بایکنور؛ دروازه بشریت به فضا

• مگان ایوز

 

از این منطقه دورافتاده استپ غربی بود که اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۵۷ اسپوتنیک ۱، اولین قمر مصنوعی را با موفقیت به دور مدار کره زمین فرستاد. چهار سال بعد در سال ۱۹۶۱ یوری گاگارین اولین کسی بود که با فضاپیمای وستوک، از این پایگاه وارد فضا شد. و در سال ۱۹۶۳ والنتینا تروشکوا اولین زنی بود که سفر فضایی خود را از پایگاه بایکنور شروع کرد.

پس از برچیده شدن برنامه شاتل فضایی ناسا در سال ۲۰۱۱، این پایگاه تنها سکوی پرتاب به مقصد ایستگاه فضایی بین المللی بود. اکنون، ۶۰ سال بعد اولین پرواز تاریخی یوری گاگارین، پایگاه فضایی بایکنور همچنان پایگاه اصلی برای ماموریت‌های فضایی است.

ولی چگونه و چرا این پایگاه غبارآلود واقع در بیابان‌های غرب قزاقستان، به صورت محل دستیابی غیرمحتمل انسان به فضای خارج از کره زمین درآمد؟

برای رسیدن به فضا شما دو چیز لازم دارید: دور بودن از نواحی پرجمعیت و نزدیکی به خط استوا تا حد امکان به منظور برخورداری از مزیت سرعت گردش دورانی کره زمین که درلایه خارجی حداکثر سرعت را دارد.

در مورد برنامه فضایی آمریکا، ساحل شرقی فلوریدا هر دو ویژگی را داشت و به همین جهت مرکز فضایی کندی در این نقطه احداث شد. در همین حال شوروی به سراغ جمهوری سوسیالیستی قزاقستان رفت و در جستجوی یک ناحیه دورافتاده در داخل مرزهای قزاقستان برآمد که امکانات لازم برای آزمایش موشک‌های دور برد و پرتاب راکت را داشته باشد.

اتحاد جماهیر شوروی از دهه ۱۹۲۰، ساخت و هدایت راکت را آزمایش می‌کرد و پس از جنگ جهانی دوم به فناوری راکت‌های آلمانی وی-۲،دست یافت. این موفقیت به پیشبرد برنامه شوروی کمک قابل توجهی کرد.شوروی در تیورتام، که جمعیت کمی داشت و در استپ‌های جنوب قزاقستان، در طول رودخانه سیردریا، قرار داشت، یک منطقه وسیع بایر و پوشیده از خاک و خاشاک را که در همان موقع یک خط آهن محلی برای حمل مسافر و بار داشت انتخاب کرد. این خط آهن در ابتدا بیشتر برای استفاده زمین شناسان و کسانی که در جستجوی نفت بودند، احداث شده بود. محلی که شوروی انتخاب کرده بود یک زمین بدون پستی و بلندی و بدون درخت و آب و علف بود. طوفان گرد و غبار اغلب اتفاق می‌افتاد و دمای هوا در تابستان به بالای ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسید و در زمستان طوفان‌های یخ سرما را به ۳۰ درجه زیر صفر می‌رساند.

جای تعجب است که این محل دورافتاده و خالی از سکنه که آخرین جایی است که فضانوردان قبل از پرواز در آنجا می‌مانند و اولین جایی است هنگام بازگشت به زمین می‌بینند، انتخاب مناسبی از کار درآمد.

شوروی توانست با استفاده از خط آهن هزاران کارگر را برای ساختن و سوار کردن تسهیلات و احداث سکوهای پرتاب به محل بیاورد. از جمله احداث بزرگ‌ترین گودال مصنوعی در کره زمین با۲۵۰ متر طول، ۱۰۰ متر عرض و ۴۵ متر عمق که طوری طراحی شده بود که می‌توانست شعله‌های آتشی و دودی را که هنگام پرتاب از بزرگ‌ترین راکت متصاعد می‌شود مهار کند.

شهر تیورتام، که با ۳۰ کیلومتر فاصله در جنوب تسهیلات پرتاب قرار داشت به تدریج اهمیت پیدا کرد. دانشمندان شوروی برای این که آمریکایی‌ها نتوانند این فعالیت‌ها را ردیابی کنند، اسم شهر تیورتام را با نام شهر دیگری که در فاصله چند صد کیلومتری قرار داشت عوض کردند. راز نهفته پایگاه فضایی بایکنور به این ترتیب به وجود آمد.

