سال مرگ، سال جنگ، سال باخت؛ خاورمیانه در سال ۲۰۲۳

در ابتدای سال ۲۰۲۳ این انتظار وجود داشت که خاورمیانه، همان راهی را که در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ پیموده بود ادامه بدهد و علاوه بر تنش‌زدایی و ادامه آشتی‌کنان‌های گاه و بی‌گاه، رشد اقتصادی و نزدیک شدن به روزگار پیشاکرونا ادامه پیدا کند.

اما در انتهای این سال، خاورمیانه هیچ شباهتی به خوش‌بینی‌های ابتدای سال ندارد. در این روزها نه تنها جنگی ویرانگر و کم‌سابقه، مناسبات ژئوپلیتیک منطقه را به کلی به زیر سایه خود برده، بلکه خطرات گسترش درگیری‌های نظامی و شکل‌گیری دورانی چه بسا دشوارتر برای ساکنانش، هنوز بر سر منطقه سایه افکنده است.

در این سال اگرچه قیمت نفت به شکل دراماتیکی پایین و بالا نرفت، اما مجموعه‌ای از تحولات - از بلایای طبیعی مانند زلزله گرفته تا سرکوب‌های سیاسی گسترده، افزایش قدرت سیاستمداران افراطی، ادامه افزایش تورم و سرانجام درگیری‌های نظامی - موجب شد تا چشم‌انداز خوش‌بینانه‌ای که در سال‌های قبل‌تر شکل گرفته بود، رنگ ببازد.

در این سال همچنین روند افزایش نقش چین در منطقه ادامه یافت و نام پکن برای نخستین بار به عنوان یکی از بازیگران موثر در میان قدرت‌های بزرگ که می‌تواند در روابط بین کشورها در خاورمیانه اثراتی معنادار داشته باشد، مطرح شد.

سالی که نکوست ...

به رغم اینکه در آغاز سال ۲۰۲۳، تنش نظامی در خاورمیانه هیچ شباهتی به پایانش نداشت، اما نشانه‌هایی از شکل‌گیری بحرانی بسیار عمیق، از همان نخستین روزهای این سال به چشم می‌خورد. در سومین روز از این سال (۱۳ دی‌ماه ۱۴۰۱)، ایتامار بن گویر سیاستمدار راست افراطی اسرائیل که به عنوان وزیر امنیت ملی، به کابینه بنیامین نتانیاهو پیوسته، در اقدامی بی‌سابقه از کوه معبد که مسجدالاقصی بر روی آن قرار دارد، بازدید کرد.

این کار وزیر اسرائیلی در ادامه تنشی بود که از میانه ۲۰۲۲ در بیت‌المقدس شدت گرفته بود و از سوی بسیاری از طرفداران فلسطین، یک اقدام تحریک‌آمیز توصیف شد. امارات و چین خواستار بررسی مساله در شورای امنیت شدند و همان زمان، یکی از سخنگویان حماس گفت: «ادامه این رفتارها، طرفین را به یک درگیری بزرگ می‌کشاند.»

به رغم اشغال بیت‌المقدس شرقی در سال ۱۹۶۷، اداره مسجد الاقصی در دست اردن باقی مانده و بر اساس توافق موجود، یهودیان اجازه ندارند که در این محل و تپه‌ای که این مسجد بر رویش قرار دارد، دعا بخوانند. برخی یهودیان افراطی خواستار پایان دادن به این محدودیت و حتی تخریب مسجدالاقصی و احیای معبد تاریخی یهودیان در این محل هستند.

 

این تنش در ماه‌های مارس و آوریل (فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۲) در پی ورود پلیس اسرائیل به داخل مسجدالاقصی به اوج رسید. اسرائیل مدعی بود که پلیس در پاسخ به پرتاب سنگ از داخل مسجد، به این اقدام دست زده است. در عین حال در آستانه عید پسح یهودیان، کمپین گروهی از فعالان یهودی برای پایان دادن به ممنوعیت خواندن دعا در این محل به اوج رسیده بود.

در نهایت در روز چهارم آوریل (۱۵ فروردین) صدها فلسطینی در مسجدالاقصی سنگربندی کردند. در این زمان گفته می‌شد که گروهی از یهودیان می‌خواهند بر اساس رسوم دینی‌شان در این محل یک بز قربانی کنند. در روز قبل پلیس اسرائیل برخی از فعالان یهودی را به همین دلیل دستگیر کرده بود. تجمع فلسطینی‌ها در مسجدالاقصی با حمله گسترده پلیس اسرائیل روبه‌رو شد. نزدیک به ۵۰ نفر مجروح و بیش از ۴۰۰ نفر دستگیر شدند.

