نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه از عربستان بیشتر است'

با این همه، اما ایران تحت تحریم اقتصادی توانسته است با جزیی از این هزینه، موقعیت‌های واجد امتیازات راهبردی در منطقه را در اختیار بگیرد.

این کشور دارای نفوذ عمده در منطقه است که در سوریه، لبنان، عراق و یمن در مواردی به حد کنترل اوضاع نیز نزدیک می‌شود.

'موازنه قدرت'

این واقعیت که ایران به طور مخفیانه شبکه‌ای از متحدان غیردولتی در سراسر خاورمیانه ایجاد کرده است که اغلب به عنوان "گروه‌های شبه نظامی نیابتی" خوانده می‌شوند، چیز جدیدی نیست.

با حزب الله در لبنان شروع شد، جمهوری اسلامی از زمان بازگشت آیت الله روح الله خمینی به تهران در سال ۱۹۷۹ همواره تلاش کرده تا ایدئولوژی انقلابی و نفوذ خود را به فراسوی مرزها صادر کند.

اما در گزارش ۲۱۷ صفحه‌ای موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک با عنوان "شبکه‌های نفوذ ایران در خاورمیانه"، جزییات بی سابقه‌ای از وسعت و میزان عملیات ایران در منطقه ارائه شده است.

در این گزارش آمده است که "جمهوری اسلامی ایران توانسته است موازنه قدرت در خاورمیانه را به نفع خود تغییر دهد." به گفته نویسندگان این گزارش، جمهوری اسلامی برای این منظور "از عملیات گسترش نفوذ و توسل به نیروهای طرف ثالث سود برده است".

عنصر کلیدی در اینجا نیروی قدس، شاخه برون مرزی نیروی سپاه پاسداران، است.

حق نشر عکسAFPImage captionسرلشگر قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس

هم نیروی قدس و هم فرمانده آن، سرلشگر قاسم سلیمانی مستقیما با آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران در تماس هستند و با دور زدن ساختارهای نظامی متعارف ایران، به یک نهاد مستقل موثر تبدیل شده‌اند.

از زمان سرنگونی رژیم صدام حسین در حمله به رهبری آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، نیروی قدس، عملیاتش را در سراسر خاورمیانه شدت بخشیده و آموزش، اختصاص بودجه و تسلیحات را برای متحدان غیردولتی تهران فراهم کرده است.

نیروی قدس سپاه همچنین شکلی از جنگ غیرمتقارن را ایجاد کرده که از جمله شامل تاکتیک حمله پراکنده به نیروهای متمرکز، عملیات پهپادی و سایبری است و امکان آن را می‌دهد تا با برتری تسلیحاتی مقابله کند.

در آوریل سال جاری، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا سپاه پاسداران از جمله نیروی قدس را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد. این اولین بار بود که آمریکا یک نیروی نظامی رسمی را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد.

ایران در واکنش به این تصمیم آقای ترامپ در اقدامی که بیشتر جنبه نمادین دارد، نیروی‌های نظامی آمریکا در منطقه غرب آسیا را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد.

جک استرا، وزیر خارجه بریتانیا در حد فاصل سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۶ و کسی که چندین بار از ایران دیدار کرده، معتقد است که نقش سرلشگر سلیمانی فراتر از نقش یک فرمانده نظامی است.

آقای استرا می گوید: "قاسم سلیمانی اساسا سیاست خارجی را در منطقه از طریق اتحادهایی با پشتوانه زور انجام داده است."

یک سخنگوی سفارت ایران در لندن در پاسخ به این گزارش موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک، به بی بی سی گفته: "اگر این گزارش به معنای این است که باید به نقش ایران در منطقه احترام گذاشته شود، نشانه خوبی است."

"سیاست نادیده گرفتن ایران بی‌فایده بوده، ایران مقاومت کرد. ایران صدمات تروریسم اقتصادی آمریکا را با موفقیت تحت کنترل درآورده، بنابراین بله، ایران یک کشور قدرتمند است و ارتباطات زیادی با کشورهای دیگر و ابتکار عمل‌های زیادی برای همکاری‌های منطقه‌ای دارد."

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionحامیان حزب الله در بیروت با تصویری از آیت الله خامنه ای، رهبر ایران

حزب الله- شریک قدیمی

طبق این گزارش، حزب الله، جنبش اسلامی شیعه لبنان که هم حزبی سیاسی و هم یک گروه شبه نظامی مسلح است، "به مرتبه‌ای منحصر بفرد در بین شرکای ایران رسیده است". در گزارش موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک، مسیرهای تامین حزب‌الله توسط ایران از طریق سوریه و عراق با جزئیات ذکر شده است.

حزب الله نقشی مهم در درگیری‌های سوریه و عراق داشته و همراه نیروهای حامی بشار اسد، رئیس جمهور سوریه جنگیده و به شبه نظامیان شیعه عراقی کمک کرده است.

