زمینه ها و نتایج عملیات فروغ جاویدان

شروع تحرکات نظامی در عراق

سازمان مجاهدین خلق، از خرداد ۱۳۶۳ و بنا به تصمیم مسعود رجوی رهبر این سازمان در عراق مستقر شد.

ورود سازمان مجاهدین به عراق انتقادهای زیادی را درمیان اپوزیسون ایرانی برانگیخت، اما این سازمان پس از استقرار در آن کشور، به زمینه سازی مبارزه مسلحانه جدی تر با حکومت ایران پرداخت و این اقدامات را، توجیه مشخص حضور در عراق دانست.

انتقال نیروهای مجاهدین به عراق، از سال ۱۳۶۳ تا یک سال بعد طول کشید و این نیروها پس از آموزش های اولیه آماده اقدامات نظامی شدند.

بر اساس اطلاعاتی منابع نزدیک به حکومت ایران منتشر کرده است، از اواخر سال ۱۳۶۴ تا اوایل سال ۱۳۶۶ سازمان مجاهدین ۱۰۴ مورد اقدام نظامی علیه مواضع نیروهای ایرانی انجام داده است. همچنین بر اساس همان اطلاعات، در این مدت ۱۱۲۷ نفر از اسرای ایرانی در عراق جذب سازمان مجاهدین خلق ایران شدند.

اواخر خرداد ۱۳۶۶، سازمان مجاهدین خلق تشکیل "ارتش آزادیبخش ملی" را اعلام کرد. از این زمان عملیات های نظامی آنان گسترش بیشتری یافت.

بر اساس آمار رسمی منابع نزدیک به حکومت ایران، طی چهار ماه پس از تشکیل ارتش آزادیبخش ملی، ۸۴ عملیات کوچک توسط این سازمان انجام شده است.

عملیات ماه های پایانی جنگ

تحرکات نظامی مجاهدین در سال پایانی جنگ و به موازات تضعیف قدرت نظامی ایران در جنگ با عراق اوج گرفت.

هجدهم فروردین ۱۳۶۷ اولین اقدام نظامی بزرگ مجاهدین با کمک ارتش عراق به نام عملیات "آفتاب" انجام شد. در جریان این عملیات، نیروهای ایرانی در گردان ۳۰۷ ژاندارمری و لشکر ۷۷ خراسان غافلگیر شدند و طبق آمار رسمی، ۴۵۰ نفر اسیر و تعدای تانک و نفربر به دست نیروهای مجاهدین افتاد.

دو ماه بعد، در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۶۷ عملیات دیگری با نام "چلچراغ" توسط نیروهای مجاهدین انجام شد که تا عمق دو کیلومتری ایران پیش رفت و در ادامه، شهر مهران توسط آنان تسخیر شد.

در این عملیات، که یک ماه پیش از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ توسط ایران انجام شد، ۱۵۰۰ تن از نیروهای ایرانی اسیر شدند و چندین دستگاه تانک و نفربر به دست مجاهدین افتاد.

در همین زمان بود که علاوه بر تحرک محسوس مجاهدین، تحولات چشمگیر دیگری هم در وضعیت جنگ به وجود آمد. با حمله گسترده عراق که با تسلیحات پیشرفته وارداتی انجام می گرفت، تمامی مناطق اشغال شده خاک عراق توسط ایران، از جمله جزیره مجنون از دست ایران خارج شد.

درگیری های چشمگیری نیز میان نیروی دریایی ایران و آمریکا به وقوع پیوست که بخشی از نیروی دریایی ایران را نابود کرد. حتی در دوازدهم تیرماه ۱۳۶۷ یک هواپیمای مسافربری ایران مورد حمله موشکی یک ناو امریکایی قرار گرفت که به کشته شدن ۲۹۰ مسافر آن منجر شد.

دو هفته بعد، در ساعت ۲ بعد از ظهر بیست و هفتم تیرماه ۱۳۶۷ رادیو تهران در خبری غیرمنتظره اعلام کرد که آیت الله خمینی قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفته است. از این روز تا ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ که آتش بس رسمی میان ایران و عراق آغاز شد، حدود یک ماه طول کشید و جنگ در این ماه گسترش غیرمنتظره ای یافت.

عراقی ها برای اینکه بتوانند در مذاکرات صلح دست بالا داشته باشد، بار دیگر حمله گسترده ای را به ایران آغاز کرد و تا نزدیکی آبادان پیش رفتند، اما نیروهای ایران موفق به عقب راندن آنان شدند.

در چنین شرایطی، سازمان مجاهدین خلق، آخرین عملیات گسترده خود با نام فروغ جاویدان را آغاز کرد.

هدف از این عملیات، تسخیر تهران و ساقط کردن حکومت ایران اعلام شد. مسعود رجوی در شب عملیات، پیش بینی کرد که نیروهای سازمان مجاهدین ظرف ۴۸ ساعت به تهران خواهند رسید.

بر اساس اعلام منابع جمهوری اسلامی ایران، در این عملیات ۱۴۰۰ اسیر ایرانی در عراق که به مجاهدین پیوسته بودند، برای شرکت در عملیات سازماندهی شده بودند. عملیات از صبح روز دوشنبه سوم مرداد ۱۳۶۷ آغاز شد و سه روز طول کشید. نیروهای مجاهدین از مرز خسروی وارد خاک ایران شدند و تا شب، اسلام آباد را تسخیر کردند.