اسکات کلی، فضانورد ناسا در برنامه مستند خود موسوم به "یک سال در فضا" که راجع به اقامت رکورد شکنش در ایستگاه فضایی بین المللی بود، پایگاه بایکنور را مانند خانه‌ای که در نیمه راه به فضا قرار دارد، توصیف می‌کند و می‌گوید با آمدن به بایکنور چنین احساس می‌کرد که گام اول را برای رفتن از یک جای دورافتاده به جایی که دورافتاده‌تر است برداشته.

استفن واکر، در کتاب خود به نام ماوراء: داستان شگفت آور اولین انسانی که کره زمین را ترک کرده و به فضا سفر کرد، می‌نویسد کنترل فضا هم یک سفر اکتشافی بود و هم جنبه نظامی داشت. راکت‌ها در ابتدا برای رفتن به فضا ساخته شدند ولی دولت‌ها به سرعت متوجه شدند که این راکت‌ها توانایی حمل موشک‌های بالیستیک را که می‌تواند بمب‌هایی را در فاصله بسیار دور برفراز خاک دشمن فرو بیاندازد، دارند. ماهواره‌هایی هم که به دور زمین می‌چرخند می‌توانند یک دید نجومی از سرزمین‌های خارجی که برای جاسوس‌ها دستیابی به آن مشکل است، فراهم آورند.

در حالی که در اوایل دهه ۱۹۶۰ تلاش‌های ناموفق علنی آمریکا برای فرستادن انسان به فضا موجب سرافکندگی این کشور شده بود، پنهانکاری شوروی به موفقیت برنامه‌هایش کمک کرد. تراژدی که برای آمریکا در جریان یک پرتاب راکت اتفاق افتاده بود، زنده از تلویزیون پخش شد و مطبوعات و ملت آمریکا شاهد آن بودند. اما پنهانکاری به دانشمندان شوروی این آزادی را داد که بتوانند ریسک‌های بزرگتری کرده و سریع‎تر و با فوریت کار کنند.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دسامبر ۱۹۹۱، قزاقستان استقلال خود را به دست آورد و ناگهان مهم‌ترین پایگاه فضایی روسیه در خاک یک کشور خارجی قرار گرفت. در سال۱۹۹۴ روس‌ها موافقتنامه‌ای با قزاقستان برای اجاره پایگاه بایکنور امضا کردند. اجاره بها ۷ میلیارد روبل، معادل ۸۲ و نیم میلیون پوند در سال بود.

اکنون شمار فزاینده‌ای توریست برای تماشای پرتاب راکت‌ها به خصوص فرستادن فضانوردان به ایستگاه فضایی بین المللی، از بایکنور دیدن می‌کنند، ولی هنوز هم پنهانکاری احساس می‌شود. شهر عمدتا یک محدوده متعلق به روسیه در داخل خاک قزاقستان است و پایگاه پرتاب ماهواره و موشک، منطقه ممنوعه‌ای است که توسط آژانس فضایی روسیه اداره می‌شود. بازدیدکنندگان باید با تور همراه با راهنما که لازم است برای ورود جمعی از طریق یک متصدی قبلا اجازه بگیرد، به بایکنور سفر کنند.

النا ماتویوا، مدیر پرژوه ویجیتل، که یکی از گردانندگان مهم‌ترین تور به بایکنور است می‌گوید این بخشی از جاذبه بازدید از پایگاه پرتاب ماهواره و موشک به فضاست و به شما امکان دیدن محل منحصر به فردی را می‌دهد که خودتان نمی‌توانستید از آنجا بازدید کنید.

بایکنور هم شامل یک پایگاه پرتاب موشک است- زمینی به وسعت ۷ هزار کیلومتر با مجموعه ای از سکوهای پرتاب و آشیانه راکت‌ها- و هم خود شهر (قبلا تیورتام خوانده می‌شد) که در جنوب واقع است. شهر بایکنور از بسیاری جهات یادگار کاملی از شوروی دهه ۱۹۶۰ است.

بیشتر توریست‌ها برای تماشای پرتاب راکت به بایکنور می‌آیند. ولی جیانلوکا پاردلی، مؤسس و مدیر "تورهای شوروی" آژانسی که تخصصش بردن توریست‌ها به اتحاد جماهیر شوروی سابق است می‌گوید بایکنور برای ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی اش نیز جالب است. شهر هم اسمی که در کنار پایگاه پرتاب ماهواره و موشک ساخته شده، نمونه کاملی از برنامه‌ریزی شوروی برای احداث شهر در وسط یک نقطه دورافتاده و ناشناخته است- شهری که شوروی در وسط استپ و بیابان قزاقستان ساخته است."

