آیا میدان مشترک آرش وجه‌المصالحهٔ تهران و ریاض شده است؟

مناقشه بر سر میدان مشترکِ گازی-نفتی آرش، آن هم مدت زمان اندکی بعد از سفر وزیر خارجه عربستان سعودی به ایران، این سؤال را مطرح می‌کند که آیا آرش بخشی از مصالحهٔ ایران و عربستان بوده است؟

میدان گازی – نفتی آرش که کویت وعربستان آن را «الدوره» نامیده‌اند، میدانی است که سال ۱۹۶۵ توسط ژاپنی‌ها کشف شد. این میدان در شمال بوشهر و سواحل شرقی عربستان سعودی و کویت قرار گرفته است.

بنا به روایت‌های متعدد ، ۴۰ درصد مساحت میدان مشترک آرش یا الدوره در آب‌های سرزمینی ایران قرار دارد و مابقی در آب‌های سرزمینی دو کشور کویت و عربستان سعودی واقع شده است. با این حال هیچ حد و حدود مرزی برای مالکیتِ این میدان گازی-نفتی ترسیم نشده است.

از سال ۲۰۰۳ که ایران عملیات توسعه در این میدان را متوقف کرد، تقریباً هر چند سال یک بار بحث بر سر مالکیت این میدان بین سه کشور بالا گرفته است، هر بار هم به طرح یک دعوای حقوقی بی‌نتیجه منجر شده و طرفین در نهایت موضوع را مسکوت گذاشته‌اند. این بار اما گویا ماجرا پیچیده‌تر از گذشته است.

کویت و عربستان سعودی در حالی از مالکیت بر این میدان سخن می‌گویند که مدت زمان زیادی از آشتی نسبی دیپلماتیک ایران و عربستان نگذشته است.

نزدیک به سه هفته بعد از سفر فیصل بن ‌فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی، به ایران، این کشور طی بیانیه‌ای اعلام کرد که مالکیت منابع طبیعی در منطقهٔ دریایی تقسیم‌ شده و ازجمله میدان الدره (آرش) به‌طور کامل تنها در مالکیت مشترک میان پادشاهی عربی سعودی و کشور کویت است.

پیش از موضع‌گیری عربستان، سعد البراک، وزیر نفت کویت، در بیانیه‌ای اعلام کرده بود که میدان گازی الدوره (آرش) ثروت طبیعی کویت و عربستان سعودی است و هیچ طرف دیگری در آن حق ندارد.

واکنش مقامات جمهوری اسلامی بعد از این بیانیه‌ها تا زمانی که چین برای میانجی‌گری بین ایران، کویت و عربستان اعلام آمادگی نکرده بود، سکوت بود.

پس از آن‌که چانگ ژیان وی، سفیر چین در کویت، برای حل اختلاف پیش‌آمده بین سه کشور اعلام آمادگی کرد، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، هم گفت که «تحدید حدود دریایی از موضوعات مورد مذاکرهٔ ایران و کویت بوده و آخرین دور مذاکرات حقوقی و فنی در این خصوص در ۲۲ اسفند ۱۴۰۱ در تهران بین هیئت‌های ایرانی و کویتی در سطح مدیران ارشد وزارتخانه‌های خارجه دو طرف برگزار شده است».

با این حال سالم عبدالله الجابر الصباح، وزیر امور خارجه کویت، می‌گوید که مواضع کویت همان است که اعلام شده و منابع گازی میدان آرش منابعی مشترک میان عربستان و کویت است و لاغیر.

همزمان برخی منابع خبری به رادیوفردا گفته‌اند که هرچند ممکن است پای چین به میانجی‌گری بین ایران با کویت و عربستان باز شود، اما با توجه به تازگیِ روابط ایران و عربستان به نظر نمی‌رسد دعوای حقوقی جدی بر سر این میدان شکل بگیرد.

آن سوی «آرش» چه می‌گذرد؟

مارس سال گذشتهٔ میلادی کویت و عربستان طی قراردادی مشترک بهره‌برداری از این میدان را آغاز کردند؛ قراردادی که در دوران تیرگی روابط ایران و عربستان سعودی و سردی روابط کویت و تهران امضا شد و اعتراض مقامات جمهوری اسلامی را در پی داشت، با این حال دو کشور که بیش از نیمی از سهم این میدان را در اختیار دارند، به‌سرعت عملیات برداشت منابع آن را آغاز کردند.

این نخستین قرارداد مشترک بین کویت و عربستان برای بهره‌برداری از میدان آرش نیست. پیشتر در سال ۲۰۱۸ شرکت‌های ملی نفت کویت و آرامکوی عربستان سعودی با تأسیس کنسرسیومی حفاری یک حلقه چاه اکتشافی را کلید زده بودند.

