"انقلاب" در روابط ایران و عربستان؟!

"انقلاب" در روابط ایران و عربستان؟!

فرارو - پایگاه خبری "مدرن دیپلماسی" در گزارشی، ضمن اشاره به روند تحولات مرتبط با مذاکرات ایران و عربستان، از سوگیری جدید در آنچه جنگِ سرد مهم خاورمیانه (تنش‌ها میان ایران و عربستان) خوانده سخن گفته و تاکید کرده که تهران و ریاض با درک واقعیات جدیدِ منطقه، عملا در حال حرکت به سمت تعامل، همکاری و کاستن از سطح تنش‌ها هستند. امری که در نوع خود تبعات خاصی را به همراه دارد و از نظر برخی کارشناسان حرکتی انقلابی جهت کم کردن از تنش در خاورمیانه قلمداد می‌شود.

به گزارش فرارو، سال ۱۹۷۹ یعنی همان سالی که انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید، نقطه آغاز به راه افتادن نوعی جنگ سرد میان تهران و ریاض بود. در آن سال، شاهِ ایران از قدرت خلع شد و انقلاب ایران به رهبری آیت الله خمینی به پیروزی رسید. انقلابی که روحانیت شیعه به همراه حمایت‌های گسترده مردمی، عامل ایجاد آن بودند. البته که این انقلاب تا حد زیادی جهان اسلام را شوکه کرد. عربستان سعودی نیز که همواره داعیه رهبری جهان اسلام را داشته، عمیقا از این تحول شوکه شد. در این چهارچوب، رژیم عربستان به شدت از جانب ایران احساس تهدید کرد. انقلاب ایران و استقرار جمهوری اسلامی در این کشور، تا حد زیادی از حیث فکری و ایدئولوژیک، عربستان را با چالش و مشکلات فراوان رو به رو ساخت.

ایران و عربستان همچنین در مورد نحوه همکاری‌های بین المللی خود نیز با یکدیگر اختلاف نظر‌های فراوانی دارند. به عنوان مثال ایران قویا از خروج نیرو‌های آمریکایی از خاورمیانه استقبال کرده و می‌کند و آن را رها شدنِ این منطقه از چنگال استعمار آمریکا می‌بیند. در نقطه مقابل، عربستان سعودی قویا از همکاری با کشور‌های غربی سود می‌برد. نباید فراموش کرد که مهمترین کالای صادراتی عربستان نفت خام است و همکاری ریاض با کشور‌های غربی عملا کمک‌های قابل توجهی را به این کشور جهت تقویت وضعیت اقتصادی آن می‌کند. این تفاوت سوگیری‌های ایران و عربستان، عملا این دو کشور را به سمت اختلافات عمیق سیاسی نیز سوق می‌دهد که در این رابطه شاهد بوده ایم دو کشور در قالب جنگ‌های نیابتی، در سال‌های اخیر شدیدا با یکدیگر تقابل پیدا کرده‌اند (مساله‌ای که نمود بارز آن را در جریان جنگ داخلی سوریه مشاهده کرده ایم).

ایران در شرایط فعلی، در بسیاری از جبهه‌ها نظیر سوریه، عراق و لبنان، عربستان را محاصره کرده و سعی دارد از طریق راهکار‌های دیپلماتیک، روابط خود با ریاض را تلطیف کند. در طی ۱۵ سال اخیر، روابط ایران و عربستان در جریان سیری از تحولات، به سمت درگیری‌های بیشتر با یکدیگر هدایت شده است. ایران و عربستان هرگز جنگی عیان و آشکار را علیه یکدیگر اعلام نکرده اند. با این حال قویا در عراق، سوریه، یمن، تونس، بحرین، لیبی و مراکش، درگیری جنگ‌های نیابتی بوده اند.

در شرایط کنونی اینطور به نظر می‌رسد که عربستان سعودی سعی دارد تا لبنان را به میدان جدید جنگ نیابتی خود با ایران تبدیل کند. اگر چه لبنان با ریسک بالایی جهت آغاز ناامنی و هرج و مرج (نظیر سوریه) در این کشور مواجه است با این حال، کارشناسان و تحلیلگران بر این باورند که پیشبردِ دستور کار‌های ریاض در این کشور، عملا با چالش‌هایی جدی رو به ور است.

منازعه و درگیری در لبنان به راحتی می‌تواند اسرائیل را به جنگ علیه حزب‌الله لبنان سوق دهد که این مساله در نوع خود می‌تواند موجب آغاز شدنِ جنگ سومِ حزب الله و اسرائیل شود. جنگی که می‌تواند به مراتب از دو جنگِ قبلی خونین‌تر باشد.

