چرا خیام سر سفره هفت سین جایی ندارد؟

رباعیات خیام از آن دسته آثار ادبی است که ترجمه آن از اثر فراتر رفته و اندیشه این شاعر حکیم ایرانی را از دو قرن پیش تاکنون به فرهنگ‌های مختلف معرفی کرده است. این نظر گروهی از محققان هندی و ایرانی علاقه‌مند به خیام، و مترجم رباعیات او، فیتزجرالد است که در مرکز بین‌المللی هند در دهلی نو گردهم آمدند.

کنفرانس بین‌المللی "رباعیات عمر خیام؛ پلی میان شرق و غرب" به مدت دو روز در تاریخ ۱۲ و ۱۳ مارس از سوی موسسه مطالعات هند و ایران به زبان انگلیسی برگزار شد و در آن علاوه بر ترجمه رباعیات خیام به زبان‌ انگلیسی، ترجمه سایر زبان‌ها از جمله اردو، هندی، بنگالی، فرانسوی و اسپانیایی هم مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

ادوارد فیتزجرالد (۱۸۰۹-۱۸۸۳) نویسنده و شاعر انگلیسی است که ترجمه رباعیات خیام یکی از برجسته‌ترین آثار او به شمار می‌رود. بسیاری از ترجمه‌هایی که از آثار خیام وجود دارد، از ترجمه انگلیسی فیتزجرالد برگردانده شده است.

' شعر فارسی با خیام بعد متافیزیک پیدا کرد'

پروفسور سیداختر حسین، رئیس موسسه مطالعات هند و فارسی که برگزارکننده این کنفرانس است، با اشاره به اینکه تصویر شهر استانبول در پوستر کنفرانس آورده شده، گفت: "استانبول پل غرب و شهر بود، چنان که رباعیات خیام و ترجمه آن هم پلی میان غرب و شرق شد."

ببینید: مستند خیام نابغه پرسشگر

این استاد زبان فارسی که در دانشگاه جواهرلعل نهرو هند تدریس می‌کند ادامه داد: "سینمای هند یک مثال از هنری است که از مرزها فراتر می‌رود. بسیاری از افراد چیزی از سیاست هند نمی‌دانند اما هند را با تاگور، راج کاپور یا فیلم‌های دیگر می‌شناسند. در واقع سینمای هند یک نقش تمدنی ایفا می‌کند. شاید خیام هم این نقش تمدنی را برای نخستین بار در قاره آسیا ایفا کرده است، پس از آنکه فردی به نام فیتزجرالد پتانسیل اشعار او را کشف کرد."

آقای حسین در نشست پایانی کنفرانس گفت: "آثار خیام از این جهت پدیده محسوب می‌شود که وقتی به انگلیسی ترجمه شد، علاقه‌مندی عمیق به ترجمه اشعار او به زبان‌های مختلف از جمله بنگالی و هندی بیشتر آشکار شد. ما بیش از ۱۰ ترجمه از رباعیات خیام داریم. در انگلیسی ترجمه‌های بی‌شماری داریم. چنان که می‌توان در زبان انگلیسی از ادبیات پس از فیتزجرالد سخن گفت."

سیداختر حسین گفت: "فیتزجرالد و خیام چنان پتانسیل هم‌افزایی داشته‌اند که می‌توان گفت آن خیام زیبایی که فیتزجرالد ارایه داده بهتر از خیام در فارسی است. تغییراتی که با توجه به تفاوت‌های فرهنگی، با احترام به آثار خیام در ترجمه آنها صورت گرفته، خیره‌کننده است و مردم را با هم متحد می‌کند."

'چرا خیام سر سفره هفت سین جایی ندارد؟'

پروفسور رامین جهانبگلو که در دانشگاه جیندول دهلی‌نو تدریس می‌کند، در نشست پایانی این کنفرانس مقاله‌ای درباره خیام ارایه داد که در بخشی از آن آمده است: "من با فروتنی در این کنفرانس درباره شعر فلسفی خیام صحبت می‌کنم چون ما در کشوری هستیم که زبان فارسی نه تنها "لینگوا فرانکا" [زبان مشترک متشکل از چند زبان که در بنادر مدیترانه به آن تکلم می‌شد] شرق بوده، بلکه دارای ادبیات خلاقانه و فلسفه خود است."

"شعر فارسی با خیام پایه و بعد متافیزیکی پیدا کرد که پیش از او بی‌سابقه بود. اما چرا فارسی زبانان با حافظ، سعدی و رومی احساس قرابت بیشتری دارند؟ چرا ایرانیان سفره هفت سین خود را با دیوان حافظ می‌آرایند و نه خیام؟"

پروفسور جهانبگلو در ادامه نوشته است: "به باور من، پاسخ این است که پرسش‌های شاعرانه خیام درجه بالایی از مسئولیت اینتلکچوال [ذهنی] را متوجه خوانندگانش می‌کند. حتی با وجود مجهز بودن به زره عقاید مذهبی، خوانندگان فارسی‌زبان خیام در مقابل قوت فلسفه او بی‌دفاعند."

