توافق جامع هسته‌ای: چه می‌توان انتظار داشت؟

دورهای پیشین مذاکرات در وین اتریش و لوزان سوئیس روند مشابهی داشتند: قبل از آمدن وزیران امور خارجه، معاونان آنها مذاکرات را تا جایی که می‌شد پیش می‌بردند ولی گره‌های اصلی باقی می‌ماند. همزمان رجزخوانی‌ها در دو طرف درباره آنچه می‌پذیرند و آنچه خط قرمزشان بود، شروع می‌شد. بعد با آمدن وزیران امور خارجه مذاکرات تکانی می‌خورد ولی با رسیدن به روز ضرب‌الاجل دوباره گره‌های بزرگی پیدا می‌شد، مواردی که دو طرف قصد کوتاه آمدن از آن نداشتند. نهایتاً یکی، دو روز بعد از مهلت تعیین شده، یا مذاکرات تمدید می‌شد یا توافق به‌دست می‌آمد. خیلی‌ها امیدوارند این بار در مذاکرات دور نهایی توافق هسته‌ای در وین هم چنین بشود.

این دفعه ضرب‌الاجل چیز دیگری است. یک ماه پیش کنگره آمریکا تصویب کرد هرگونه توافق نهایی باید توسط کنگره بررسی شود. اگر دولت آمریکا توافق را تا روز ۹ ژوئیه به کنگره ارائه دهد، کنگره باید آن را طی ۳۰ روز بررسی و رأی خود را اعلام کند. اما اگر دولت آمریکا توافق را بعد از آن تاریخ به کنگره ببرد، این فرصت ۶۰ روز خواهد بود. رأی کنگره هم یکی از این سه حالت می‌تواند باشد: تأیید توافق، رد توافق، یا عدم اتخاذ موضع.

بنابراین دست‌کم مذاکره‌کننده‌های آمریکایی انگیزه دارند تا قبل از ۹ ژوئیه به توافق برسند و آنهایی که بخواهند تعطیلات روز استقلال آمریکا یعنی ۴ ژوئیه را در خانه و کنار خانواده باشند، حتی زودتر.

مذاکره کننده ارشد یکی از کشورهای گروه ۱+۵ هفته پیش به بعضی از خبرنگاران گفت: "به توافق امیدوارم... یکی دو روز دیرتر یا زودتر از ضرب الاجل". به گفته این مذاکره‌کننده ارشد، سرمایه‌ای که دو طرف در این روند گذاشته‌اند او را متقاعد کرده که آنها به توافق نهایی هم دست پیدا خواهند کرد.

اما مسائل باقی‌مانده در مذاکرات جدی هستند. ایران و قدرت‌های جهانی در لوزان به چهارچوب کلی یک تفاهم دست یافتند، ولی بعضی مسائل کلیدی حل‌نشده باقی مانده است؛ از جمله توالی رفع تحریم‌ها، ابعاد بازرسی و نظارت هسته‌ای بر ایران در طول توافق، روشن شدن ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران در گذشته و چگونگی برگشت‌پذیری اقدام‌های هر طرف، اگر طرف مقابل از توافق تخطی کند.

تنها سند مشترکی که دو طرف پس از تفاهم لوزان منتشر کردند بیانیه‌ای بود که جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران و فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا آنرا خواندند. حتی در واضح‌ترین بندهای این بیانیه هم الآن اختلاف وجود دارد.

استقبال از ظریف به هنگام بازگشت از لوزان به تهران

مثلاً در بندی گفته شده:

"اتحادیه اروپایی، اعمال تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای خود را خاتمه خواهد داد و ایالات‌متحده نیز اجرای تحریم‌های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته‌ای را، همزمان با اجرای تعهدات عمده هسته‌ای ایران به نحوی که توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی راستی آزمایی شود، متوقف خواهد کرد".

متن این بند به انگلیسی طوری نوشته شده که می‌توان بخش "همزمان با اجرای تعهدات" را به قسمت اول یعنی تحریم‌های اتحادیه اروپا هم تعمیم داد. بر این اساس بعضی از مذاکره‌کننده‌های اروپایی می‌گویند لغو تحریم‌های اروپا هم مثل آمریکا تدریجی و منوط به راستی آزمایی اقدام‌های ایران است. ایران اما بر اساس همان متن می‌گوید اتحادیه اروپا باید همه تحریم‌هایش را بلافاصله بعد از توافق لغو کند.

تحریم‌های آمریکا و زمان و نحوه رفع آنها محل اختلاف جدی هستند. رهبر ایران حرف از لغو تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی در روز توافق زده است. مذاکره‌کننده‌های ایران هم حرف از برداشتن تحریم‌های آمریکا همزمان با اجرای توافق زده‌اند. نمایندگان مجلس ایران هم طرحی را تصویب کرده‌اند که خواستار لغو یکجا و کامل تحریم‌ها در روز اجرای تعهدات ایران است.

