مسئله پيدايش ووضعيت « قبيله های مقدس » بين مردمان آسيای مرکزی، کازاخستان، آذربايجان وبرخی ديگرمناطق گسترش اسلام تا زمان کنونی تقريبا موضوع پژوهش خاص قرارنگرفته اند ، هرچند اشاره مکرر به آنها دربسياری آثاردرزمينه تاريخ مردم اين کشورها وجود دارد.(1)
آثارعلمی ويژه و تخصصی در زمينه مسائل موردنظردر کشورهای خاوری خارجی شناخته شده نيستند. نخستين و تاکنون تنها اثر منحصربفرد در زمينه مسئله مورد‌نظر اثر تحقيقی (مونوگرافی) تاريخ نگار س.م.دميدوف (2) درباره « قبيله های مقدس» (اولاد «3») ترکمن ها است که برپايه مطالب با ارزشی ازصحرا تهيه ودراثرتحقيقات طولانی مدت گروه اعزامی به مناطق ترکمنستان جمع آوری شده است.
در جريان اين تحقيقات مشخص شد که عناصر و ترکيب قديسين (اولاد) ترکمن بسيار متفاوت هستند.بنابراين چنانچه بين ديگر خلق های مسلمان شمارگروه قديسين(اولاد)غالبا ازيک تا سه درنوسان بود، اما بين قديسين(اولاد)ترکمن ما شش گروه عمده را می يابيم ( سيد، خوجه، شيخ، آتا ، مختوم وموجِووُر).برپايه روايت خود قديسين(اولاد) ورايج بين بخش های‌غيرقديس ترکمن ها، آنها اخلاف نخستين خلفای عرب ( ابوبکر،عمر،عثمان وعلی ) هستند که به درجه قديسين (اولاد)ارتقاء يافته اند. گروه های جداگانه قديسين(اولاد)منشاء وپيدايش خود را به يکی ازخلفا پيوند دادند.
براين پايه قديسين (اولاد) خود را ازتوده های اصلی وعمده ترکمن ، ضمن ناميدن آنها برحسب معمول « غاريچی»، يعنی مردم عوام، جدا کردند.موقعيت اين گروه نامبرده درجامعه ترکمن ها يکسان ويک جور نبود: برای يک گروه قديس ازسوی نوقديس احترام زيادی تا نسبت به گروه ديگر ابرازشد. خود قديسين(اولاد)همچنين مدعی بودند که بلحاظ « تقدس خود ازبرخی قديسين بالاتر از ديگران هستند.نسبت به قديسين (اولاد) ترکمن درادبيات سه نوع ويژگی اين گروه ها مشاهده ميشوند.
و.ان.باسيلف اين گروه ها را « محترم» خواند، آ.آ.روسلياکف آنها را به عنوان يک«گروه بندی طبقاتی»ارزيابی کرد، ان.بروللووا – شاسکولسکايا برآن است که « اين قبيله ای است با همه خودويژگی های علايم خود»، با تقسيم بندی به طوايف ونسب وبا درون همسری (اندوگامی) شديد.اما همزمان آنها طبقه ی (قشر- مترجم) مذهبی هستند.(4)
س. م. دميدف معتقد است که بلحاظ قديسين (اولاد) بهتر است اصطلاح « گروه» را پذيرفت (5).نسخ خطی ومطالب شفاهی گردآوری شده توسط س .م . دميدف و و.ان. باسيلف روايت منشاء عرب بودن قديسين را مورد تاييد قرارنمی دهد.همچنين نميتوان ادعا کرد که قديسين(اولاد) نام رُبايانی هستند که ازطريق نيرنگ وشيادی خود را مقدس اعلام می کنند.
پردازش داده های موجود نشان ميدهد که منابع تصور درباره اين « قديسين» را بايد درآن نقش و وجه ای که درميان جمعيت پيرامونی بانيان نيمه افسانه ای گروه های اصلی قديسين داشتند،– نمايندگان برجسته روحانيت قاعدتا جريان تصوف، جستجو کرد.
تصوف درآسيای مرکزی بطورتنگاتنگ مربوط است با باورها و تصورات عامه پسند پيش از اسلام در بين مردم بويژه با بقايای شمنيسم. بسياری محققان آنطورکه ياد آور ميشوند درزندگی ومعيشت ترکمن ها درحال حاضر کيش نياکان واجداد بسيار نيرومند است که با آن درحقيقت کيش مردگان نيزدرهم آميخته است.نگهداری اين سنن وآيين به حفظ حرمت واحترام به رئيس قبيله دررابطه با اخلاف اورا موجب شد.
به نيای نيمه افسانه ای خود روحانيت قديس چهار خليفه مسلمين را نيز اضافه کرد.اين روايت که اهميت برتری را بدست آورد، کم وبيش درميانه سده نوزده شکل گرفت.گروه کوچک قديسينی(اولاد) نيز مشاهده ميشوند که تحت اوضاع واحوال گوناگون ودردوران مختلف به ديگران پيوند خورده اند وگروه بزرگتر نيا واجداد« قديس» خود را بخاطر نمياورند ويا نيایی ندارند.چنين گروه هايی از ديد قديسی ميتوانند گروه خود خوانده بشمارروند ( يا بطور مشروط – نيمه قديس)، اما گفتن اين مسئله دربرابر چشمان آنها را غالبا کسی جسارت نکرده است.
