چه اختلاف‌ها‌یی باعث شد آمریکا تصمیم به خروج《معاهده آسمان‌های باز》 بگیرد؟

آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد در واکنش به آماده شدن آمریکا برای خروج از معاهده گفت نگران لغو شدن دیگر پیمان‌های نظامی و تسلیحاتی میان روسیه و آمریکا است. به گفته او این پیمان‌ها، در برقراری صلح و ثبات در جهان سودمند بوده اند.

معاهده آسمان‌های باز چیست؟

معاهده آسمان‌های باز که در مارس سال ۱۹۹۲ امضا شد، به کشورهای عضو اجازه می‌دهد با اطلاع قبلی، بر فراز خاک کشورهای دیگر پروازهای غیرمسلح شناسایی به منظور گردآوری اطلاعات درباره نیروها و فعالیت‌های نظامی انجام دهند.

هواپیماهای شناسایی که در چنین ماموریت‌هایی به کار می‌روند باید مجهز به حسگرهایی باشند که بتوانند تجهیزات مهم نظامی از قبیل توپخانه، هواپیما‌های جنگی و خودروهای زرهپوش را تشخیص دهند. البته ماهواره‌ها هم می‌توانند چنین اطلاعاتی را به دست بیاورند. ولی همه ۳۴ کشور عضو معاهده، امکانات رسد ماهواره‌ای ندارند. هدف از این معاهده، اعتمادسازی میان کشورهای عضو است.

معاهده آسمان‌های باز چطور به وجود آمد؟

برای اولین بار، دوایت آیزنهاور، رئیس جمهور وقت آمریکا در سال ۱۹۵۵ پیشنهاد کرد که ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی، به طرف مقابل بر فراز خاک یکدیگر اجازه پروازهای شناسایی بدهند.

شوروی با این استدلال که چنین معاهده‌ای برای جاسوسی گسترده به کار خواهد رفت، پیشنهاد آیزنهاور را رد کرد. در سال ۱۹۸۹، جورج بوش پدر، رئیس جمهور وقت آمریکا، این پیشنهاد را دوباره مطرح کرد، و مذاکره میان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و همتای شرقی‌اش پیمان ورشو در فوریه ۱۹۹۰ آغاز شد، و در ۲۴ مارس همان سال در هلسینکی پایتخت فنلاند به امضا رسید.

معاهده آسمان‌های باز از روز اول ژانویه ۲۰۰۲ اجرایی شد. ۳۴ کشور عضو معاهده بودند. تنها قرقیزستان که معاهده را امضا کرده بود، آن را به اجرا نگذشت. از زمان اجرایی شدن معاهده، کشورهای بوسنی و هرزگوین، کرواسی، استونی، فنلاند، لتونی، لیتوانی، اسلوونی و سوئد هم به آن پیوسته‌اند.

آسمان باز چطور کار می‌کند؟

بر اساس معاهده، پروازهای عبوری می‌توانند بر فراز کل قلمرو هر کشور انجام شوند، و کشور میزبان نمی‌تواند بخش‌هایی از خاک خود را منطقه ممنوعه اعلام کند.

هر کشور عضو متعهد است در سال، شمار مشخصی از پروازهای عبوری را - که "سهمیه غیرفعال" خوانده می‌شود - بپذیرد. این شمار بستگی نسبی با وسعت جغرافیایی کشور میزبان دارد.

"سهمیه فعال" هر کشور عضو، شمار پروازهایی است که اجازه دارد بر فراز خاک دیگر کشورهای عضو انجام دهد. شمار مجاز پروازهای عبوری برای هر کشور، به اندازه پروازهای کشور مقابل است. سهمیه فعال هر کشور عضو نباید از سهمیه غیرفعال آن بیشتر باشد، و یک کشور نمی‌تواند خواستار بیشتر از نصف سهمیه غیر فعال یک کشور دیگر شود.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionداخل یک هواپیمای شناسایی آمریکا (سی ۱۳۰)

در ماه اوت ۲۰۰۲، روسیه اولین پرواز شناسایی را طبق این معاهده انجام داد، و نخستین پرواز رسمی ایالات متحده هم در دسامبر همان سال انجام شد.

در سال ۲۰۰۸، کشورهای عضو پانصدمین پرواز عبوری را جشن گرفتند. در فاصله سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۹، بیش از ۱۵۰۰ پرواز عبوری انجام شد.

شرایط مجاز برای پرواز شناسایی چیست؟

کشوری که می‌خواهد پرواز شناسایی انجام دهد، باید دست‌کم ۷۲ ساعت قبل، ورود به حریم هوایی کشور میزبان برای عملیات شناسایی را اطلاع دهد.

کشور میزبان ۲۴ ساعت فرصت دارد که وصول درخواست را اعلام کند و به کشور دیگر اطلاع دهد که می‌تواند از هواپیمای خودش استفاده کند، یا این که کشور میزبان هواپیما در اختیارش خواهد گذاشت.