در واکنش به این اتفاق، حماس به سوی سرزمین‌های اسرائیلی چند موشک شلیک کرد و البته در پاسخ، ارتش اسرائیل نیز مناطقی را در غزه بمباران کرد. علاوه بر این، تنش نظامی میان حزب‌الله لبنان و اسرائیل نیز موجب شد تا در همین زمان، درگیری‌هایی در شمال اسرائیل رخ بدهد.

زلزله در ترکیه و سوریه و پایان انزوای بشار اسد

در دومین ماه سال ۲۰۲۳ (بهمن ۱۴۰۱)، خاورمیانه با یکی از گسترده‌ترین و قدرتمندترین زلزله‌ها در سال‌های اخیر روبه‌رو شد؛ زلزله‌ای که بخش‌های بزرگی از جنوب و مرکز ترکیه و شمال و غرب سوریه را لرزاند و در جریانش نزدیک به ۷۰ هزار نفر در این دو کشور کشته شدند.

تلفات بسیار بالای این زلزله که بزرگترین بلای طبیعی تاریخ ترکیه مدرن محسوب می‌شود، موجب شد تا دستکم برای مدتی کوتاه احساسی عمیق از همبستگی و انسان‌دوستی در منطقه فراگیر شود و کشورهای مختلف - به رغم رقابت‌های سیاسی و اختلافاتشان - به این دو کشور کمک کنند.

در ترکیه، رجب طیب اردوغان در حالی که خود را برای انتخابات آماده می‌کرد، با موجی از انتقادهای گسترده روبه‌رو شد و مخالفانش او را متهم کردند که در استفاده از ارتش برای کمک به زلزله‌زدگان، محتاطانه برخورد کرده است.

اما در نهایت این انتقادها موجب نشد که اردوغان در ماه مه (اردیبهشت ماه) در انتخابات شکست بخورد. در پی پیروزی اردوغان در این انتخابات، او که از سال ۲۰۰۳ در ترکیه قدرت را در دست داشته، کماکان تا سال ۲۰۲۸ نفر اول این کشور خواهد بود.

 

در سوریه، جنگ داخلی و آسیب دیدن هر دو منطقه تحت کنترل بشار اسد و مخالفانش، یک بار دیگر به همه یادآوری کرد که این کشور کماکان در میانه یک نبرد نظامی دنباله‌دار به سر می‌برد و البته کار امدادرسانی به هر دو طرف را سخت کرد.

زلزله همچنین عملا به فرصتی تبدیل شد تا روند عادی‌سازی موقعیت بشار اسد در میان کشورهای منطقه سرعت بگیرد. بعد از زلزله، وزیر خارجه اردن برای نخستین بار از زمان آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ به دمشق سفر کرد؛ اقدامی که کمی بعد از سوی وزیر خارجه امارات نیز تکرار شد.

بشار اسد هم در یک سخنرانی تلویزیونی مهم، از کمک‌های «برادران عرب» تشکر کرد و گفت که این کمک‌ها به شکل قابل ملاحظه‌ای، توانایی حکومت سوریه برای کمک به زلزله‌زدگان را افزایش داد. سرانجام در هفتم ماه مه (۱۷ اردیبهشت)، اتحادیه عرب تصویب کرد که سوریه بار دیگر به جمع کشورهای این سازمان بین‌المللی بپیوندد. عضویت سوریه در سال ۲۰۱۱ و در پی کشتار وسیع مخالفان، تعلیق شده بود.

نقطه پایان روند بازگشت سوریه به جامعه بین‌المللی کشورهای خاورمیانه، در نشست ریاض بود که در پی حمله گسترده اسرائیل به غزه برگزار شد. بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه برای شرکت در این نشست به ریاض سفر کرد و با استقبال رسمی محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان روبه‌رو شد.

ادامه مغازله چین و خاورمیانه

روند افزایش نفوذ و قدرت چین در کشورهای «جنوب جهانی» که شامل خاورمیانه نیز می‌شود، مساله تازه‌ای نیست و به تحولات سال ۲۰۲۳ نیز محدود نبوده و مشخصا سفر تاریخی شی جین‌پینگ به خاورمیانه برای عمق بخشیدن به روابط چین با کشورهای عربی جنوب خلیج فارس، در آخرین ماه سال ۲۰۲۲ رخ داد.

با این حال سال ۲۰۲۳ در مسیر تاریخ نه چندان پرسابقه روابط چین و خاورمیانه، از جمله سال‌هایی است که در خاطر خواهد ماند.

ماجرا از ماه فوریه (بهمن ۱۴۰۱) آغاز شد که ابراهیم رئیسی برای یک سفر دو روزه رسمی به پکن سفر کرد. ظاهر قضیه این بود که این سفر در ادامه نزدیک‌تر شدن دو کشور به هم و تمایل تهران برای افزایش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی انجام شده است.