همه این‌ها در شرایطی اتفاق می‌افتند که منطقه خلیج فارس عمیقا با بحران‌ها و تهدیداتی جدی رو به رو است. آمریکا و متحدانش همواره ادعا می‌کنند که ایران یک نیروی بی ثبات کننده در خاورمیانه است. این ادعا خود می‌تواند موجب ایجاد عدم قطعیت و ناامنی بیشتر در خاورمیانه شود، زیرا اساسا اغلب کنش ورزی‌های کشور‌های غربی در خاورمیانه، معطوف و متمرکز بر عربستان است و آن‌ها (کشور‌های غربی)، ریاض را به مثابه یک نیروی محرک در نظر می‌گیرند (این رویکرد جدای از برخی کنشگری‌های مستقل و خصمانه عربستان، ایران را نیز به نشان دادن واکنش شدید به محور مورد حمایت غرب در منطقه خاورمیانه وا می‌دارد).

در این چهارچوب، روابط خصمانه و نه چندان مثبت ایران و عربستان، برخی کشور‌ها را به سمت میانجی گری جهت حل اختلافات سوق داده که در این رابطه به طور خاص می‌توان به تلاش‌های چین و روسیه اشاره کرد. با این همه، مساله‌ای که در شرایط کنونی از اهمیت فراوانی برخوردار است و باید به آن توجه داشت این است که سیاستِ دو کشور، مخصوصا عربستان سعودی به کدامین سو حرکت می‌کند؟ در تاریخ ۱۹ سپتامبر سال جاری میلادی، دو کشور در عراق رایزنی‌های را با یکدیگر داشتند. دو طرف گفتگو‌هایی را با هم در سطوح بالا و پس از آنکه روابطشان در سال ۲۰۱۶ قطع شد، داشته اند. با این حال، جامعه بین المللی در شرایط فعلی فقط باید صبر کند و ببیند در آینده چه اتفاقاتی خواهد افتاد. در این رابطه به طور خاص "ملک سلمان" پادشاه عربستان در جریان سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت: "ما امید داریم که گفتگوهایمان به نتایجی ملموس منجر شود و موجب تقویتِ اعتماد و احیای همکاری‌های دو جانبه شود".

بدون تردید ایران و عربستان، دیدگاه‌ها و منافع مختلفی را دارند. با این حال، ایران در سال‌های اخیر تا حدی در‌های همکاری با غرب را (به جز با اسرائیل) در برخی موضوعات باز کرده است. امری که عملا سنگینی وزنِ همکاری‌های آن‌ها (با کشور‌های غربی) با عربستان و متحدانشان نظیر اسرائیل در منطقه را سبک کرده است. در این چهارچوب، روند جهت گیری‌های سیاسی ایران و عربستان به تدریج از قالب‌هایی که پیشتر در آن‌ها قرار داشته، خارج می‌شود. در این راستا، برای اینکه همکاری و امنیت حاصل شود، طرف‌های مختلف باید سازگاری با یکدیگر را پیشه کنند. اگر از چشم اندازی سیاسی به مساله بنگریم، باید بگوییم که واضح است که راهبرد‌های سیاسی قدیمی، در جهان کنونی که تغییرات زیادی را متحمل شده، عملا از ارزش زیادی برخوردار نیستند و مفید نخواهند بود.

اینطور به نظر می‌رسد که در جریان مذاکرات جاری میان ایران و عربستان، روند مذاکرات بیش از همه به نفع ایران باشد. در این چهارچوب، ایران بهتر از قبل می‌تواند دستورکار‌های منطقه‌ای خود را به پیش برد. در طرف مقابل، عربستان سعودی عملا موضع برتر ایران را بواسطه مذاکره با تهران، به صورت عینی می‌پذیرد. با این همه، صرفِ انجام این مذاکرات می‌تواند تا حدی به تقویت امنیت و ثبات در منطقه خاورمیانه کمک کند».

پایگاه خبری مدرن دیپلماسی در این رابطه می‌نویسد: «ایران و عربستان همواره به عنوان دو قدرت برتر و هژمونیکِ خاورمیانه ظاهر شده اند. این دو کشور در بسیاری از ابعاد و جنبه‌های موضوعات خاورمیانه، از موقعیت مناسب و غالبی برخوردار هستند. البته که تنش‌های میان دو کشور نیز سابقه‌ای دیرینه دارند. این مساله به طور خاص همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی، بیش از پیش تشدید شده است.

