سردرگمی؛ از سریال‌های کره ای تا مناقشۀ آذربایجان!

 

 

تعارضات بالقوه در شمال غربی کشور که به سان آتشفشان خوابیده ای بود، به تازگی فعال شدند. طلیعۀ آن به جنگ 44 روزه آذربایجان-ارمنستان با سناریوچینیِ روسیه، کارگردانی ترکیه و خوشه چینیِ اسرائیل بر می گردد. در آن جنگ جمهوری اسلامی در پیلیۀ انفعال، ناتوان از آینده پژوهیِ تحرکات نه تنها کمکی به ارمنستان نکرد بلکه با حمایت از آذربایجان نشان داد که نمی تواند برآوردِ مناسبی از دامنۀ تغییرات و اهداف ژئوپلیتیکی بازیگران منطقه ای داشته باشد.

البته سناریو هم پیچیده و بازیگران متنوع و شگفت انگیز بودند. بُعد شگفت انگیز مسئله حضور پاکستان[همسایۀ شرقی ما]در مانوری با ترکیه و آذربایجان در شمال غربی ایران و سواحل دریای خزر بود. اسرائیل سالهاست با استراتژی «هزار خنجر»علیه جمهوری اسلامی در آذربایجان شیعی بیتوته کرده و به وضوح گفته،باکو همان نقش را برای ما دارد، که لبنان برای ایران. با این تمایز که حضور ایران در لبنان گذشته از تنشهای امنیتی مزایای دیگری ندارد، اما جولان اسرائیل سوایِ تهدیدات امنیتی،خطرات فراوانی برای گسلهای فرهنگی-قومی ایران نیز دارد.

ترکیه با توسل به پروژۀ«یک ملت-دو دولت»ضمن فشار بر ارمنستان در چارچوب منازعۀ تاریخیِ ترک-ارمنی و با الحاق سرزمینهای مورد مناقش اش با آذربایجان به باکو، راهبرد کلان تر انسدادِ ژئوپلیتیکی ایران را نیز دنبال می کند. ترکیه اگر موفق بشود استان سیونیک ارمنستان را به باکو ملحق کنند، به مرادش رسیده است. اینگونه ترکیه با استفاده از تضاد دائمی جمهوری اسلامی با غرب، بحرانهای درهم تنیدۀ داخلی و وضعیت شکنندۀ اقتصادی و همچنین سکوت محاسبه و یا توافق شدۀ روسیه در بحران کنونی، خیز دیگری برای اعادۀ نوعثمانی گری برداشت.

رزمایش ایران اگر چه در ظاهر علیه حضور اسرائیل خوانده شده، اما در واقع تحرکِ پسابیداریِ ناشی از بلندپروازی های اردوغان بود. اگر ارادۀ آنها برای پیوستن استان سیونیک به آذربایجان جدی باشد، گریزی از درگیری وجود نخواهد بود و بدون تردید انگشتها بر ماشه ها خواهد نشست.

چیزی که بر پیچیدگی مسئله افزوده، سکوت روسیه در مناقشه و اقدام ارمنستان در واگذاری حریم هوایی خود به آذربایجان بعد از ممنوعیت ایران بود. در این وضع ایران بجز از دست دادن مزیت هوایی خود دستاورد دیگری نداشت. اگر ارمنستان زیر فشار توأمان غرب و روسیه ناچاراً با سایر بازیگران همنوا شود، شرایط به مراتب بغرنج تر می شود. دیگر ایران حریفی ندارد بلکه با مجموعه ای از حریفان مواجه خواهد شد که با توجه به تعارضات نفس گیر با غرب در جبهه های دیگر و مجموعۀ شرایط داخلی، ورود به این مناقشه و درگیری در جبهۀ دیگری،دست زدن به قمار بزرگی خواهد بود.

مواضع روسیه برای ناظران بیرونی قابل انتظار اما برای ایرانیانِ مشتاقِ گرایش به شرق و شریکِ استراتژیکیِ خودخوانده، حیرت انگیز بود. بر همین اساس در دیدار امیرعبدالهیان با لاوروف از روسیه خواست که نسبت به تغییر احتمالی مرزها[روسیه مرز مشترکی با ارمنستان ندارد] و تحرکات اسرائیل در منطقه حساس باشند.

به نظر می رسد امکان ندارد بدون جلب نظر روسیه اتفافات در منطقه به سادگی در جریان باشند. یعنی ممکن نیست بدون بده بستان پشت پرده بین ترکیه و روسیه، ترکیه اینقدر در منطقه نقش آفرینی داشته باشد. یا بدون موافقت روسیه در حالی که ایران اجازه تردد به آذربایجان برای تردد از حریم هوایی نداده، ارمنستان حریم هوایی خود را برای عبور در اختیار باکو قرار دهد. از طرفی حساسیتی که ایران برای حضور اسرائیل در منطقه دارد، برای روسیه محلی از اعراب ندارد و چه بسا از آن استقبال نیر بکند.

برای تحرک در بازیِ منطقه ای، هر بازیگری نیاز به شریک، ابزارها و سناریوهای بازی دارد. بعلاوه اینکه اگر بازیگری در بازیهای متنوعی قائل به بازی است بایستی انرژهای خود را متناسب با اهمیت بازی توزیع کند. بخش اعظمی از پتاسیل ایران در جبهه های دیگری دچار توزیع نامتوازن شده اند. همچنین فعال شدن گسلِ جبهۀ جدید در شمال غربی کشور و سکوت روسیه می تواند اهرمی برای فشار به ایران در جهت برگشت به برجام و از سرگیری مذاکرات برجامی باشد. ارتباط لاوروف با بلینکن بلافاصله بعد از دیدار با امیرعبداللهیان می تواند مؤید این استراتژی باشد.

همچنان آنقدر پرسه در خلاء[دوران دولتِ پنهان]، که در اذهان تصمیم گیرندگان کنونی که بایستی مذاکرات را ادامه بدهند، مستولی است و نوری به دالان مناقشات هسته ای نمی تاباند.جایی که به جای دیدن عمق مسائل و یافتن راه حل علمی-واقعی به اهرمهای بچه گانه و بی مصرف چنگ می زنند. تهدید کره جنوبی به قطع سریالهای کره در تلویزیون ایران یا سخن از شرطِ پرداختِ 10 میلیارد دلار از پولهای بلوکه شده، بسیار ناامیدکننده در بُعد استراتژیک و نشان از دستان خالی از اهرم در بُعد تاکتیکی است.