او با تاکید بر اینکه "وظیفه خیام تنها یافتن معنی هستی نیست، بلکه یافتن معنای معنی است" نوشته: "فارس بودن خیام فراتر از مرزهای جغرافیایی و زبان فارسی بود. این جهانی‌گرایی او بود که اجازه داد بین گذشته و آینده‌مان دوام بیاوریم. شعر خیام قطره‌ای در دنیا نیست، تمام دنیا در یک قطره است."

تعداد زیادی از دانشجویان و اساتید زبان فارسی دانشگاه‌های مختلف هند در این کنفرانس شرکت داشتند. از جمله نیتو بهاسکر، دانشجوی زبان فارسی که این نکته را در صحبت‌های سخنرانان جالب یافته است: "یکی از سخنرانان گفت که خیام یک بدبین شاد است که درباره تولد و مرگ حرف نمی‌زند بلکه همیشه درباره ورود و خروج حرف می‌زند."

پرتیما شارما، دانشجوی دکترا زبان فارسی در هند هم در این کنفرانس مقاله‌ای با عنوان "تشابه عقاید رباعیات عمر خیام و شیخ کبیر" ارایه داده است. او به بی‌بی‌سی می‌گوید: "کبیر شاعر و مرتاض هند بود که در قرن پانزدهم زندگی می‌کرد. هر چند آنها در قرن‌ها و شرایط مختلف زندگی می‌کنند اما در آنها ویژگی‌های مشترک بسیاری در آثار آنها می‌بینیم."

گیتا سارن، دانشجوی دکترا زبان فارسی که با مقاله‌ای درباره ترجمه هندی رباعیات خیام در این کنفرانس شرکت کرده، می‌گوید: "بعد از مدت طولانی به صورت حضوری گردهم آمدیم و تا آثار خیام را از جنبه‌های مختلف از جمله فلسفی و روان‌شناسی مورد بررسی قرار دهیم. پیام جالبی که اشعار خیام دارد این است که انسان باید در لحظه زندگی کند."

سروج گدوال دانشجوی دکترا زبان فارسی دانشگاه جواهرلعل نهرو هم به همین نکته در آثار خیام اشاره می‌کند: "خیام می‌گوید زندگی در همین لحظه است. برخی شرکت‌کنندگان درباره حکمت شراب عمر خیام و ارتباط آن با زیستن در لحظه صحبت کردند و من متوجه شدم که دیدگاه‌های متفاوتی در این زمینه وجود دارد."

ارشد القادری معاون موسسه مطالعات هند و فارسی که مقاله‌ای با عنوان مشابهت بین رباعیات خیام و سرمد و ترجمه رباعیات خیام از زبان هندی ارایه داد، به چیستی شراب در اشعار خیام پرداخته است: " من درباره این موضوع بحث کردم که بیشتر مردم عقیده دارند خیام شراب مادی می‌نوشیده است. منتقد معروف هندی، شبلی نعمانی در شعرالعجم می نویسد که خیام طوری با جوش و خروش از شراب می‌گوید که این شراب واقعی است. اما یک منتقد دیگر به نام سید سلیمان ندوی کتابی به اردو به عنوان خیام نوشته و یک فصل آن را به شراب خیام اختصاص داده است. در این کتاب نوشته که شراب خیام اصلا شراب واقعی نبوده بلکه شراب معرفت بوده است. او می‌گوید که تا وقتی مشخص نشود اشعاری که مربوط به شراب است به خیام تعلق دارد یا خیر، این اشتباه است که خیام را شراب‌خوار واقعی محسوب کنیم. او همچنین می‌گوید که مخالفان سرسخت معاصر خیام که او را ماده پرست و ملحد می‌دانستند هیچوقت به شراب‌خواری او اشاره نکرده‌اند."

البته درباره اشاره خیام و دیگر شاعران هم دوره او به شراب نظرات متفاوتی وجود دارد.

آقای القادری می‌گوید که شراب خیام شراب در معنای واقعی آن نبوده، شراب برای او یک استعاره است: "کسی که از جام معرفت سرشار است می‌تواند در پیاله همه چیز را ببیند."

ارشد القادری با تاکید بر این که ترجمه‌های متعدد آثار خیام یک فرصت است و باید آن را غنیمت شمرد، معتقد است: "مرگ خیام مرگ نیست بلکه زیستن ابدی است. او مرزهای ایران را در نوردیده و مکتب فکری‌اش سراسر دنیا را بی ویزا و پاسپورت و محدودیت های ورود و ممنوعیت‌های قومی و نژادی طی کرده و با کمک شاعری چون فتیزجرالد فاتح دل و جان آدمیان شده است. تفکر خیام که نیاز جامعه دیروز و امروز است با امکانات جدید پیوند خورد و زیستی نوین پیدا کند."