هنر عراق زیر سایه داعش

مطلب زیر برداشت من از غرفه ملی عراق در پنجاه و ششمین دوساله ونیز است.

فیلیپ ون کاوترین، مدیر موزه هنرهای معاصر شهر خنت در بلژیک، مدیریت این نمایشگاه را بر عهده دارد که امسال توسط بنیاد فرهنگ معاصر عراق به نام رویا ترتیب داده شده است. آقای ون کاترین برای انتخاب آثار پنج هنرمندی که در این نمایشگاه عرضه شده علاوه بر خود عراق به نقاط مختلف آمریکا، بلژیک، ترکیه و بریتانیا سفر کرده و کارهای هنرمندان عراقی را از نزدیک دیده است.

او گفت که در خود عراق با هنر معاصری روبرو شد که به شدت منزوی است و محافظه کاری و نوعی تنگ نظری بر آن حاکم است.

او می افزاید: "در طول سفر تحقیقی خود در عراق با هنرمندان مختلفی در بغداد ملاقات کردم و متوجه شدم که آثار اکثر آنها نقاشی های دلپذیری هستند که واقعیت های امروزی کشور را کتمان کرده و نادیده می گیرند. الهام و یا راهنمای اصلی این نقاشان زیبایی و احساس غربت است. اما به نظر من این آثار به هیچ وجه جالب نیستند. من نمی فهمم که یک هنرمند معاصرعراقی با وجود تمام پیچیدگی ها و شرایط بحرانی امروز کشور خود تصمیم می گیرد گل و بلبل، ساحل دجله و فرات و یا شهر بغداد را بکشد. من در جستجوی آن ۱۰ درصد از هنرمندانی بودم که شهامت این را دارند با وضعیت پیچیده فعلی کشور درگیر شوند."

به همین خاطر فیلیپ ون کاوترین برای غرفه عراق که زیر عنوان "زیبایی نامرئی" بر پا شده است آثار هنرمندانی را برگزیده که منتقدان و هنردوستان در غرب با آن آشنا نیستند ولی آثاری خلق می کنند که بسیار دردناک، تاثیر گذار و فراموش نشدنی اند.

یکی از این نمونه ها نقاشی های آبرنگ بیرحم و هراسناک نقاش جوانی است به نام حیدر جبار که متولد ۱۹۸۶ است. موضوع این تابلوها را از خاطرات خود از صحنه های وحشتناکی که به چشم خود دیده الهام گرفته که مجموعه ای است از سرهای بریده شده مردان جوان، اکثر آنها با چشم بند، و خون آلود، که روی تیرک های چوبی نصب شده اند.

موضوع مجموعه تابلوهای آبرنگ حیدرجبار گردن زدن توسط گروه دولت اسلامی است. عکس: حیدر جبار

هر یک از این سرها در حقیقت نماد یک بخش از قربانیان جنگ و خشونتی است که در یک دهه اخیر عراق را در برگرفته است. حیدر جبار تصمیم داشت دو هزار تابلو از این سرهای بریده را نقاشی کند. این تابلوها اکنون در دو ساله ونیز بر دیوارهای یک قصر کوچک ونیزی متعلق به قرن شانزدهم نصب شده اند که به کانال بزرگ شهر ونیز مشرف است. این تابلوها با محیط اطراف خود بسیار نامتجانس به نظر می رسند و یادآور حس مخوفی هستند که از ضرورت پایان یافتن جنگ و خونریزی در عراق و کل منطقه خاورمیانه سخن می گوید.

هر چند حیدر جبار در نهایت به خاطر تداوم جنگ مجبور شد عراق را ترک کند و امروز به عنوان پناهنده ساکن ترکیه است، با طبیعت زندگی هنرمندان در شرایط امروزی عراق کاملا آشنا است. او در یک ای میل برای من نوشت: "کار کردن به عنوان یک هنرمند در عراق ساده نیست. امروزه زنده ماندن بزرگترین چالش است."

به گفته حیدر جبار امروزه فقط چند هنرمند آوانگارد در بغداد کار و زندگی می کنند بنابراین عرصه این نوع فعالیت های هنری بسیار محدود است. بغداد فقط سه گالری هنری بسیار ساده و کوچک دارد و برای کارهای هنری هیچ سرمایه گذاری و بودجه ای صرف نمی شود. در نهایت این هنرمندان مجبورند در خانه های یکدیگر جمع شوند و گاه آثار خود را در قهوه خانه ها به نمایش بگذارند. یکی دیگر از مراکز تبادل نظر برای هنرمندان آموزشگاه هنرهای زیبای بغداد است ولی فضای این مرکز آموزشی که به علاقمندان جوان در رشته های نقاشی و مجسمه سازی آموزش های کلاسیک ارائه می دهد، بسیار محافظه کارانه و کهنه گرا است.

در نبود مجلات هنری، هنرمندان جوان برای کسب اطلاع از تحولات و نوآوریهای هنری مجبورند وب سایت هایی مثل یوتیوب و سایر منابع آنلاین را زیر رو کنند. ولی با این همه هنوز هم احساس می کنند که کاملا منزوی‌اند و ارتباط آنها با جهان هنر کاملا قطع شده است.

