل توجهی از موشک‌های بالستیک نزدیک‌برد، موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد و میان‌برد که می‌توانند در منطقه اهدافی تا فاصله‌ی ۲ هزار کیلومتر از مرز ایران از جمله اسرائیل و اروپای جنوب شرقی را هدف قرار دهند.
فرمانده: سرتیپ پاسدار امیرعلی حاجی‌زاده
صحنه‌‌های نبرد اخیر: عراق، سوریه
■ نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (ندسا)
وظیفه: محافظت از خلیج فارس و سواحل ایران
قوا: ۲۰ هزار (قوای کنونی: ۲۳ هزار)
تجهیزات: صدها قایق جنگنده کوچک و تندرو مجهز به توپ، راکت، اژدر و موشک
فرمانده: دریادار پاسدار علیرضا تنگسیری
صحنه‌‌های نبرد اخیر: خلیج فارس
■ سازمان بسیج مستضعفین
وظیفه: متشکل از نیروهای شبه نظامی داوطلب که وظیفه‌ی مقابله با تهدیدات داخلی و ناآرامی‌های اجتماعی را بر عهده دارد. این نیرو هسته‌ی اصلی دستگاه‌های امنیت داخلی رژیم را تشکیل می‌دهد و برای سرکوب ناآرامی‌های داخلی از آن استفاده می‌شود.
قوا: ۴۵۰ هزار، به اضافه بیش از ۵۰۰ هزار عضو غیرفعال
فرمانده: سرتیپ پاسدار غلامرضا سلیمانی
صحنه‌‌های نبرد اخیر: ایران و سوریه
سایر نیروها:
■ ارتش و سپاه پاسداران جمهوری اسلامی هر کدام نیروهای عملیات ویژه و سرویس‌های اطلاعاتی مختص خود را نیز دارند.
منبع: سازمان اطلاعات دفاعی آمریکا (DIA) ، ۲۰۱۹
دور از دسترس بودن خریدهای عمده
کارشناسان بر این نکته اتفاق نظر دارند که پس از دهه‌ها مدرن‌سازی و اصلاح و مدل‌برداری از تجهیزات نظامی قدیمی، ایران مایل خواهد بود در طولانی مدت توانایی‌های نظامی خود را به سطح استاندارد برساند.
پیتر ویزمان از انستیتوی بین‌المللی تحقیقات صلح در استکهلم (SIPRI) می‌گوید:
«ایران قطعا نیاز به تجهیزات جدید دارد. به احتمال زیاد این کشور به دنبال دستیابی به گزینه‌هایی خواهد بود که توان نیروهای مسلح آن را افزایش دهد، قدرت دفاعی آن را تقویت کند و به بهبود وجهه‌ی کشور نیز کمک کند.»
اما کارشناسان در خصوص نکته‌ی دیگری نیز اتفاق نظر دارند و آن این که در آینده‌ی نزدیک امکان خرید تسلیحات به شکل عمده در بازارهای جهانی برای ایران بسیار پایین و یا حتی منتفی است.
نیسان رفعتی، تحلیل‌گر امور ایران در گروه بین‌المللی بحران می‌گوید:
«مقامات اطلاعاتی آمریکا هشدار داده‌اند به محض لغو تحریم‌های تسلیحاتی، ایران اقدام به خرید عمده‌ی تجهیزات از جمله تانک، هواپیماهای جنگنده و سایر سلاح‌های اساسی خواهد کرد، اما از آن‌جایی که اقتصاد ایران وضعیت خوبی ندارد، احتمال دارد حداقل در آینده‌ی نزدیک شاهد امضای هیچ قرارداد خرید بزرگی نباشیم.»
با این وجود، او پیش‌بینی می‌کند ایران، روسیه و چین قراردادهای تفاهمی را در ارتباط با خریدهای آتی به امضاء خواهند رساند.
الی گرانمایه از شورای روابط خارجی اتحادیه‌ی اروپا (ECFR) بر این نکته تأکید می‌کند که ایران مایل خواهد بود توان نظامی خود را به سطح توان رقبای خود در خاورمیانه برساند که این امکان را داشته‌اند تا آزادانه زرادخانه‌های نظامی خود را تجهیز کنند و در این زمینه از هر لحاظ از تهران پیشی گرفته‌اند.
او می‌گوید:
«در عرض چند سال گذشته ایالات متحده و اتحادیه‌ی اروپا اقدام به تسلیح اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی کرده‌اند. شیشه‌ی مسابقه‌ی تسلیحاتی همین حالا هم شکسته و روغن آن ریخته و ایران هم می‌خواهد در اسرع وقت خود را به سطح تکنولوژی‌های پیشرفته‌ی رقبای خود برساند.»