اما در فاصله کوتاهی بعد از سفر رئیسی، آرام آرام زمزمه‌هایی از میانجیگری چین برای آشتی دادن عربستان و ایران مطرح شد. ریاض و تهران که از دی ماه سال ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) روابطشان قطع شده بود، دو سالی در برزخ کش‌دار مذاکرات ازسرگیری روابط گرفتار شده بودند.

 

حدود یک ماه بعد از سفر رئیسی، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به چین سفر کرد و در رویدادی تاریخی، عکس‌های او در کنار مساعد بن محمد العیبان، مشاور امنیت ملی عربستان سعودی منتشر شد. وانگ ئی، وزیر خارجه و سیاستمدار بسیار قدرتمند چینی، در این تصاویر بین نماینده ایران و نماینده عربستان نشسته بود.

این نخستین بار بود که چین به این شکل در دو دهه اخیر، در روابط کشورهای خاورمیانه، نقشی فعال بازی می‌کرد. و البته پکن این نقش را در وضعیتی برعهده گرفت که گره روابط ریاض و تهران، به رغم اظهارنظرهای مثبت دو طرف، همچنان بسته باقی مانده بود.

در میانه ماه ژوئیه (تیرماه ۱۴۰۲)، ایران به عضویت کامل سازمان همکاری‌های شانگهای نیز درآمد که در واقع سازمانی بین‌الملی حول قدرت قابل توجه چین در ساختار بین‌المللی محسوب می‌شود.

و البته در همین سال گروه کشورهای «بریکس» (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) اعلام کرد از شش کشور جهان برای پیوستن به این گروه دعوت کرده است. از میان این شش کشور، آرژانتین تنها کشور آمریکای لاتین و اتیوپی تنها کشور قاره آفریقا بود که به بریکس دعوت شد؛ باقی چهار کشور مورد نظر بریکس، همگی در خاورمیانه بودند: ایران، عربستان سعودی، امارات و مصر.

مارپله مذاکرات هسته‌ای

سال ۲۰۲۳ برخلاف دو سال پیش از آن، سال چندان پرخبری برای مذاکرات هسته‌ای ایران نبود. در سال قبل، این مذاکرات با موانع جدیدی روبه‌رو شد و در نهایت بعد از اینکه سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان از به نتیجه رسیدن چانه‌زنی‌ها در وین خسته شدند، این گفت‌وگوها عملا با مرگ مغزی روبه‌رو شد.

اما در عین حال، شرایط خاص این سال موجب شد تا از فشارهای فزاینده بر تهران برای تن دادن به خواسته‌های ایالات متحده، کاسته شود. در ابتدای این سال، تمرکز بسیار بالایی بر روی جنبش انقلابی زن، زندگی، آزادی وجود داشت که بعد از سرکوب بسیار شدید و خشن این اعتراض‌ها، بخش قابل ملاحظه‌ای از فعالیت‌های دیپلماتیک کشورهای غربی را در قبال ایران، به خود اختصاص داد. همزمان مساله ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه نیز، به یکی دیگر از اولویت‌های سیاست خارجی کشورهای غربی تبدیل شد.

با این حال در ماه اوت سال ۲۰۲۳ (مرداد ماه ۱۴۰۲) آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا به شکل دور از انتظاری اعلام کرد که ایران و آمریکا به توافقی برای آزادی پنج تن از شهروندان ایرانی-آمریکایی دست یافته‌اند. از ابتدای ازسرگیری مذاکرات احیای برجام در دوران جو بایدن، آزادی این شهروندان که از سوی آمریکا «گروگان» توصیف می‌شوند، از جمله خواسته‌های واشنگتن بود.

منبع تصویر،GETTY IMAGES

در ماه سپامبر (شهریور) سیامک نمازی، عماد شرقی و مراد طاهباز به همراه دو زندانی دیگر اجازه پیدا کردند که ایران را ترک کنند. در مقابل واشنگتن پذیرفت که به کره جنوبی اجازه بدهد تا شش میلیارد دلار از دارایی‌های ایران را در اختیار تهران بگذارد.

انتظار می‌رفت که این معامله، راه برای جان گرفتن دوباره مذاکرات هسته‌ای هموار کند. اما در ماههای بعد، نه تنها از این مذاکرات خبری نشد، بلکه دو کشور در جریان زد و خوردهای نیابتی بعد از جنگ غزه، در آستانه یک تنش نظامی جدی قرار گرفتند.

بدین ترتیب جو بایدن که زمانی وعده داده بود در صورت پیروزی در انتخابات، آمریکا را به برجام باز می‌گرداند، بدون هیچ نتیجه‌ای از چندین دور مذاکرات کش‌دار و بی‌ثمر، به آخرین سال ریاست جمهوری‌اش (سال ۲۰۲۴) وارد می‌شود.

