حمله روسیه به اوکراین و پیامدهای آن امروز به اصلی ترین دغدغه ذهنی جهان بدل شده است که از منظرهای گوناگون می توان به آن پرداخت. یکی از حوزه هایی که کمتر به ان اشاره شده بررسی جنگ از منظر جنسیت است که این یادداشت کوتاه به مناسبت روز جهانی زن تنها اشاراتی به آن دارد. 

 تجاوز روسیە بە اوکراین یکبار دیگر بررسی مسئله زنان و جنگ و ارتباط آن با نظام جنسیتی نابرابر قدرت را در دستور روز قرار داد. معمولا این زنان و کودکان هستند که از قربانیان اصلی جنگ به شمار می روند و آوارگی و بی خانمانی زنان و کودکان و سالمندان و بە حاشیە رفتن مطالبات زنان، تشدید خشونت و تجاورز علیه زنان و زنانه تر شدن فقر از جمله پیامدهای جنگ است. علاوه بر آن بررسی چرایی مشارکت زنان در جنگ ها - با توجه به خصلت خشونت پرهیز جنبش زنان و نقش موثرشان در جنبش های صلح-  بیش از هر زمان دیگر موضوعیت می یابد.

در روزهای اخیر فمینیست های روسی یکسره با شعار نه به جنگ و فراخوان به قطع تجاورز از سوی پوتین و برقراری صلح ادای سهم خود را کرده و می کنند. اما نحوه عملکرد زنان اوکراینی چگونه است؟ آیا آنها تنها به تظاهرات برای صلح می پردازند و یا بسیاری با مشارکت در جنگ همان هدف قطع تجاوز را دنبال می کنند؟ رابطه جنگ با مردانگی اقتدارگرا چیست و چرا در بسیاری از جنگ ها طرف فاتح از طریق تجاوز به زنان و سربازان می کوشد سلطه بلامنازع خود را به نمایش بگذارد و طرف دیگر را به تحقیر مطلق وادارد؟

 فمینیسم و عقلانیت مراقبت‌گرا 

بە رغم دستاوردهای جهانی مبارزات زنان تاکنون هنوز جنگ، تخریب محیط ‌زیستی و نابرابری جنسیتی، خشونت خانگی علیه زنان و کودکان، کار خانگی زنان، بردگی جنسی زنان و... بر زندگی بخش گسترده ای از زنان در جهان سایه افکنده است. حتی به حاشیه راندن زنان در بخش های کلیدی نظام آموزش و اشتغال های کیفی در سطح جهان و فراگیری تبعیض جنسیتی معضلی بسیار گستردە است.

هرچە موقعیت زنان در جامعە و منابع قدرتشان افزایش پیدا کند بخت توسعەی برابری جنسیتی، دموکراتیزە شدن جامعە، بهبود محیط ‌زیست، گسترش رفاه، تبعیض زدایی و عقلانیت مراقبت‌‌گرا افزایش پیدا خواهد کرد. هم از این رو در چنین شرایطی اولویت باید تقویت منابع قدرت زنان در حوزەی خانوادە و اجتماع و بهبود موقعیت کودکان - همچون بخشی از یک گفتمان فمنیستی- باشد. پرسش این جا است که اگر امروز عقلانیت مراقبت گرای فمینیستی راهنمای سیاست بود، تا چه حد  پدیده هایی چون میلیتاریزه شدن فزاینده جهان گسترش می یافت.

 زنان با قدرتمندتر کردن خود و عقب راندن مردسالاری می توانند در تغییر الگوهای مردانه نیز تاثیر بگذارند. هرچند این وظیفه خود مردان مدعی برابرطلبی و مردانگی آلترناتیو است که با تغییر الگوهای مردانە در کنار جنبش زنان حضور فعال و موثر بیابند و در پایان بخشیدن به پدر/مردسالاری بە عنوان یکی از منشاهای ویرانگری جنگ و خشونت ادای سهم کنند.

فمینیسم و تاثیر آن بر الگوهای مردانه

 پیشرفت موقعیت زنان و جنبش فمینیستی اگرچه به تغییرات مثبتی در الگوهای مردانە منجر شده اما این تغییرات همواره نیز مثبت نبوده است. این تاثیرات سەگانە بوده است. بخشی از مردان با افزایش قدرت زنان الگوهای مردانە سنتی را رها کرده و بە سمت ایده برابری جنسیتی روی آورده اند. به گونه ای که برخی از آنان بە فعالان مبارزە علیە خشونت بر زنان تبدیل شده اند که جلوه ای از مردانگی  آلترناتیو خوانده می شود و یکی از مهمترین متحدان زنان در جنبش فمینیستی به شمار می روند.