در انتظار بایدن
کارشناسان بر این باورند بحران اقتصادی قطعا بر توانایی ایران در خرید فهرست اقلام آرزوهای نظامی این کشور تأثیر خواهد گذاشت.
پیتر ویزمان از انستیتوی بین‌المللی تحقیقات صلح در استکهلم می‌گوید: «بعید است که ایران توانایی مالی لازم برای خرید تعداد زیادی سلاح اساسی را داشته باشد.»
او با تأکید بر این‌که «عظمت تسلیح دوباره‌ی ایران» یک امر نسبی است، خاطر نشان می‌کند: «به نظر من فعلا خرید تسلیحاتی ایران به چند ناوگان هواپیمای رزمی مدرن محدود خواهد شد و بس.»
او همچنین اضافه می‌کند:
«در حال حاضر عربستان سعودی در حال خرید ۱۵۰ فروند هواپیمای رزمی مدرن است. تصور نمی‌کنم ایران بتواند حتی به این رقم نزدیک شود. ایران ممکن است فقط ۳۰ فروند هواپیما خریداری کند که در مقایسه با ۱۵۰ عدد ناچیزی است.»
انیسه بصیری تبریزی از موسسه مطالعات امنیتی و دفاعی سلطنتی بریتانیا (RUSI) پیش‌بینی می‌کند علاوه بر در نظر گرفتن تأمین‌کننده‌های بالقوه سلاح، ایران پیش از برداشتن هر قدم تعیین کننده‌ای منتظر نتایج انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا نیز خواهد ماند.
او می‌گوید:
«همه‌ی احزاب منتظر هستند تا ببیند روز سوم نوامبر چه اتفاقی خواهد افتاد. اگر جو بایدن در انتخابات پیروز شود، بازی ایران ممکن است به کلی تغییر کند.»
به گزارش مقاله‌ای که در بخش یاددشت‌های مستقل سی‌ان‌ان منتشر شد کاندیدای حزب دموکرات قصد دارد دوباره به توافق هسته‌ای با ایران بپیوندد و راه را برای لغو دست‌کم بخشی از تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران باز کند.
الی گرانمایه در این خصوص می‌گوید:
«بیشتر تحریم‌ها به واسطه‌ی فرمان‌های اجرایی اعمال شده‌اند، فرمان‌هایی که رئیس جمهوری آینده می‌تواند به راحتی نادیده‌شان بگیرد. اما این کار ممکن است رئیس جمهوری را با کنگره دچار مشکل کند، خصوصا اگر جمهوری‌خواهان در مجلس سنا دست بالا را داشته باشند.»
ایران نیز منتظر است ببیند چه کسی در روز بیست و یکم ژانویه سال ۲۰۲۱ به عنوان رئیس جمهور جدید ایالات متحده وارد کاخ سفید خواهد شد.
نیسان رفعتی از گروه بین‌المللی بحران می‌گوید:
«هنوز واکنش تندی از ایران سر نزده است. مخالفت شدیدی که با پیشنهاد آمریکا در خصوص ادامه‌ی تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران در سازمان ملل متحد صورت گرفت به این کشور نشان داد کشورهای بسیاری هستند که هنوز سعی در حفظ توافق هسته‌ای با ایران دارند.»
انیسه بصیری تبریزی از موسسه مطالعات امنیتی و دفاعی سلطنتی بریتانیا (RUSI) نیز نظر مشابهی در این مورد دارد:
«بایدن در سی‌ان‌ان گفت که می‌خواهد دوباره ایالات متحده را به توافق هسته‌ای با ایران بازگرداند و ایران انتظار دارد لغو تحریم‌ها نیز جزئی از برنامه‌ی او باشد.»
او در ادامه می‌گوید:
«از سال ۲۰۱۸ و با خروج آمریکا از برجام، حیات این توافقنامه‌ی بین‌المللی به مویی بند است. بسیاری کشورها از جمله خود ایران مایلند این توافق را زنده نگه دارند. در حال حاضر همه منتظرند ببینند چه کسی در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا پیروز خواهد شد. در صورتی که بایدن برنده شود، ایران انتظار رویکرد مثبت‌تری را دارد که در بر دارنده‌ی نفع این کشور باشد. ممکن است برنده شدن بایدن در انتخابات به مذاق همه خوش نیاید، اما شاید بتواند تنش‌ها با ایران را کاهش داده و به صلح‌آمیزتر شدن وضعیت کمک کند.»
این مقاله بخشی از پژوهش مشترک زمانه و رسانه دانمارکی «دن‌واچ» درباره «تحریم‌های تسلیحاتی ایران» و «تجارت مخفیانه کالاهای دو منظوره» است. دیگر مقالات این پژوهش در هفته‌های آتی منتشر خواهند شد.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید