آیت الله منتظری به مثابه مورخ؛ خاطراتی برای آیندگان

آیت الله منتظری در کتاب خاطرات اش از کسانی می گویند که در زمان خود و بعد ها تا مرتبه قدیس بالا رفتند.

کتاب خاطرات آیت الله حسینعلی منتظری در سال ۱۳۷۸ در بیش از هزار و پانصد صفحه، بدون عنوان روی جلد و به شکل زیرزمینی و زیراکسی منتشر شد.

در اولین برخوردها، برخی به این خاطرات مفصل و جزئی نگر و تصویری، لقب ظهور و سقوط جمهوری اسلامی را دادند. لقبی که از نام کتاب «حسین فردوست» و روایت اش از سلسله پهلوی آمده بود. اما این وصف سرسری، نسبتی با خاطرات آیت الله منتظری نداشت.

نسبت آیت الله منتظری و بنیانگذار جمهوری اسلامی رابطه مریدی و مرادی شاه و فردوست نبود. از آن گذشته آیت الله منتظری، همچنان نگران انقلابی بود که در آن سهمی بزرگ داشت و در همه جای خاطرات اش هنوز علاقمند به آیت الله خمینی، استاد و دوست دیرینش مانده بود.

خاطرات آیت الله منتظری حتی شباهتی به یکی از مهمترین خاطرات نشریافته در جمهوری اسلامی، یعنی خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی نیز نداشت.

آقای هاشمی رفسنجانی در تمام سال های انقلاب و سال هایی متناوب قبل از انقلاب، خاطرات روزانه اش را می نوشت. این روزانه نویسی ها نیز در راه دراز ذهن و دفتر، دچار مصلحت و ناگفتن های بسیار می شد.

در روایات او روزهای مهمی از میان می پرید و حوادث بزرگی جا می افتاد و درباره شخصیت های حاضر در قدرت نیز کمتر وارد جزئیات می شد؛ اما خاطرات آیت الله منتظری یکسره واگویی پیر مردی نشسته در عزلت بود.

راوی، روزهای پر غوغای گذشته را با حافظه ای عجیب از دورترین سال ها به روشنی روایت می کرد. روایتی بی تحلیل که نتیجه گیری اش برای آیندگان می ماند.

آیت الله منتظری از کسانی می گویند که در زمان خود و بعد ها تا مرتبه قدیس بالا رفتند. از «خشم و زود رنجی» آیت الله بروجردی تا «خست» آیت الله خمینی که حتی کتاب «کشف الاسرارش» را به دوستان نزدیکش مثل آیت الله منتظری هدیه نداد و فروخت.خاطره گویی آیت الله منتظری از سال ۱۳۶۸ یکسال پس از عزل و خاموشی چراغ عمر سیاسیش آغاز شد و تا اوایل سال ۷۶ ادامه یافت.

با حمله و حصر خانگی آیت الله، تمام وظیفه ویرایش و اضافات که پیشتر توسط برخی از نزدیکانش انجام می شد، به گردن خود او افتاد. آیت الله منتظری در سال های زندان خانگی به ویرایش و بازبینی متن های پیاده شده برای انتشار خاطرات اش مشغول بود.

سال های حصر از آیت الله منتظری مورخی ساخت یادآور ابوالفضل بیهقی در تاریخ مسعودی. مردی برکنار مانده از جنجال سیاست و قدرت و راوی بی غرض رخدادها.

بیهقی تاریخ مسعودی را چنان روایت می کرد که انگار از کنار غزنویان می گذرد و محمود و مسعود را مثل داستانی تمام شده می بیند و می نویسد تا در افقی دور دست به آیندگان رسد. آیندگان کلید واژه تاریخ بیهقی است. آنان که هنوز زاده نشده اند؛ ندیده اند و باید بدانند که چه بر سر زمان آمده و از کجا آمده اند.

از اقبال خوش آیندگان، ناظری بی انتظار قدرت و بازیگر در متن انقلابی که ریشه از سال ۴۲ دوانیده بود، خاطرات نابی پدید آورد و تصویری مستند از رهبران انقلاب، قبل از پیروزی و بعد از قدرت یابی به دست داد.

«حسینعلی منتظری» بی هیچ پسوند و پیشوندی و بی اینکه از او صورت فقهی و آیت اللهی ساخته شود با همین نام، به کسوت مورخان در آمد و راوی برای آیندگان شد.

تقدس تاریخ

در نامه های آخرین قائم مقام رهبری به رهبر انقلاب و انتقادهای گاه تند و گزنده اش، آیت الله منتظری بارها به بنیانگذار انقلاب، انذار می داد که تاریخ درباره ما چه قضاوتی خواهد کرد.

آیت الله خمینی نیز در پیامی به خانواده قربانیان جنگ در سال ۶۷ و یک ماهی پس از انتقاد تند قائم مقام به رویه جنگ و جشن های آتش بس، صریحا به آیت الله منتظری گوشزد کرد که آنچه برای او مهم است، ادای تکلیف شرعی است و نه قضاوت تاریخ و آیندگان.

روحیه مورخانه و ناظر آیت الله منتظری شاید هم به حافظه شگفت او باز می گشت که همه چیز را ثبت می کرد و مانند یک ناظر بیرونی از آن عبرت می گرفت.

خاطرات آیت الله منتظری پس از توقیف روی وب سایت او قرار گرفت

این روح مورخانه در پیشگفتار کوتاه آیت الله منتظری بر خاطراتش پیداست: «از آنجا که تاریخ هر انقلاب همچون خود انقلاب معمولا در معرض تحریف و تعرض قرار می گیرد، نسل معاصر انقلاب مسئولیت دارد تا پیش از آنکه انقلاب توسط دیگران به گونه ای تحریف شده، نگاشته شود، خود اقدام نماید.»

آنچه آیت الله منتظری روایت می کند، روایت سوم شخصی است که سعی دارد تاریخ را به خاطره گویی شخصی نکاهد.

آیت الله منتظری در ادامه این مقدمه می نویسد: «آنجا که نزدیک بوده تا شخصیت کسی با خاطره ای پامال شود صرف نظر کرده اما این خطا پوشی ها آنجا که به قداست تاریخ مربوط شده، در نظر گرفته نشده. در مواردی که به ناچار نامی از اشخاص به میان آمده صرفا جهت امانت و قداست تاریخ بوده است.»

تاریخ انسانی روحانیت

آیت الله منتظری زاده سال ۱۳۰۱ است. در نجف آباد و خانواده ای تهیدست. روایت خاطراتش از خانه تا مکتب و چوب خوردن از استاد و افتادن در خانه و چوپانی کردن آغاز می شود و به مکتب خانه های اصفهان و حجره های قم می رسد.

آیت الله منتظری روایت منحصر به فردی از سال های آغازین حوزه علمیه قم دارد. از عبدالکریم حائری می گوید که چگونه جان سپرد و از آیت الله سید حسین بروجردی که با نفوذ بی مثالش میان عشایر لرستان به قم آمد «تا به قول علما، آقای ایران باشد نه فقط لرستان.»

نزدیکی آیت الله منتظری به آیت الله بروجردی و گفتن از آنچه در ذهن آیت الله می گذشت و به نزدیکانش می گفت روایت خواندنی است. ترس مرجع تقلید از انتشار کتابش و رقابت او با مرجع وقت نجف، آیت الله ابوالحسن اصفهانی، شنیدنی است.

آیت الله منتظری از کسانی می گوید که در زمان خود و بعدها تا مرتبه قدیس بالا رفتند. از «خشم و زود رنجی» آیت الله بروجردی تا «خست» آیت الله خمینی که حتی کتاب «کشف الاسرارش» را به دوستان نزدیک مثل آیت الله منتظری هدیه نداد و فروخت.

در میان این همه، یکباره از درخت توت در حیاط حوزه علمیه قم می گوید، جایی که از فرط گرسنگی به همراه مرتضی مطهری به آن تکیه زده بودند و کسی را نیافتند تا «دو زار و دهشاهی» قرضی دهد، برای خرید نان سنگک.

آیت الله منتظری از خود و همه معاشرانش، با همه ضعف ها و قوتها صورتی انسانی تصویر می کند.

خاطرات آیت الله رمان تاریخی بلندی که حوزه علمیه قم را از روزهای مرجعیت تام آیت الله بروجردی تا تبعید آیت الله خمینی به تصویر می کشد و بعد به زندان های پهلوی می رسد و تظاهرات های منتهی به انقلاب سال ۱۳۵۷و غرش توپ ها در هشت سال جنگ و سحرگاه های اعدام سال ۶۷.

آنچنان که بستگان آیت الله منتظری می گویند او وصیت نامه ای بر جای نگذاشته و بارها به نزدیکانش گفت که هر آنچه بوده را گفته است و نیازی به وصیت نامه نیست.

آیت الله شاید هم درست می گفت؛ با این خاطرات پرجزئیات، حرف دیگری برای گفتن نمی ماند.