در پی تنش بویژه در روزهای اخیر بین ایران و جمهوری آذربایجان، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران گفته است که وزیر خارجه جمهوری آذربایجان می تواند به تهران سفر کند. آقای امیرعبداللهیان گفته است همانطور که وزیر خارجه ارمنستان به تهران سفر کرد، این فرصت وجود دارد که وزیر خارجه جمهوری آذربایجان هم به تهران سفر کند". وزیر خارجه ایران گفته "از اولویت‌های سیاست خارجی دولت ایران، تمرکز بر همسایگان از جمله همسایگان شمالی است، آذربایجان و ارمنستان دو همسایه خوب جمهوری اسلامی ایران هستند".

این سخنان در حالی مطرح شده است که جمهوری آذربایجان اعلام کرده است که رزمایشی را در دریای خزر از امروز آغاز کرده است؛ اقدامی که با واکنش مقامات ایران روبرو شده است.

به گفته سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت امور خارجه ایران: "در یک ماه اخیر هفت، هشت رزمایش در خزر برگزار شده که برخی نمایشی بوده است و این درست نیست. ما در زمان برگزاری رزمایش‌ خود در مرزهای شمال غربی آن را به همسایگان خود از جمله باکو خبر داده بودیم. اگر این مسایل رعایت نشود مبتنی بر حسن همسایگی نیست."

پیشتر وزرای خارجه ایران و ارمنستان در جریان ملاقات اخیر خود در تهران ضمن بررسی تحولات منطقه و رزمایش‌های انجام شده، بویژه درباره راه های جایگزین برای عبور کامیون‌های ایرانی گفتند که در هفته های اخیر از سوی جمهوری آذربایجان این ترددها دچار محدودیت هایی شده است. اواخر ماه گذشته میلادی (اوایل مهرماه) الهام علی‌اف، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان در مصاحبه‌ای با خبرگزاری آناتولی ترکیه گفت که علیرغم درخواست های دولتش از ایران، حدود ۶۰ کامیون ایرانی در ظرف ماه های اوت و سپتامبر بدون مجوز به منطقه قره باغ وارد شده اند. او تاکید کرد که اگر رانندگان ایرانی می‌خواهند از خاک کشورش استفاده کنند باید "مالیات" بدهند.

در جریان این جنگ جمهوری آذربایجان توانست مناطق اشغالی خود را از ارمنستان پس بگیرد. با اینکه ایران در این جنگ از سیاست جمهوری آذربایجان حمایت می کرد در هفته های اخیر، تنش بین دو کشور در هفته های اخیر بالا گرفته و در پی آن دیدار اخیر وزیر خارجه ارمنستان از تهران، باعث بروز حساسیت هایی در باکو شده است.

در رابطه با همین دیدار ایران گفت که این سفر از پیش برنامه‌ریزی شده بود و سپس آقای امیرعبداللهیان در نشست خبری مشترک با آرارات میزوریان، وزیر خارجه ارمنستان گفت "با صدای بلند اعلام می‌کنیم که اجازه نخواهیم داد برخی مداخله‌گران خارجی، باعث شوند مناسبات جمهوری اسلامی ایران با همسایگانش از جمله همسایه خوب، جمهوری ارمنستان از دست برود."

نگرانی ایران

آقای امیرعبداللهیان گفته است "ما اولا نمی‌توانیم با یکی علیه دیگری کار کنیم، عنوان سیاست خارجی دولت، سیاست خارجه متوازن است یعنی ما در راستای منافع مشترک جمهوری اسلامی ایران با آذربایجان و منافع مشترک جمهوری اسلامی ایران با ارمنستان مناسبات دو کشور را تنظیم می‌کنیم".

وزیر امور خارجه ایران به دیدار ماه گذشته خود با همتای آذری اش اشاره کرده و گفته "ما در ارتباط با منطقه قفقاز جنوبی چند نگرانی داریم، نگرانی اول اینکه برخی از مداخلات خارجی منطقه را به سمتی می‌برد که ژئوپلیتیک منطقه و مرزها تغییر کند، گذرگاه‌های مرزی بسته و یا جابجا شود".

ایران می گوید اسرائیل در همکاری نظامی با جمهوری آذربایجان به نزدیکی مرزهای ایران آمده و این کشور حضور فیزیکی اسرائیل در مرزهای شمالی اش را تحمل نمی کند اما رئیس جمهور آذربایجان این اظهارات را رد کرده و گفته هیچ فردی اعم از اسرائیلی یا غیر اسرائیلی در نزدیکی مرز با ایران حضور ندارد.

ایران و جمهوری آذربایجان در هفته های اخیر تنش لفظی کم سابقه ای با هم داشته اند به طوری که کمال خرازی رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران جمهوری آذربایجان را متهم به زمینه سازی برای جنگ کرده و ارتش ایران هم در نزدیکی مرز دست به یک مانور زد. این مانور ایران پس آن صورت گرفت که ترکیه و جمهوری آذربایجان رزمایشی را به نام "سه برادر" که پاکستان نیز در آن شرکت کرده بود، برگزار کرد. دو کشور ترکیه و جمهوری آ ذربایجان پس از مانور ایران باز دست به مانور مشترک دیگری با نام "برادری خلل‌ناپذیر"در منطقه نخجوان آذربایجان که هم‌مرز با ایران است زدند.

آیت‌الله علی خامنه ای رهبر ایران پیش از این از جمهوری آذربایجان خواسته بود پای ارتش کشورهای دیگر را به منطقه باز نکند.

سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت خارجه ایران امروز درباره روابط ایران و جمهوری آذربایجان گفته است "دو طرف نباید اجازه دهند طرف‌های ثالث بر روابط تأثیر بگذارند".

به گفته وی "توافقات هیات اعزامی ایران با عربستان این بوده که در فضای عمومی این مذاکرات پیگیری نشود."

سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران تایید کرد که تاکنون چهار دوره مذاکره با عربستان در بغداد صورت گرفته و گفت "آخرین دور زمانی بود که ما در نیویورک بودیم".

وی همچنین گفت که "این تماس‌ها بدون انقطاع بین دو طرف و ارسال و دریافت پیام‌ها ادامه داشته و دارد" و "بیشترین تمرکز درباره موضوعات دوجانبه و منطقه‌ای و به تخصص حوزه خلیج فارس بوده است".

آقای خطیب‌زاده گفت که "یمن هم بخشی از این گفت‌وگوها بوده" و "تلاش داریم روابط ایران و عربستان به آرامش و صلح و ثبات در منطقه خلیج فارس کمک کند".

وی گفت که برای مذاکرات با عربستان سقف زمانی در نظر گرفته نشده "بغداد تا به امروز میزبان خوبی بوده و تا زمانی که امکان وجود داشته باشد ضرورتی بر تغییر محل گفت‌وگوها وجود ندارد".

روابط ایران و عربستان، از سال ۱۳۹۴ تاکنون قطع است. در این سال و در پی اعدام یک روحانی سرشناس شیعه به نام شیخ نمر النمر در عربستان، عده‌ای در مشهد به کنسولگری عربستان و عده‌ای هم در تهران به سفارت این کشور حمله کردند.

این افراد وارد سفارت عربستان شدند، پرچم این کشور را پایین کشیدند و سفارت را آتش زدند. ریاض در واکنش روابطش را با تهران قطع کرد.

در خصوص ادامه مذاکرات وین هم سخنگوی وزارت خارجه ایران گفت "هیچ متن و توافقنامه جدیدی قرار نیست مذاکره شود".

او با تکرار سخنان مقامات دیگر ایران گفت که مذاکرات وین انجام می‌شود اما تاریخ دقیقی برای از سر گیری این مذاکرات ارائه نکرد.

آقای خطیب‌زاده در واکنش به اظهارات آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان که خواستار بازگشت فوری ایران به مذاکرات شده بود هم گفت: "صدراعظم آلمان و کشورهای اروپایی توجه داشته باشند که اگر بی عملی اروپا نبود جسارت ترامپ نمی‌توانست اتفاق بیفتد که ترامپ از برجام خارج شود و تمام پایتخت‌های اروپایی به شمول برلین تماشاچی باشند".

به گفته وی "طرف‌هایی که به وین می‌آیند با این درک بیایند که راه فراری برای اجرای تعهداتشان ذیل برجام ندارند باید اطمینان به ایران بدهند که هیچ طرفی نقض برجام را نخواهد کرد و به بهانه‌های واهی تعهدات خود را زیر پا نمی‌گذارند".

روابط ایران و آذربایجان

آقای خطیب‌زاده همچنین گفت که ایران "حریم هوایی خود را هیچ‌وقت به روی جمهوری آذربایجان" نبسته و "مرزی زمینی هم باز است و مراودات انجام می‌شود".

وی در عین حال گفت که "دو طرف نباید اجازه دهند طرف‌های ثالث بر روابط تأثیر بگذارند".

به گفته آقای خطیب‌زاده "روابط ایران و جمهوری آذربایجان طبیعی است و به هم زدن آن غیرطبیعی است".

به گفته وی "در برخی نکات و موضوعات انتظاری که از طرف آذربایجان داشتیم برآورده نشده است".

روابط ایران و آذربایجان در هفته‌های اخیر تیره و تار شده است و دو کشور اقدام به برگزاری مانورهای نظامی در نزدیک نوار مرزی کرده‌اند.

او همچنین اخبار منتشر شده درزمینه سوخت‌گیری هواپیمای ایران در لبنان را "خبرسازی" خواند و گفت: "سفر امیرعبداللهیان به سوریه از قبل تنظیم شده بود".

«با عربستان سعودی توافق کرده‌ایم که مذاکرات دو کشور محرمانه باشد»

سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، با اشاره به برگزاری چهار دور مذاکره بین ایران و عربستان سعودی در شهر بغداد، پایتخت عراق، از توافق هیئت‌های مذاکره‌‌کننده دو کشور برای انجام مذاکرات به‌صورت محرمانه و پشت درهای پشت خبر داد. 

روابط دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی، از دی‌ماه سال ۱۳۹۴ و پس از حمله به سفارتخانه و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد، قطع شده است. از اوایل سال جاری دو کشور با هدف بهبود روابط و کاهش تنش‌ها چند دور مذاکره انجام داده‌اند، اما تاکنون خبرهای زیادی درمورد محتوای مذاکرات منتشر نشده است.    

سخنگوی وزارت امور خارجه ایران روز دوشنبه، ۱۹ مهرماه، در نشست خبری خود، گفت: «توافقات هیئت اعزامی جمهوری اسلامی ایران با هیئت اعزامی عربستان تاکنون این بوده که در فضای عمومی، مذاکراتی که پشت درهای بسته در حال انجام است، پیگیری نشود.»

خطیب‌زاده با اشاره به برگزاری چهار دور مذاکره با عربستان سعودی در بغداد، گفت: «آخرین دور زمانی بود که ما در نیویورک بودیم.» او افزود که «بغداد تا به امروز میزبان خوبی بوده و تا زمانی که امکان وجود داشته باشد، ضرورتی بر تغییر محل گفت‌وگوها وجود ندارد». 

به گفته سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، تماس‌ها و ارسال و دریافت پیام‌ها بین دو کشور «بدون انقطاع» ادامه داشته و دارد. او همچنین از گفت‌وگو درباره «نقشه راه» در این مذاکرات خبر داد و اضافه کرد: «گفت‌وگوها به مسیر جدی‌تری وارد شده است.»

خطیب‌زاده اعلام کرد که بیشترین تمرکز در این مذاکرات درباره موضوعات دوجانبه و منطقه‌ای و به‌ویژه حوزه خلیج فارس و یمن هم بخشی از گفت‌وگوها بوده است. او افزود: «تلاش داریم روابط ایران و عربستان به آرامش و صلح و ثبات در منطقه خلیج فارس کمک کند.»

خبر برگزاری مذاکره میان ایران و عربستان سعودی را نخستین‌بار روزنامه بریتانیایی فایننشیال‌تایمز در اواخر فروردین‌ماه ۱۴۰۰ منتشر کرد. در آن زمان یک مقام ارشد سعودی این موضوع را تکذیب و دولت ایران از اظهارنظر در مورد آن خودداری کرد؛ اما با گذشت زمان، مقام‌های دو کشور برگزاری مذاکرات در پایتخت عراق را تایید کردند.  

ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان سعودی، ۳۱ شهریورماه، در سخنرانی‌اش در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ابراز امیدواری کرد که مذاکرات با ایران به نتیجه برسد.

شاهزاده فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی، نیز حدود یک هفته پیش ضمن تایید برگزاری دور چهارم مذاکرات با جمهوری اسلامی ایران، گفت: «این گفت‌وگوها هنوز در مرحله بررسی‌های اولیه‌اند. امیدواریم که مذاکرات مسائل موجود بین دو کشور را حل کنند. این هدف ما است.»

ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری جدید ایران که از مردادماه کار خود را آغاز کرد، اعلام کرده است که تهران قصد دارد روابط نزدیکتری با کشورهای منطقه داشته باشد و اولویتش بهبود روابط با همسایگان عرب خلیج فارس است.

سخنگوی وزارت امور خارجه ایران نیز اول مهرماه از تماس‌های منظم‌تر با عربستان سعودی در چند ماه اخیر خبر داد و گفت که درباره موضوع‌های دوجانبه «پیشرفت‌های خوبی» صورت گرفته است. به گفته او، از زمان روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی، پیام‌ها «در سطح مناسبی» ردوبدل شده است.