تعبیر کابوسی قدیمی در نوار غزه

از صبح هفتم اکتبر (۱۵ مهرماه)، خاورمیانه با خبری از خواب بیدار شد که نه تنها همه مناسبات این منطقه را تا پایان سال ۲۰۲۳ به زیر سایه خود برد، بلکه پیش‌بینی‌ می‌شود اثراتش برای سال‌های بسیار در منطقه احساس شود: حمله گسترده و بی‌سابقه سازمان اسلامگرای حماس به اهداف نظامی و غیرنظامی در اسرائیل.

همانطور که انتظار می‌رفت، پاسخ اسرائیل بسیار مرگبار بود. آنها حماس را هدف حملات‌شان عنوان کردند، اما بمباران‌‌های گسترده و شدیدشان به کشتار هزاران غیرنظامی انجامید. به گفته منابع فلسطینی عملیات اسرائیل تا هفته پایانی سال ۲۰۲۳، بیش از ۲۰ هزار کشته برجای گذاشت. ۴۰ درصد این کشته‌شدگان، کودک هستند.

در مقابل، به گروگان گرفتن صدها تن از شهروندان اسرائیلی توسط حماس و دیگر گروه‌های مسلح فلسطینی در غزه موجب شد اسرائیل تاکید کند «تا نابودی کامل حماس» از حملات و بمباران و پیشروی نظامی دست نخواهد کشید.

با بالا رفتن آمار تلفات غیرنظامی، سران ۵۷ کشور مسلمان در ریاض دور هم جمع شدند تا به یک ابتکار عمل مشترک دست بزنند. اما این نشست، بدون نتیجه‌ای ملموس به پایان رسید و از لفاظی‌های رایج و بیانیه‌های بی‌فایده فراتر نرفت.

حمایت همه جانبه آمریکا از اسرائیل موجب شد تا این کشور، همه پیشنهادها برای درخواست آتش‌بس را در شورای امنیت وتو کند. واشنگتن می‌گوید که اسرائیل حق دارد از خود دفاع کند و عملیات نظامی برای آزاد کردن گروگان‌هایش، مشروعیت دارد.

 

اما در عین حال، اسرائیل در ابعادی کم‌سابقه به جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت متهم است؛ اتهامی که موجب شده این روزها علاوه بر طرفداران فلسطین و سازمان‌های بین‌المللی، حتی متحدان غربی اسرائیل هم به جمع منتقدان عملکرد نظامی اسرائیل در غزه بپیوندند.

رابطه ارگانیک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سازمان‌هایی چون حماس و جهاد اسلامی که در چارچوب گفتمان «محور مقاومت» شکل گرفته، موجب شد تا از نخستین روز آغاز این بحران، پای ایران نیز به ماجرا باز شود. ایران سعی کرد با تهدیدهای فزاینده، نقش بازدارندگی را در برابر اسرائیل بازی کند.

اما وقتی اسرائیل به تهدیدهای ایران توجهی نکرد، پاسخ‌های فرماندهان نظامی سپاه از حملات پراکنده گروه‌های نیابتی به اهداف آمریکایی در عراق، تنش محدود میان حزب‌الله لبنان و اسرائیل و همچنین حملات موشکی گروه حوثی‌های یمن به کشتی‌های منسوب به اسرائیل در دریای سرخ محدود ماند.

این جنگ اگرچه تا پایان سال ۲۰۲۳ به یک آرماگدون خاورمیانه‌ای و نبردی فراگیر و فراملی تبدیل نشده، اما آنچه در عراق و لبنان و یمن رخ داد، نشان داد که تا چه اندازه، این تنش می‌تواند به دورانی بسیار ویرانگر و خطرناک بیانجامد. تا اینجا، نه جمهوری اسلامی ایران تمایلی به افزایش سطح تنش نشان داده و نه آمریکا و اسرائیل به پاسخ‌های سهمگین روی آورده‌اند. اما این بدان معنا نیست که احتمال بالاگرفتن سطح درگیری‌ها وجود ندارد.

در حال حاضر فعالیت‌های دیپلماتیک برای آزادی گروگان‌های اسرائیلی به کندی پیش می‌رود و به رغم فشارهای بین‌المللی قابل توجه، تغییری در استراتژی نظامی ارتش اسرائیل در غزه دیده نمی‌شود. به همین دلیل هم خاورمیانه در پایان سال ۲۰۲۳، با خوف و رجا به سال پیش‌روی میلادی چشم دوخته؛ سالی که در آن علاوه بر مساله جنگ ویرانگر غزه، تحت تاثیر انتخابات ریاست جمهوری آمریکا نیز قرار خواهد گرفت و تغییرات احتمالی در کاخ سفید چه بسا بار دیگر، همه محاسبات و مناسبات این منطقه را به شکل معناداری زیر و رو کند.