دست‌کم ۲۴ ساعت پیش از شروع پرواز، طرف شناسایی‌کننده باید نقشه پرواز را ارائه دهد، و کشور میزبان چهار ساعت مهلت دارد که آن را بررسی کند. میزبان تنها در صورتی می‌تواند خواستار تغییراتی در نقشه پرواز شود که پرواز عبوری برای ایمنی هوایی خطر‌آفرین باشد یا از نظر تدارکاتی مشکل ایجاد کند.

در این صورت، دو کشور جمعا هشت ساعت فرصت دارند که بر سر تغییرات به توافق برسند، در غیر این صورت، پرواز می‌تواند لغو شود. ماموریت شناسایی باید کمتر از ۹۶ ساعت پس از ورود هواپیمای شناسایی به حریم هوافضایی میزبان به پایان برسد.

هرچند کشورهای عضو، مجاز به پرواز بر فراز کل قلمرو اعضای دیگر هستند، معاهده آسمان‌های باز، نقاط مشخصی را برای ورود و خروج، و فرودگاه‌های خاصی را برای سوخت‌گیری ذکر کرده‌است.

در این معاهده، همچنین حداکثر وضوح دوربین‌های عکاسی و فیلم‌برداری که هواپیمای شناسایی حمل می‌کند، تعیین شده‌است. هر هواپیمایی پیش از اجازه یافتن برای پرواز در آسمان‌های باز، باید یک فرایند بازرسی را طی کند تا تایید شود که دوربین‌هایش از میزان وضوح مقرر، تجاوز نمی‌کنند.

یک نسخه از کل اطلاعات گردآوری شده باید به کشور میزبان داده شود. همه کشورهای عضو گزارش ماموریت را دریافت خواهند کرد و می‌توانند کل اطلاعات گردآوری شده را از کشور شناسایی‌کننده بخرند.

هواپیماها‌ باید چه مشخصاتی داشته باشند؟

در معاهده آسمان‌های باز، استانداردهایی برای هواپیماهای به کار رفته در پروازهای شناسایی تعیین شده‌است. هواپیما اجازه دارد مجهز به چهار نوع حسگر باشد: دوربین‌های پانوراما و قاب‌دار، دوربین‌های ویدیویی با نمایش زمان حال، دستگاه‌های اسکن مادون قرمز، و رادار کنارنگر با روزنه ترکیبی.

در سه سال نخستی که معاهده اجرایی شد، هواپیماهایی شناسایی باید دست‌کم مجهز به یک دوربین پانوراما، یا دو دوربین قاب‌دار می‌بودند. در حال حاضر، کشورهای عضو معاهده می‌توانند در مورد نصب حسگرهای اضافی بر روی هواپیماها توافق کنند.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionیک هرکولس سی ۱۳۰ شناسایی آمریکا

هواپیمای رسمی ایالات متحده برای عملیات در چارچوب معاهده آسمان‌های باز، "سی۱۳۵-بی" یا "اوپن اسکایز" بود. کانادا از یک هواپیمای "سی-۱۳۰ هرکولس" مجهز به یک محفظه حاوی حسگرها موسوم به "سامسون" استفاده می‌کند که کنسرسیومی از کشورهای اروپایی و خود کانادا مالک آن هستند و هزینه‌اش را می‌پردازند.

هواپیمای مورد استفاده بلغارستان، رومانی، روسیه و اوکراین، آنتونوف "آن-۳۰" است. روسیه برای پروازهای شناسایی، هواپیمای توپولف "تی‌یو-۱۵۴ام-او ان" را هم به کار می‌برد. آلمان هم پیشتر از این هواپیما استفاده می‌کرد تا آن که در سال ۱۹۹۷، هواپیما در سانحه‌ای از بین رفت و با ایرباس "ای ۳۱۹" جایگزین شد.

چه اختلاف‌ها‌یی باعث شد آمریکا تصمیم به خروج بگیرد؟

روسیه و ایالات متحده هر یک دیگری را به تخطی از شرایط معاهده متهم کرده‌اند. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، خودداری روسیه را از دادن مجوز پرواز بر فراز مناطقی از گرجستان که زیر کنترل مسکو است، به عنوان تخلف ذکر کرده‌است.

در سپتامبر سال ۲۰۱۹، روسیه اجازه پرواز شناسایی بر فراز ناحیه‌ای از مرکز روسیه را که در آن مانور نظامی برگزار می‌شد، به آمریکا و کانادا نداد.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionایرباس ای -۳۱۹ هواپیمای شناسایی ارتش آلمان

در اکتبر همان سال، گزارش شد که دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، خروج از معاهده آسمان‌های باز را در دست بررسی دارد. متحدان آمریکا در ناتو، و به‌ویژه اوکراین، با چنین تصمیمی مخالفت کردند، از بیم آنکه روسیه اجازه یابد پروازهای شناسایی دیگر کشورهای عضو را کاهش دهد یا ممنوع کند، و به این ترتیب اطلاعات موجود از تحرکات نظامی روسیه کاهش یابد.

اما سرانجام روز ۲۱ ماه مه ۲۰۲۰، دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، خروج این کشور از معاهده را به دلیل آنچه او تخلف روسیه خواند، اعلام کرد.