در یک تور عادی به بایکنور، بازدید از تسهیلات پرتاب راکت از جمله سکوی پرتابی که یوری گاگارین برای اولین بار از آنجا به فضا رفت، گنجانده شده. استیون واکر، می‌گوید در وقایع نامه موزه تاریخ پایگاه فضایی بایکنور، نوشته شده که این موزه دارای اشیائی است که در هیچ جای دیگر و در هیچ موزه فضایی دیگری در دنیا نمی‌توانید پیدا کنید. چیزهایی که معرف دوره پرافتخار برنامه فضایی شوروی است.

رسیدن به بایکنور به نوبه خود سفر پرماجرایی است، ابتدا سفر به یکی از شهرهای بزرگ قزاقستان-آستانه یا آلماتی- و بعد پرواز داخلی به شهر قزل‌اوردا و یک سفر زمینی چهار ساعته یا ترن کم سرعت به سمت غرب و عبور از زمین‌های پست تا رسیدن به بایکنور. وقتی به اینجا رسیدید باید بین یک هتل بین المللی که فضانوردان هم در آنجا اسکان داده می‌شوند یا هتل های ارزان‌تر بدون تزیینات غیر ضروری مدل شوروی سابق ، یکی را انتخاب کنید.

توریست‌هایی که برای مشاهده پرتاب موشک رفته‌اند در برنامه‌های نمایشی هم شرکت می‌کنند، از جمله مشاهده بیرون آوردن یک راکت سایوز روسی از آشیانه‌اش و قرار دادن آن در اطاقکی که روی یک ریل می‌غلتد و به سمت سکوی پرتاب می‌رود و نیز برنامه مشایعت فضانوردان در حالی که برای رفتن به سفینه فضایی سوار اتوبوس می‌شوند.

برای رابرت جوی، توریستی از سوآنزی در ولز، که در سال ۲۰۱۹ از بایکنور دیدن کرده، مشاهده بیرون آوردن راکت از آشیانه‌اش نقطه اوج بازدیدش بود. "شما درست کنار راکت ایستاده‌اید و آن را تا رسیدن به سکوی پرتاب شماره یک دنبال می‌کنید. از هیچ لحاظ نومید نشدم."

رابرت جوی می‎افزاید سفر به بایکنور رویای تمام مدت زندگی‌اش بوده: "از زمان کودکی همیشه می‌خواستم بایکنور را ببینم. آنجا یک محل پرتاب پنهانی شوروی در پشت پرده آهنین بود."

در نوامبر سال ۲۰۲۰، شرکت آمریکایی SpaceX که متعلق به ایلان ماسک است اولین ماموریت Crew Dragon را شروع کرد و از مرکز فضایی کندی در فلوریدا سفینه‌ای را با چند سرنشین به ایستگاه فضایی بین المللی فرستاد. از زمان شاتل فضایی دیسکاوری در سال ۲۰۱۰، این اولین بار بود که آمریکا یک ماموریت فضایی با سرنشین را انجام می‌داد. روسیه نیز در حال ساختن یک پایگاه فضایی جدید موسوم به وستوچنی در خاک خود در خاور دور است.

ولی روسیه به ادامه کار پایگاه بایکنور خوش بین است. آژانس فضایی روسیه گفت احداث پایگاه جدید، فعالیت‌ها در بایکنور را کاهش نخواهد داد. "روسیه با همکاری با جمهوری قزاقستان مجتمع فضایی موشکی جدید بیترک، را در بایکنور می‌سازد. یک پروژه مهم دیگر مدرنیزه کردن سکوی پرتاب استارت گاگارین که شهرت جهانی دارد، است تا مناسب برای ماموریت‌های سایوز-۲ باشد."

اعم از این که آینده بایکنور به عنوان یک پایگاه فضایی قابل استفاده چه باشد، در ارزش بایکنور به عنوان بخشی از تاریخ معاصر، نوستالژی شوروی و میراث فرهنگی بشر، تردیدی نیست. ممکن است لندن، پاریس، واشنگتن و پکن همه مرکز امپراتوری‌ها گذشته یا حال باشند، ولی از ایستگاه راه آهن غبارآلود مرکز استپ‌های قزاقستان بود که برای اولین بار یورش بشر به جهان هستی شروع شد.