جای گرفتن در سوریه وعراق

حمله تحت رهبری آمریکا به عراق و متعاقب آن سرنگونی رژیم صدام حسین در این کشور کاملا شکل خاورمیانه را تغییر داد و فرصت کافی برای ایران در استفاده از این موقعیت ایجاد کرد.

تا پیش از آن، کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، به عراق تحت حکومت عرب سنی به عنوان عاملی علیه هر گونه توسعه‌طلبی ایران می‌نگریستند.

اما با حذف رژیم صدام حسین، ایران با موفقیت در روابط مذهبی و فرهنگی خود در داخل عراق سرمایه گذاری کرد. کشوری که اکثریت آن عرب شیعه هستند.

ایران یک گروه شبه نظامی موسوم به بسیج مردمی عراقی (حشد شعبی) را آموزش داده و مسلح کرد. این گروه در جنگ علیه گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) حضور داشت و به شکست این گروه کمک کرد. اما بسیاری از عراقی‌ها به آن به عنوان شکلی از استعمار ایران نگاه می‌کنند.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionنیروهای بسیج مردمی عراق به همراه نیروهای نظامی این کشور در جنگ علیه داعش حضور داشتند

اعتراضات گسترده اخیر و خشونت‌ها در عراق نشان می‌دهد که نسل جوان این کشور از دولت تحت حمایت ایران خشنود نیستند.

براساس این گزارش، "تحول و تبدیل نیروهای بسیج مردمی از گروهی داوطلب وطن پرست به بخشی جا افتاده از نظم سیاسی کشور باعث شده که این گروه حمایت مردمی خود را از دست بدهد."

جک استرا، از وزرای خارجه سابق بریتانیا معتقد است که ایران ممکن است بیشتر از توانایی‌اش اوضاع در عراق را بدست گرفته باشد.

"آنچه در عراق اتفاق می‌افتد، برای ایرانی‌ها بسیار جدی است. به این دلیل که این خطر وجود دارد که کنترل آنجا را از دست بدهند."

دولت سوریه از مدت‌ها قبل از متحدان ایران بوده است. در جنگ داخلی سوریه، نیروهای ایرانی، حزب‌الله و دیگر نیروهای شیعی به همراه قدرت هوایی روسیه در کمک به حفظ حکومت بشار اسد و برگرداندن اوضاع به ضرر شورشیان مخالف دولت نقش داشتند.

در گزارش موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک آمده است: "ایران خود را درگیر تحولات دولت سوریه و ساختارهای امنیتی غیررسمی کرده...و به تهدید خود علیه اسرائیل شدت می‌دهد."

مختل کردن رقبای خلیج فارس

ایران خیلی دوست دارد که آمریکا منطقه را ترک کند و خود به عنوان قدرت نظامی غالب جایگزین شود. عربستان سعودی، بحرین و امارات متحده عربی به خصوص اصلا قصد ندارند که اجازه دهند چنین چیزی اتفاق بیفتد.

زمانی که اعتراضات بهار عربی در سال ۲۰۱۱ شروع شد، ایران روی ناآرامی‌های بحرین سرمایه‌گذاری کرد. ایران بر موج نارضایتی‌های بر حق جمعیت عمدتا شیعه این کشور سوار شد و در عین حال به مسلح شدن گروه های به خصوصی هم کمک کرد.

براساس این گزارش، "حمایت ایران از گروه‌های شبه‌نظامی در بحرین، عربستان و کویت پیش از هر چیز با هدف تحریک و فشار بر دولت‌های این کشو‌رها و همچنین تحمیل هزینه‌های سیاسی بر آنها به خاطر همکاری‌شان با آمریکا صورت می‌گیرد."

این گزارش اضافه می‌کند که تهدید امنیتی ایجاد شده توسط این گروه‌ها قابل کنترل است. اما حمله پهپادی و موشکی به تاسیسات مهم نفتی عربستان در ماه سپتامبر نشان می‌دهد که کشورهای عرب خلیج فارس تا چه حد نسبت به حملات نامتقارن آسیب‌پذیر هستند.

عربستان سعودی سیستم‌های دفاع موشکی گرانقیمتی را از آمریکا خریداری کرده است، اما این سیستم‌ها قادر به متوقف کردن حملات با تکنیک نسبتا پایین نبودند. حملاتی که باعث شد عربستان به طور موقت نیمی از ظرفیت تولید نفت خود را از دست بدهد.

وزارت خارجه عربستان سعودی گفته است "شواهد قانع کننده‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد حملات ماه سپتامبر به تاسیسات نفتی این کشور توسط موشک‌های ساخت ایران صورت گرفته که از شمال عربستان شلیک شده است."

اما ایران هرگونه دخالت در این حملات را رد کرده است.

یک سازمان پژوهشی دیگر، شورای اروپایی در روابط خارجی، نیز معتقد است که ایران با پشتیبانی از گروه‌هایی که همسو با اهدافش هستند، توانسته مزیت‌هایی کسب کند.