فردای آن روز حرکت به سمت کرمانشاه آغاز شد، اما ظاهراً به دلیل ترافیک سنگین در جاده کرمانشاه، حرکت سریع مجاهدین کند شد.

نهایتاً در سی و چهار کیلومتری کرمانشاه و در گردنه "چهارزبر"، نیروهای سازمان مجاهدین در کمین نیروهای ارتش و سپاه پاسداران افتادند.

از نیمه های روز چهارم مرداد ضدحمله ایران، که با نام عملیات "مرصاد" صورت گرفت، توازن قوا را در صحنه نبرد عوض کرد. تهاجم هوایی ارتش ایران به مواضع مجاهدین، منجر به از هم گسیختگی و عقب نشینی آنان شد و نهایتاً نیروهایی که در حال عقب نشینی بودند قتل عام شدند.

تعقیب و کشتار نیروهای بازمانده تا چند روز بعد نیز ادامه داشت. بر اساس اعلام منابع حکومتی ایران، در جریان عملیات مرصاد بیش از ۲۵۰۰ نفر از مجاهدین کشته شدند. سازمان مجاهدین این تعداد را ۱۳۰۰ نفر اعلام کرده است.

درباره شیوه جنگی دو طرف در برابر یکدیگر، اخبار گوناگونی منتشر شده است. جمهوری اسلامی، مجاهدین را متهم می کند که بعد از تسخیر اسلام آباد و مناطق اطراف آن، با مردم بدرفتاری کرده است.

مجاهدین نیز نیروهای جمهوری اسلامی را متهم می کنند که به قتل عام و بدرفتاری با اسیران –و به ویژه زنان اسیر- پرداخته است.

تبعات شکست فروغ جاویدان

شکست عملیات فروغ جاویدان، آخرین عملیات نظامی "ارتش آزادیبخش" وابسته به مجاهدین خلق بود. در واقع با اجرای آتش بس از ۲۹ مرداد ۱۳۶۷، امکان استفاده مجاهدین از خاک عراق برای حمله به ایران به طور کلی منتفی شد.

این عملیات و هزینه سنگین آن انقادات زیادی به دنبال داشت و برخی نیروهای اپوزیسیون حکومت ایران، مجاهدین را به دلیل قربانی کردن صدها نفر در جنگی که نتیجه اش معلوم بوده است، مورد انتقاد قرار دادند.

حدود یک ماه بعد، منوچهر هزارخانی از نویسندگان نشریه شورا (حامی سازمان مجاهدین خلق) در دفاع از عملیات فروغ جاویدان آن را "پاسخی سیاسی" به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران دانست و نوشت: "هدف رژیم از پذیرش قطعنامه پیش از هر چیز اجرای آتش بس و بسته شدن مرزها بود تا نیروهای ارتش آزادیبخش ملی امکان ورود به خاک میهن را پیدا نکنند." او اجرای عملیات از طرف مجاهدین را برای آن دانست که "حساب جنگ آزادیبخش را از حساب درگیری رژیم با عراق جدا کند" و افزود: "معنای عملیات فروغ جاویدان اعلام همین موضع سیاسی بود. از این رو اجرای عملیات می‌بایست تابع الزامهای سیاسی باشد، نه تابع ملاحظات نظامی. یعنی می بایست به فوریت و به هر قیمت صورت بگیرد".

به نظر می رسد فروغ جاویدان به جز قتل عام مجاهدین در میدان جنگ، زمینه ساز اعدام های گسترده در داخل زندان‌ها نیز شده است.

بنا به بسیاری از مستندات موجود، اعدام های گسترده سال ۱۳۶۷ از پنجم مرداد ماه آغاز شده است. در صورت دقت این مستندات، اعدام‌ها بلافاصله پس از شکست فروغ جاویدان آغاز شده است.

در روایت رسمی جمهوری اسلامی، از این اعدام‌ها به دلیل حمایت زندانیان از حمله مجاهدین دفاع شده است. برخی شاهدان و زندانیان آن سال‌ها، برنامه ریزی این اعدام‌ها را به قبل از فروغ جاویدان مربوط می‌دانند.

مخالفان این روایت می گویند که زمینه سازی برای اعدام ها و دستوراتی که گفته می شود آیت الله خمینی به منظور تشکیل هیاتی برای تعیین تعیین سرنوشت زندانیان سیاسی صادر کرده است، نمی تواند بلافاصله بعد از فروغ جاویدان انجام شده باشد.

دستنویس منسوب به رهبر فقید جمهوری در این زمینه اسلامی فاقد تاریخ است و نمی توان پی برد که زمان صدور دقیق آن چه روزی است. در نامه منسوب به آیت الله خمینی از "محارب بودن آنها و جنگ کلاسیک آنها در شمال و غرب و جنوب کشور" سخن رفته است.

به طور کلی، هرچند قطعی نیست که عملیات فروغ جاویدان زمینه ساز اصلی اعدام‌ها باشد، تقریبا تردیدی وجود ندارد که مجموعه عملیات‌های نظامی مجاهدین در ماه های پایانی جنگ، بهانه اتخاذ چنین تصمیم فاجعه باری بوده است.