جايگاه خاص قديس درچه چيزی ظاهر ميشود؟ دراصل اين نشان احترام وحرمت ازسوی جمعيت نو قديس بود. شکل هايی که درآن اين مسئله ظاهرگرديد به قرار زير است:
توسل و روی آوری ويژه به قديس؛ اعطای ويژه قديسی؛ مسئله همسر گزينی [ درون همسری (اندوگامی) شديد]؛ نامگذاری شخصی اسامی مرتبط با اصطلاحات قديسی؛ دعوت قديس به سکونت (جهت حرمت واحترام به روستا )؛ تخصيص سهم ويژه ای ازآب - « آب اهدا شده» برای آنها ؛ تمايل به داشتن غونام باشی (« رئيس وسرپرست گورستان»)ازجمله قديس برجسته وشامخ؛ مصونيت خود قديسين، اموال ودام آنها.
اين مصونيت بويژه بطورنمايان دردوره‌های مختلف مخاصمات داخلی وزدوخوردهای قبيله ای، زمانيکه قديسين(اولاد) ميتوانستند با خاطری آسوده وبی دردسر ازمنطقه مزبورعبور ويا درخاک قبيله متخاصم مستقر شوند، نقش خود را ايفا ميکرد.علاوره براين حتی دام های اين قديسين(اولاد)که درزمين های دوردست ، بدون مراقبت وبدون اينکه درمعرض خطر سرقت کسی قرار بگيرد والبته چنانچه برروی اين دام ها« تاغما» ( نشان وعلامت خاص) گروه قديسين باشد، می چريدند.
بسياری از مشهورترين قديسين(اولاد) بلحاظ مذهبی، به درمان بيماران می پرداختند.مشارکت قديسين درآيين خاکسپاری وخواندن نماز ودعا برای مردگان، بويژه درسرآغاز مرحله نوين وآن دنيای زندگی فرد وفات يافته مطلوب بشمار ميآمد.بنا به يک سنت کهن هرگورستان ترکمن ها ازيک رئيس ويا سرپرست غونام باشی برخورداربود.نخستين بخاکسپاری درمکان مورد نظر انسان ومزار اورا معمولا چنين می ناميدند، که دراطراف آن قبرستان بتدريج رشد ميکرد.
درشرايط سلطه باورهای دينی همان سيستمی که بين زندگان وجود‌داشت، به مردگان نيزمنتقل شد.چنانچه هرمؤمنی درزندگی درتلاش حمايت ومحل « مقدس» زنده،نوعی ميانجی بين او ونيروهای آن دنيايی باشد، آنگاه پس از مرگ، وی ازهمين پشتيبانی نيرومند بهره خواهد برد.اين امر اورا آماده ياری به غونام باشی («سرپرست گورستان» ) که نه تنها سرپرست منطقه ای بلکه سرپرست معنويی روستای مردگان است، می کند.
امروز با وجود شرايط اساسا کاملا متغير،برخی آيين های مربوط به قديسين(اولاد)ترکمن اهميت خود را ازدست نداده اند.نمايندگان اين گروه با افتخار ومباهات خود را از ساير مردم جدا می کنند.درحال حاضر بگونه ای پايدار سنت وآيين ازدواج درون همسری ( اندوگامی) پابرجا هستند. رابطه افتخار آميز نسبت به قديس درنامگذاری ترکمن ها نيز حفظ ميشود،يعنی نامگذاری اسامی نوزادان دررابطه با اصطلاحات قديسی است.دربسياری خانواده های اين«قبيله های مقدس» با دقت دست نوشته های سنتی شجره ( نسب نامه- شجره نامه.مترجم ) نگهداری وذ‌خيره ميشوند.
پی نويس ها:
* ت.م. نووُکرِشِنوا ، معاون رئيس امورعلمی دانشکده مديريت وکارآفرينی دانشگاه ايالتی لباچفسکی- نيژنی نووگورود است واين مقاله دربولتن دانشگاه نيژنی نووگورود درسال 2000 به چاپ رسيد.
1- سمنوف آ.آ. منشاء سادات تِرمز ومقبره های باستانی « سلطان – سرباز».پروتکل های محا‌فل ترکستانی دوستداران باستان شناسی .1915
آندريف م.س. تاجيک های وادی خوو ( آمودريای – عليا ).چاپ يکم.استالين آباد.1953 ؛ اُ.آ. سوخارووا، بخارا در قرن نوزده – آغاز قرن بيست.مسکو 1965
2- دميدف س.م. قديسين ترکمن.عشق آباد 1975
3- «اولاد» - وارث، خلف (اززبان عربی ترجمه شده)
4- باسيلف و.ان. کيش قديسين(اولاد) دراسلام.مسکو 1970 ؛ روسلياکف آ.آ. مقالات کوتاهی ازتاريخ ترکمنستان( پيش ازپيوستن به روسيه).عشق آباد 1956. ص12 - 138؛ بروللووا شاسکولسکايا.ان. ترکيب قبيله ای وطايفه ای ترکمن ها // اقتصاد ملی آسيای مرکزی.
5- دميدف س.م. قديسين ترکمن.ص 14.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد!
افزودن دیدگاه جدید