از سوی دیگر رشد مردانگی ناپایدار واکنش دیگری بخشی از مردان نسبت به بهبود موقعیت زنان است. یعنی برخی از آنان در برابر افزایش قدرت زنان رفتاری ملون دارند. در برخی از زمینه ها خود را با شرایط نوین تطبیق می دهند اما در صورت احساس خطر میل به مردسالاری در انان تقویت می شود. اما بهبود موقعیت زنان درکوتاه مدت می تواند حتی واکنش نوستالژیک، افراطی و واپسگرا و تلاش برای تقویت اقتدارگرایی مردانه را در پی داشته باشد که شکل سوم واکنش بخشی از مردان نسبت به پیشروی های زنان است.

آنچە کە اکنون در سطح جهان می‌بینیم از منظر جنسیت برامد مردانگی های اقتدارگرا و نوستالژیک است. به زعم کونل - نظریه پرداز پراوازه مردانگی - مردانگی اقتدارگرا همچنان الگوی اصلی مردانگی در جهان است.

بنیاد گرایی اسلامی و ناسیونال شووینیسم دو جلوه از مردانگی نوستالژیک و اقتدارگرا

گرچه کونل بیشتر به بررسی چهار شکل  1 مردانگی سلطه جو و اقتدارگرا  2 مردانگی حاشیه ای 3 مردانگی مشارکت کننده و 4 مردانگی متفاوت پرداخته است اما هرگز سخنی از مردانگی نوستالژیک و آلترناتیو نیز به میان نیاورده است. برخی تحقیقات جدید اما بر بررسی مردانگی نوستالژیک و مردانگی الترناتیو همچون دو شکل دیگر مردانگی تاکید دارند. من در بررسی های خود برآمد بنیادگرایی اسلامی را از منظر جنسیت نوعی نشانه برآمد مردانگی نوستالژیک در خاورمیانه و آفریقا و آسیا و در میان  بخشی از اقلیت های مهاجرتبار مسلمان در کشورهای غربی دانسته ام کە خواهان احیای اقتدار از دست رفتەی مردانه خود هستند. بی دلیل نیست که این جریان تاکید خاصی بر کنترل زنان داشته و زن‌ستیزی نقش پر رنگی در آن- از منظر جنسیت – دارد.

از سوی دیگر، ایدئولوژی‌های ناسیونالسیتی افراطی، نژادپرستانەی و راست پوپولیستی و فاشیستی در جوامع غربی  نیز دیگر جلوە دیگری از برامد مردانگی نوستالژیک ‌است کە بر آن است اقتدار از دست رفتەی مردان را  با احیای عظمت ملی گذشته و گسترش سکسیسم احیا کنند. بی دلیل نیست که این گرایشات نیز به شدت  اتوریته گر، هموفوبیست ، نابردبار و زن ستیز هستند و از فمینیسم متنفرند. پدیده ترامپ نمونه ای از برآمد مردانگی نوستالژیک در آمریکا است و پدیده پوتین را نیز می توان نمونه دیگری از آن در روسیه خواند که با حمله نظامی به اوکراین در پی احیای عظمت از دست رفته روسیه است و از منظر جنسیت آمیخته ای از مردانگی نوستالژیک و اقتدارگرا را به نمایش می گذارد.

جنگ و جنسیت

 جنگ‌ افروزی اساسا بە عنوان بدترین اشکال بروز خشونت و وادار کردن دیگری بە انجام کاری خلاف میل خود، خشونتی است کە با ویرانگری و مرگ افرینی توام است. خشونتی کە برخاسته از خوی سادیستی است و محو دیگری یا وادار کردن دیگری بە تبعیت و تسلیم مطلق هدف ان است. از منظر جنسیت جنگ بە عنوان بیرحمانه ترین شکل خشونت‌ورزی و سلطەطلبی از منظر جنسیت جلوەای از نمایش اقتدارمردانگی است.

هرچند قربانیان اصلی جنگ‌ها خود مردان هستند که در جنگ ها کشته می شوند. جنگ و نزاع های خیابانی دو حوزه ای هستند که هم عاملان و هم قربانیان اصلی آن خود مردان هستند. در جنگ اما با تقویت اقتدار مردانگی و شور ویرانگری امید بە بهبود موقعیت زنان یکسره از بین می رود. جنگ‌ بە گسترش شکاف جنسیتی دامن می‌زنند و توجه افکار عمومی را از خشونت روزمره علیە زنان درخانە و محل کار و خیابان به حاشیە رانده و از آن عادی‌سازی می کنند. همچنین جنگ باعث بی‌خانمانی میلیونی زنان و کودکان قربانی آن می شود. جنگ از منظر برابری جنسیتی تنها یک کابوس است و به شدت  ایده و برنامه های مرتبط با گسترش برابری جنسیتی را به محاق می‌راند. جنگ با گسترش گفتمان خشونت،‌ سلطەگری، پرخاشگری و عقلانیت ابزاری، عقلانیت مراقبت‌گرا را بە حاشیە می‌راند. از همه این منظرها جنگ تنها به تقویت ارزش های مردسالار منجر می شود. در مقابل، این واقعیت کە در اغلب جنبش‌های صلح  و ضد جنگ نیروی اصلی طرفدار آن زنان هستند نشان‌دهندەی زمینەی پذیرش بهترعقلانیت مراقبت‌گر در جنبش زنان است.