اثری از عکام شیخ هادی، بدون عنوان

به عنوان مثال برای یک مخاطب غربی تابلوهای آبرنگ حیدر جبار یادآور سبک کار کاملا شاخص مارلین دوماس، نقاش متولد آفریقای جنوبی است. ولی حیدر جبار تا قبل از اینکه با فیلیپ ون کاوترین آشنا شود حتی این نقاش معروف را نمی شناخت چه برسد به اینکه آثار او را دیده باشد.

در غرفه عراق آثار عکاسی را نیز به نمایش گذاشته شده است. عکام شیخ هادی متولد ۱۹۸۵ در مجموعه ای شامل ۲۸ تصویر سیاه و سفید که به طور ویژه برای این نمایشگاه تهیه کرده است، پرتره آوارگان عراقی از گروههای قومی و اقشار مختلف را نشان می دهد. در هر یک از این عکس ها می بینیم که یک قطعه طولانی پارچه سیاه و شوم از افرادی که موضوع عکس هستند شروع می شود و مثل مار تاب خورده و در زمینه تصویر تا کادر عکس ادامه یپدا می کند.

به گفته عکام شیخ هادی این کلاف سیاه نمادی از پرچم گروه موسوم به دولت اسلامی است.

با وجودی که بنیاد فرهنگ معاصر عراق به نام رویا که برگزار کننده غرفه عراق است به خاطر ارتباط با خانواده سلطنتی سابق مورد انتقاد قرار گرفته، این غرفه آثار جالبی را به نمایش گذاشته است. برای هنرمندانی مثل حیدر جبار نمایش آثارشان در جشنواره هنری مهمی مثل دو ساله ونیز فرصت بسیار مهمی است و به معنای یافتن علاقمند و مخاطبانی است که در شرایط امروزی عراق امکان پذیر نیست.

او می گوید: "فعالیت هنری حرفه ای در عراق اصلا ساده نیست چون دیدگاه مردم عراق نسبت به هنر معاصر ناآگاهانه است. بزرگترین چالش یک هنرمند برداشت ها و تصورات افکار عمومی است. مخاطبان در عراق این نوع هنر را نمی فهمند به همین خاطر به آثار ما هیچ توجهی نمی شود. در هر کشوری مثل عراق که با این بحران شدید روبرو است هنر و فرهنگ به شدت لطمه می بیند. امروزه در عراق فقط تعداد معدودی از هنرمندان برای هنر دل می سوزانند."

بغداد در دهه پنجاه میلادی، عکسی از لطیف العانی

ولی عراق همیشه یک چنین شرایط رقت باری نداشت. کافی است به تصاویر برازنده لطیف العانی، متولد ۱۹۳۲ نگاهی بیاندازیم که پدر عکاسی عراق قلمداد می شود. او در دهه های پنجاه و شصت میلادی به عنوان عکاس هنری موفقیت فراوانی کسب کرد. در سال ۱۹۶۳ یک مجموعه شامل بیش از ۱۰۰ عکس او در سراسر آمریکا به نمایش گذاشته شد. بسیاری از عکس های او سندهای گویایی از دوران انتقالی عراق به سوی یک جامعه مدرن در دهه های میانی قرن بیستم هستند.

به عنوان نمونه در یکی از ماندگارترین عکس های او می بینیم که یک بانوی شیک پوش با عینک آفتابی در کنار یک بزرگراه ایستاده و در گوشه دیگری از تصویر چوپانی همراه با گله بزرگ خود در حال عبور است. اما لطیف العانی به میراث فرهنگی باستانی کشورش افتخار می کند و موضوع چندین عکس مهم او نقاط باستانی کشورند. امروزه که گروه دولت اسلامی و همفکران آنها مراکز و نقاط باستانی در سراسر خاورمیانه را غارت و ویران می کنند این تصاویر بیشتر از گذشته ارزشمند هستند.

لطیف العانی در بخشی از بروشور غرفه عراق در دو ساله ونیز می گوید: "از سامری ها و بابلی ها گرفته تا عباسیان و تمام آثار هنری که آنها خلق کرده اند موجب افتخار من هستند. عراق تاریخ شگرفی دارد. این فرهنگ ها راه یکدیگر را ادامه داده و تمدن پس از تمدن در نقاط مختلف عراق ادامه یافت. اما بعد مقطعی فرارسید که دوران عقب گرد عراق شروع شد. آرزوی من این است که بتوانیم به دوران تمدن بازگردیم."

در شرایطی که پیشروی های گروه دولت اسلامی ادامه دارد بیان چنین احساسات و آرزوهایی شاید چندان مهم تلقی نشود. ولی دیدن نمایشگاه آثار هنرمندان با شهامت عراقی در ونیز که هنوز هم حاضرند در جبهه تمدن مبارزه کنند، دلگرم کننده است.