آیا در ایران انفجار طبقاتی در راه است؟

• مسعود آذر

تحلیل‌های مناسبتی در سالگرد انقلاب ۵۷ هرساله منتشر می‌شود اما تفاوت تحلیل‌ طرفداران حکومت و منتقدان وضع موجود هر سال رو به افزایش است. یک طرف می‌گوید "ایران به یک ابرقدرت جهانی تبدیل شده" و می‌تواند "رهبری جهان را بدست بگیرد"، اما بخشی از فعالان سیاسی، کارشناسان و ناظران خبر از بحران عمیق اجتماعی و سیاسی و خطر "شورش ‌طبقه متوسط" و "گسترش اعتراضات مدنی" می‌دهند و ناکارآمدی سیاست‌ها و شعارهای جمهوری اسلامی را در ۴۳ سالگی انقلاب به رخ رهبر و طرفداران حکومت می‌کشند.

'خدا رحم کند'

دوازدهم بهمن به مناسبت سالگرد انقلاب اسلامی، مجمع روحانیون مبارز و مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم درباره بحران‌های جامعه بیانیه مشترکی منتشر کردند و از "تردید"مردم به اصل انقلاب سخن گفتند.

بیانیه با طرح اینکه از موازین اولیه جمهوری اسلامی عدول شده، بی آنکه نامی از آیت‌الله خامنه‌ای ببرد، بارها با اشاره به نگاه و تصمیمات آیت‌الله خمینی در اداره کشور، غیرمستقیم "حکمرانی" رهبر فعلی را زیر سوال برد و از "نظام" خواسته برای حل بحران‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و بین المللی به موازین اولیه انقلاب برگردد و به جای شعار دادن، در جهت اصلاح گام بردارد که در نهایت با "اراده بالادستی حکمرانی" شدنی است.

وطن امروز روزنامه وابسته به اصولگرایان روز سیزدهم بهمن‌ تیتر نخستش را به همین موضوع اختصاص داد و با انتقادی تند از نویسندگان بیانیه، آنان را شریک مسئولیت دانست و نوشت: "دست‌کم ۲۴ سال از ۳۲ سال اخیر دولت در اختیار دوستان شما بوده است در تمام این ۲۴ سال امکان عملی شدن ایده‌هایتان فراهم بود."

روزنامه کیهان نیز روز پنجشنبه به قلم حسین شریعتمداری، نویسندگان بیانیه را متهم به بازی در زمین دشمن کرد و نوشت دقت در متن بیانیه "این احتمال را قوت می‌بخشد که این بار هم برخی از مدعیان اصلاحات (آگاهانه یا ناخودآگاه‌) نقش پادوهای دشمن را برعهده گرفته‌اند."

به جز این بیانیه، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی هم مملو از تحلیل و تفسیر درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران است، روزنامه جمهوری‌اسلامی دوازدهم بهمن، سالگرد ورود آیت‌الله خمینی به ایران نوشت: "مسئولان نظام جمهوری اسلامی با صراحت اعتراف می‌کنند که از عدالت در جامعه انقلابی ما خبری نیست. درباره فقر و مشکلات معیشتی مردم هم چه مسئولان اعتراف کنند و چه نکنند، جای ذره‌ای تردید وجود ندارد که جامعه ما یکی از بدترین جوامع است".

"فاصله طبقاتی در کشور غوغا می‌کند. یک طبقه ثروتمند در بالاترین شرایط رفاه از چنان زندگی اشرافی برخوردارند که می‌توان آنها را به نمونه‌های جهانی معروفی مثل اوناسیس و راکفلر تشبیه کرد و یک طبقه فقیر در شرایط بسیار سختی زندگی می‌کنند که تشبیه آنها به ساکنان شِعب ابی‌طالب تشبیهی منطقی است". روزنامه جمهوری‌اسلامی در نهایت از مسئولان خواست به ناکارآمدی اعتراف و از آیت‌الله خمینی برای قصورشان عذرخواهی کنند.

مرتضی الویری شهردار پیشین تهران و از چهره‌های مطرح اصلاح‌طلب هم با رویکرد مشابه، به سایت رویداد۲۴ گفت: "برخی مسئولان عینکی به چشم زده‌اند که نمی‌توانند با آن واقعیت‌ها را بدرستی ببینند. آنها عینک خودشیفتگی به چشم زده‌اند، این همان عینکی است که زمانی شاه به چشم زده بود".

آقای الویری خواستار بازنگری در سیاست‌های نظام شد و گفت اگر چنین اتفاقی نیفتد "خدا به ما رحم کند".

کاظم صدیقی امام جمعه موقت تهران اما نگاه متفاوتی دارد. او در نماز جمعه گفت ایران تبدیل به یک قدرت جهانی شده و می‌تواند "رهبری جهان را بدست بگیرد" و مشکلات مربوط به انقلاب نیست بلکه بخاطر کسانی است که "با انقلاب فاصله دارند و "ولایت فقیه را در ردیف سایر رهبری‌ها می‌دانند".