تجاورز نظامی و تجاورز جنسی دو جلوه از اقتدارنمایی مردانه

رابطه جنسیت و قدرت در اقتدارهای سیاسی موضوعی است که بسیار به آن پرداخته شده است. در این میان نوع کنترل بدن و سکسوالیته زنان یکی از اصلی ترین حوزه های کشمکش ها و اقتدارنمایی های مردانه شناخته شده است. در جنگ که نوعی خشونت ورزی بی مرز و پردامنه است اقتدارنمایی مردانه معمولا تنها به فتوحات نظامی محدود نمی شود بلکه در بسیاری از مواقع تجاورز به سربازان و زنان اسیر پرده مکمل آن فتوحات به شمار می رود. تجاوزات مکرر نیروهای داعش به زنان اسیر که  علاوه بر تجاوز آنان را به کنیزی خود نیز درمی آوردند، نمونه بسیار زمخت و عریانی از این پدیده است. تجاوز جنسی به زنان به خصوص در فرهنگ ناموسی برای درهم شکستن اقتدار دشمن و تحقیر مطلق روانی آن در جنگ ها بسیار رایج است که جلوه آشکاری از رابطەی بین اقتدارو جنسیت است. نوعی فرمانروایی مطلق فاتح در برابر اسیر و زنانی که هیچ قدرتی حتی برای اعتراض ندارند. تعرض بە بدن و سکسوالیته زنان و تلاش برای بە تملک درآوردن آنها بخشی از نظام نابرابر جنسیتی قدرت است. هرچە فرهنگ ناموس‌پرستی و پدرسالاری در کشوری قدرتمند تر باشد تجاوز برای تحقیر دشمن پر اهمیت تر می شود. امری  که قربانیان اصلی آن زنان هستند. رابطەی بین ناسیونالیزم و شووینیسم و مالکیت و کنترل بدن زن نیز که از هر دو بە عنوان بخشی از ناموس یاد می شود به روشنی معرف این دست از هنجارهای پدر/مردسالارند. علاوه بر آن بررسی ها نشان می دهند که تجاوز جنسی بیش از آن که با شور جنسی مرتبط باشد عملی سادیستی به قصد کنترل مطلق بر بدن قربانی -معمولا زنان- است که در آن متجاورز قبل از همه از رنجی که بر قربانی وارد می آورد و اقتدارنمایی خویش لذت می برد.

در مورد حمله پوتین به اوکراین هنوز زود است بتوان نتایج این جنگ را از منظر قدرت و جنسیت بررسی کرد. با این همه ژیژک با اشاره به برخی از جملات پوتین که تداعی گر رابطه تجاوز به اوکراین با نمادهای تجاوز جنسی است ردپای آن را در پوتین به عریانی نشان می دهد. او به سخنان پوتین اشاره می کند که ضمن طرح عدم علاقه دولت اوکراین به توافق مینسک گفته بود : «زیبای من، چاره‌ای نداری. خوشت بیاید یا نیاید». هرچند سخنگوی مطبوعاتی کرملین این اشاره پویتن را با حکایت عامیانه قدیمی مرتبط دانست اما ژیژک با نقل کامل این جمله «زیبای خفته در تابوت است، یواشکی رفتم سراغش و به او تجاوز کردم. آرام بخواب ای زیبا، خوشت بیاید یا نیاید.» بر آن است  ارجاع به اوکراین به عنوان موضوع تجاوز و تجاوز به مرده در اظهارات پوتین بسیار روشن است.  او اضافه می کند که  پوتین ضمن آن  که اعلام کرد آماده تجاوز به اوکراین است، مدعی بود قصدش این نبود هرچند تلویحاً منظورش این بود که اگر اوکراین با رضایت خود تن به این‌ کار ندهد، آماده به تجاوز است و از آن بدتر قربانی را متهم می‌کند که محرک تجاوز خودش بوده است. ژیژک به سخنان سکسیستی دیگر پوتین در دو دهه پیش مبنی بر این که قادر به ختنه کردن کامل اسلام گرایان رادیکال در روسیه به گونه ای است که چیزی درنیاید اشاره می کند که معنای تلویحی آن تهدید به اخته کردن مردان است. این نمونه دیگری از ادبیات سکسیستی برای درهم شکستن اقتدار مردانگی دشمن در جنگ است که پوتین – همچون ترامپ - ابایی از به کارگیری آنها ندارد. 