اما گره مذاکرات فقط تحریم‌ها نیستند. نظارت و بازرسی از تأسیسات هسته‌ای ایران برای راستی آزمایی تعهدات قیدشده در توافق یکی دیگر از جاهایی است که دو طرف درباره‌اش به نتیجه نرسیده‌اند. طبق بیانیه مشترک لوزان، ایران اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی معاهده عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای را پذیرفته است.

پروتکل الحاقی اجازه بازرسی از سایت‌های مشکوک به فعالیت‌های غیرقانونی هسته‌ای را می‌دهد بدون اینکه محلهای نظامی را مستثنا کند. اما رهبر ایران و مصوبه نمایندگان مجلس هرگونه بازرسی از مکانهای نظامی، امنیتی و حساس را منع می‌کند. مذاکره‌کننده‌های ایرانی از "دسترسی مدیریت‌شده" صحبت می‌کنند که به بازرسان اجازه نمونه‌برداری محیطی می‌دهد ولی جمع‌آوری هر نوع اطلاعات دیگر را سخت می‌کند. قدرت‌های جهانی می‌گویند برای سنجش اینکه ایران به توافق عمل می‌کند یا نه باید به سایت‌های احتمالاً مشکوک ایران دسترسی داشته باشند.

یک مورد اختلاف دیگر فعالیت‌های نظامی احتمالی ایران در گذشته است. قدرت‌های جهانی می‌خواهند این توافق مشخص کند که آیا ایران قبلاً سعی می‌کرده چاشنی احتراق هسته‌ای (با کاربرد در کلاهک بمب اتمی) بسازد یا خیر. البته اخیراً جان کری وزیر امور خارجه آمریکا گفت که کشورش بیش از آنکه درگیر گذشته فعالیت‌های ایران باشد به آینده می‌اندیشد. به این ترتیب شاید روزنه‌ای از احتمال مصالحه بر سر این مورد گشوده شده باشد.

در صورت حل تمام این موارد و رسیدن به یک توافق، چه در مهلت تعیین‌شده و چه بعد از آن، آمریکا باید توافق را به کنگره ببرد تا رأی نمایندگان کنگره درباره آن صادر شود. این مرحله بین ۳۰ تا ۶۰ روز طول خواهد کشید. اگر کنگره توافق را رد نکند، توافق به سازمان ملل می‌رود. اگر کنگره توافق را رد کند، رئیس‌جمهوری آمریکا می‌تواند رأی کنگره را وتو کند مگر آنکه دو سوم نمایندگان کنگره رأی به رد توافق بدهند.

در شورای امنیت سازمان ملل، توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی به صورت یک قطعنامه تصویب و تأیید می‌شود. این قطعنامه جدید، قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت درباره ایران را لغو خواهد کرد، به جز در دو حوزه: یکی ممنوعیت تجارت بعضی تسلیحات نظامی توسط ایران و دیگری واردات مواد فناوری‌هایی که کاربرد دوگانه دارند.

ایران برای واردات مواد و تکنولوژی‌هایی که هم در صنایع معمولی و هم در فناوری هسته‌ای کاربرد دارند، مثل بعضی فلزهای آلیاژی، درخواستش را به کمیته‌ای ویژه (احتمالاً متشکل از کارشناسان کشورهای ۱+۵) تحویل می‌دهد و پس از بررسی، اجازه خرید آن مواد یا تجهیزات صادر می‌شود.

توالی زمانی اینکه تصویب قطعنامه شورای امنیت دقیقاً در چه مرحله‌ای صورت می‌گیرد قطعی نیست.

پس از تصویب توافق در قالب قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل، مرحله اجرای تعهدات شروع می‌شود از جمله کم کردن تعداد سانتریفیوژهای ایران، انتقال بخشی از اورانیوم غنی شده ایران، تغییر کاربری تأسیسات غنی‌سازی فردو (به مرکز تحقیقات فیزیک هسته ای) و تغییر کاربری رآکتور آب‌سنگین اراک به شکلی که دیگر پلوتونیوم تولید نکند.

بسته به جزئیات توافق نهایی، احتمالاً بعضی تحریم‌ها هم در همین مرحله یا لغو و یا معلق می‌شوند. مذاکره‌کنندگان حدس می‌زنند که ایران برای اجرای این تعهدات دست‌کم به شش ماه زمان نیاز دارد. بعضی دیگر از تحریم‌ها، مخصوصاً در آمریکا احتمالاً بعد از پایان یافتن این مرحله برداشته خواهند شد، مگر آنکه ایران در این دور از مذاکرات بتواند آنرا جلو بیندازد.

گفته می‌شد که اجرای برنامه جامع اقدام مشترک ممکن است بین ۱۰ تا ۱۵ سال طول بکشد و رسیدن به توافق نهایی تازه ابتدای این راه طولانی خواهد بود، هر چند مخالفت اخیر رهبر ایران با محدودیت های ۱۵-۱۰ ساله به پیچیدگی کار افزوده است.