"ایران نمی‌تواند در مورد قابلیت‌های متعارف نظامی با عربستان سعودی رقابت کند و به همین دلیل در صدد بوده است تا ابزار غیرمتقارن را برای تامین منافع خود و جلوگیری از تهدید خارجی به کار گیرد. در مقایسه با عربستان سعودی، ایران در زمینه برنده شدن در عرصه نظامی از بازیگران درست حمایت کرده است."

حق نشر عکسREUTERSImage captionایران از سال ۲۰۱۵ به حمایت از حوثی‌ها در یمن برخاست

یمن

زمانی که در اواخر سال ۲۰۱۴ جنگ در یمن شروع شد، دخالت ایران در آن جا اندک بود.

اما پس از آن که عربستان در مارس ۲۰۱۵ در قالب ائتلافی با هدف خارج کردن شورشیان حوثی از مناطقی که تصرف کرده بود، وارد این جنگ شد، ایران هم به حمایت از حوثی‌ها برخاست.

در گزارش موسسه مطالعات بین المللی استراتژیک آمده که این حمایت شامل تامین تسلیحات پیشرفته به عنوان هدف ایران برای "زمین گیر کردن" رقیبش عربستان سعودی با هزینه کم و در عین حال فراهم کردن زمینه حضور رو به جلوی ایران در منطقه استراتژیک (دریای سرخ) باب المندب است.

جنگ یمن مطمئنا، سعودی‌ها را زمین‌گیر کرد و میلیاردها دلار برای آن‌ها هزینه دربرداشت و باعث شلیک بیش از ۲۰۰ موشک و پهپاد در امتداد مرز این کشور با یمن شد.

وزارت خارجه عربستان گفته: "ایرانی‌ها موشک‌های بالستیک در اختیار سازمان‌های تروریستی نظیر حزب‌الله و حوثی‌ها قرار می‌دهند که این به معنای نقض قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل است."

با این حال، خسارات به عربستان، در عین حال که نگران کننده است، اما با ویرانی‌های ناشی از جنگ در یمن به ویژه توسط قدرت هوایی به رهبری عربستان کاهش یافته است.

این جنگ فاجعه آمیز برنده‌ای نداشته است. هم عربستان و هم امارات به عنوان متحد این کشور، معتقدند که دستاورد اصلی آن‌ها در یمن جلوگیری ایران از دستیابی به جای پای ثابتی در حیاط خلوت آنهاست.

حداکثر تاثیر، حداقل هزینه

این گزارش نتیجه می‌گیرد مادامی که آقای ترامپ بر سر کار است، احتمال ندارد ایران تغییر مسیر دهد و به "قبضه کردن فرصت‌ها برای گسترش قابلیت‌های غیر مستقیم خود ادامه می‌دهد."

در حالی که تهران فشار ناشی از تحریم‌های بیشتر آمریکا برای وادار شدن به مذاکره بر سر یک توافق هسته‌ای جدید را احساس می‌کند، در میان جناح تندرو وسوسه واکنش شدید افزایش می‌یابد.

سازمان پژوهشی ژئوپولتیک "استراتفور" که مرکز آن درتگزاس است، می‌گوید: "ایران به احتمال زیاد به واکنش سرسختانه خود به گسترش تحریم‌های آمریکا ادامه می‌دهد. در شش هفته آینده، احتمالا ایران با چندین موقعیت برای انجام حمله علیه عربستان و سایر متحدان آمریکا در خاورمیانه روبرو خواهد شد."

این واقعیت که ایران دارای شبکه‌ای از لحاظ جغرافیایی چنین گسترده از متحدان پراکنده است، فضای قابل توجهی را در اختیار این کشور می گذارد تا اگر بخواهد، عملیاتی را از دور اجرا، و انجام آن‌ها را تکذیب کند.

این عملیات‌ها می‌تواند از حملات موشکی و پهپادی، یورش به نیروهای نظامی آمریکا درعراق، اختلال در ترافیک دریایی در اطراف تنگه هرمز تا حملات سایبری پیچیده که اسرائیل و کشورهای عرب خلیج فارس را هدف قرار می‌دهد را شامل شود.

نکته اصلی این است: ایران بعد از ۴۰ سال نیرو گرفتن مداوم، تامین بودجه و تسلیحات شبکه متحدانش، در حال حاضر در موقعیتی بسیار قوی‌تر از آنچه به نظر می‌رسد، قرار دارد.

بله، تحریم‌ها اثرگذار است و مردم این کشور از تاثیرات آن در رنج هستند. از لحاظ اقتصادی، ایران محل خوفناکی است. اما نیروی قدس سپاه پاسداران شبکه‌ای از متحدان ایجاد کرده که به آن امکان می‌دهد با حداقل هزینه، بیشترین تاثیرگذاری را داشته باشد.

از نظر استراتژیکی، با توجه به شبکه‌ای که در این گزارش به آن اشاره شده، ایران به نیرویی تبدیل شده که باید روی آن حساب شود.