ناسازه صلح طلبی زنان با شرکت در جنگ های عادلانه ؟

برخلاف مردان که عامل یا نیروی اصلی  جنگ افروزی و تجاوزات جنسی و دیگر اشکال خشونت هستند نقش زنان در جنبش های صلح و ضد جنگ گسترده تر است. در جامعەی مدنی نیز یکی از حوزەی اصلی مبارزەی زنان علیه خشونت است. همزمان رشد روز افزون نقش زنان در جنگ های به خصوص دفاعی واقعیت دیگری است که از موضع فمینیستی به جنبه های ناسازه -پارادکسال- آن پرداخته شده است. آیا گسترش مشارکت زنان در همه حوزه های مردانه می بایست به معنای مشارکت برابرشان در جنگ ها و نیروهای نظامی باشد یا تلاش در جهت فمینیزه کردن نهادهای اتوریته گر؟ علاوه بر آن تجربەی زنان کرد در جنبش پیشمرگ‌های کردستان علیە داعش این پرسش را پیش رو قرار داد کە اگر زنان علیە جنگ و خشونت بوده و در جنبش‌های صلح فعال هستند  آیا حضورشان در مبارزات نظامی نقض غرض و مخالف ارزشهای فمنیسیتی نیست؟

پاسخ به این پرسش چندان ساده نیست. اما اگر تفکیک اریش فروم از خشونت دفاعی با خشونت ویرانگر را بپذیریم آنگاه اهمیت تفکیک جنگ دفاعی و عادلانه با جنگ های پرخاشگر و تعرضی و ویرانگر باید بیشتر مورد توجه قرار گیرند. به گفته فروم خشونت دفاعی ذات حیات هر حیوانی از جمله انسان است و برخلاف خشونت پرخاشگر کە ویرانگر است در دفاع از حق حیات صورت می‌گیرد. از این منظر حضور زنان در جنبش‌ها و جنگ هایی کە جنبەی دفاعی دارند الزاما در تضاد با صلح‌طلبی قرار ندارد.

برخی از مفهوم فمینیسم اورژانس - که روشن نیست تا چه از اعتبار نظری دقیقی برخوردار است- در توضیح این تفاوت در رفتار جنبش زنان علیە میلیتاریزم و خشونت و در فعالیت‌های مدنی و صلح‌طلبانە در کشورهای دموکراتیک با مشارکت زنان در جنگ علیه داعش و در خاورمیانه استفاده می کنند. پدیده ای که شاید بتوان در توضیح مشارکت زنان در جنگ اوکراین نیز به آن توجه کرد.

هنوز روشن نیست در کشورهای پیشرفته حضور زنان در مشاغلی کە پیش تر بەعنوان مشاغل مردانە شناختە می‌شدند تا چه حد توانسته است در کاهش جنبەهای اتوریتەگر، سلطه جویانه و سوداگرایانه آن نهادها تاثیر داشتە باشد یا تا چه حد تنها باید خرسند بود که برابری جنسیتی گسترش مشارکت زنان در همه زمینه ها -از جمله در جرائم اجتماعی را - دربر گرفته است!

از این پرسش قابل مکث که بگذریم عصر دوگانەسازی کلیشه ای زن/مرد به سر رسیده است و امروز محققان هرچه بیشتر با رویکردی اینترسکشونالیتی به جنسیت همچون یکی از روابط نابرابر قدرت می نگرند و از اآن تصویری ذات گرایانه به دست نمی دهند. بنابراین نه به گونه ای بدبینانه می توان  خواستار آن شد که زنان در هیچ یک از حوزه ها و نهادهای میلیتاریستی کە تاکنون در انحصار مردان بودە - نظیر ارتش، پلیس و جنگ - شرکت نکنند و نه خوشبینانه می توان تصور کرد که حضور زنان به خودی خود تضمینی برای زدودن ارزش های اتوریته گر و اقتدار گرا و میلیتاریستی در این نهادها است. در واقع نقش سیاست فمینیستی و صلح طلبانه به مراتب تعیین کننده تر از حضور صرفا مکانیکی زنان در این نهادها است.

امروز جنبش فمینیستی می تواند به سهم خود با مشارکت در جنبش جهانی صلح دربرابر جنگ افروزی و میلتاریسم صدای سوم را در این فضای هردم هولناک تر رقم زند.

به نقل از سایت زمانه

جنگ، مردانگی اقتدارگرا و فمینیسم، از رادیو زمانه (radiozamaneh.com)