براساس گزارش‌هایی که رسانه‌های ایران منتشر کرده‌اند، ذخیرهٔ درجای گاز طبیعی میدان آرش (الدوره) چیزی در حدود ۲۰ تریلیون فوت مکعب و ذخیرهٔ نفت خام درجای این میدان نیز نزدیک به ۳۱۰ میلیون بشکه برآورد شده است.

این گزارش‌ها تأکید می‌کنند که این دو کشور هدف‌گذاری تولید روزانه یک میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی و ۸۴ هزار بشکه در روز میعانات گازی را دنبال می‌کنند.

ایران، براساس کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها که تأکید می‌کند حداکثر دوازده مایل دریایی (هر مایل دریایی حدود هزار و ۸۵۲ متر است) از خط مبدأِ دریا حدود دریای سرزمینی است، اعلام کرده است که ۴۰ درصد از مساحت میدان آرش در محدودهٔ آب‌های سرزمینی ایران واقع شده است.

با این حال، هیچ‌کدام از طرف‌ها برای تعیین این حدود دریایی رسماً پای میز مذاکره ننشسته‌اند. البته مهدی حسینی، معاون اسبق امور بین‌الملل وزارت نفت، در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا گفته است که ۲۲ سال پیش مذاکراتی بین ایران و کویت بر سر مالکیت میدان آرش صورت گرفته که بنا به‌دلایلی به نتیجه نرسیده است.

برخی منابع خبری تأیید کرده‌اند که در این مذاکرات «آرش» وجه‌المصالحهٔ سیاسی ایران با کویت و عربستان سعودی بوده است.

هدایت‌الله خادمی، نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی، هفته گذشته در گفت وگو با یکی از رسانه‌های ایران مدعی شد که عربستان به میدان آرش وارد شده و گوی سبقت را از ایران در برداشت از این میدان ربوده است.

اظهارات این فعال سیاسی نزدیک به «جبههٔ پایداری» در شرایطی مطرح شده که او ریاست هیئت‌مدیرهٔ انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز ایران را بر عهده دارد که گفته می‌شود بخش اعظم شرکت‌های همکار آن متعلق به سپاه پاسداران هستند.

برخی منابع خبری در داخل ایران می‌گویند که اظهارات هدایت‌الله خادمی همسو با دیدگاه گروه‌های تندرویی است که دی‌ماه ۱۳۹۴ به سفارت عربستان سعودی در ایران حمله کردند.

به‌گفتهٔ آن‌ها، بخشی از بدنهٔ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مخالف برقراری روابط با عربستان سعودی است و گزارش‌هایی که خبرگزاری تسنیم – رسانهٔ حکومتی وابسته به سپاه - در انتقاد ازموضع انفعالی جمهوری اسلامی در مورد میدان آرش منتشر کرده، با این هدف صورت گرفته است.

جیب خالی وزارت نفت ایران

آیا ایران «آرش» را در جریان مذاکره برای آشتی دیپلماتیک قربانی کرده است؟ این سؤالی است که پاسخ روشنی ندارد، با این حال برخی منابع خبری در گفت‌وگو با رادیوفردا تأیید کرده‌اند که حتی اگر دو کشور عربستان و کویت حاضر به سهم‌دهی به ایران در میدان گازی-نفتی آرش باشند، ایران توانایی بهره‌برداری از این میدان را به‌دلیل پیچیدگی‌های فنی استخراج گاز و نفت از آن ندارد.

به‌گفتهٔ این منابع، فناوری استخراج در میادینی که به‌لحاظ زمین‌شناسی نیاز به عملیات بهره‌برداری به شکل افقی دارند، در توان فنی و مهندسی نفت ایران نیست. برای مثال، میدان مشترک نفتی آذر و چنگوله در استان ایلام که به همین دلیل متوقف شده، ساختار زمین‌شناسی شبیه این میدان را دارند با این تفاوت که آرش در دریا واقع شده و شرایط به‌مراتب پیچیده‌تری دارد.

تحریم‌های نفتی ایران که از اردیبهشت ۱۳۹۷ به‌دنبال خروج آمریکا از توافق برجام بازگشت و اجرایی شد، باعث خروج شرکت‌های خارجی نفتی از پروژه‌های نفت و گاز ایران شده است. در سال‌های گذشته مذاکرات برای احیای برجام در چند نوبت انجام گرفته و هر بار، به‌دلیل آن‌چه «مخالفت رهبر جمهوری اسلامی با برخی پیشنهادها» عنوان شده، متوقف شده است.

جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری‌ اسلامی، گفته است که برای توسعهٔ میادین نفتی دست‌کم ۲۵۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز است که تأمین این منابع در توان اقتصاد بحران‌زدهٔ ایران نیست.