۲۲ دی‌ماه رسانه‌های ایران خبر از دستگیری جوانی دادند که ماشین‌های گرانقمیت را آتش می‌زد. متهم در مقابل دوربین تلویزیون گفت وقتی ماشین‌های مدل بالا را می‌دیده از اینکه آنها دارند و او ندارد، از "حسادت" چنین کاری می‌کرده است.

به گفته رئیس پلیس تهران، در طول یک ماه و نیم، ده نفر دستگیر شده‌اند که بدون خصومت شخصی با راننده، به چنین ماشین‌هایی سنگ پرتاب کرده و حتی باعث مرگ راننده نیز شده‌اند.

صاحب‌نظران هم هشدارهای مشابهی داده‌اند و برای مثال تقی آزاد ارمکی جامعه شناس و محقق علوم اجتماعی به روزنامه اعتماد گفت اگر فشار‌های موجود برای حذف طبقه متوسط تداوم داشته باشد، "با یک جامعه آشوب‌زده، خشمگین و ناراحت مواجه خواهیم شد که رستگاری خود را در انتقام می‌بیند".

هشدارهای کنشگران و تحلیل‌گران به معنی این نیست که مسئولان حواس‌شان به اتفاق‌‌های پیدا و پنهان جامعه نیست.

علی ربیعی معروف به "برادر عباد" که سابقه طولانی در دستگاه اطلاعات و امنیت ایران دارد و در دور دوم ریاست جمهوری حسن روحانی سخنگوی دولت بود، به مناسبت چهلمین سال انقلاب اسلامی در دی‌ماه ۹۷ به خبرگزاری ایسنا گفته بود: "حادثه دی ماه ۹۶ را تجربه‌ای کم نظیر از ناآرامی‌های اجتماعی تلقی می‌کنم که مشابه آن را در چهل سال گذشته تجربه نکرده بودیم".

او فقر و بی‌عدالتی را عامل اصلی اعتراض‌های مردم در تقریبا صد شهر دانست و گفت: "نظریه‌ای در ارتباطات با عنوان مارپیچ سکوت وجود دارد که بر اساس آن وقتی افراد زمینه بروز شورش و ناآرامی را در خود داشته باشند، با شکسته شدن بخشی از فضای حاکم، زمینه بروز این نوع ناآرامی برای آنها فراهم می‌شود".

یک سال بعد در آبان‌ماه سال ۹۸، شاهد ناآرامی‌های گسترده‌تری از نظر تعداد شهرها و تعداد معترضان بودیم که بنا به آمار رسمی ۲۳۰ نفر کشته شدند اما بعضی از منابع خبری از جمله رویترز شمار کشته‌ها را تا ۱۵۰۰ نفر نیز دانسته‌اند. عفو بین‌الملل مشخصات ۳۲۴ نفر از کشته‌شدگان را مستند و گزارش کرده است.

پنج روز پیش (۱۳ بهمن) گروه سایبری "عدالت علی" که در گذشته تصاویری از داخل زندان اوین منتشر کرده بود، یک سند "خیلی محرمانه‌" از جلسه "کارگروه پیشگیری از بحران‌های امنیتی معیشت‌پایه" را منتشر کرد که جامعه ایران را "در حالت انفجار زیرپوستی" و نارضایتی اجتماعی را "۳۰۰ درصد" بیشتر از سال پیش دانسته بود.

به گزارش رادیوفردا که جزئیات سند را منتشر کرد، این جلسه ۳۰ آبان‌ماه امسال در قرارگاه ثارالله با حضور فرماندهان سپاه و مسئولان ارشد امنیتی و اطلاعاتی برگزار شد و در صورتجلسه هفت صفحه‌ای آن آمده که "تجمعات در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹، ۴۸ درصد افزایش یافته و تعداد تجمع‌کنندگان نیز ۹۸ درصد رشد داشته است".

تعریف حکومت از اعتماد عمومی

رهبر جمهوری اسلامی ۱۷ مرداد سال ۱۳۹۰ تنزل اعتبار بین‌المللی ایران و از دست رفتن اعتماد مردم به حکومت را رد کرد و با انتقاد از چنین دیدگاه‌هایی گفت: "اعتمادی که اکنون مردم ایران به نظام دارند، در کمتر نظامی در دنیا وجود دارد".

با گذشت ده سال از آن زمان، صورتجلسه فرماندهان امنیتی و نظامی در قرارگاه ثارالله می‌گوید "شاخص‌های اعتماد به حاکمیت بشدت متزلزل" شده و اگر جلوی افزایش شدید قیمت‌ها گرفته نشود "۱۰۰ درصد بحران خواهیم داشت".

به نظر می‌رسد رهبر حکومت ایران نیز از چنین بحرانی بی‌خبر نیست. آیت‌الله خامنه‌ای هفتم شهریور در نخستین دیدار با رئیس‌جمهور و هیات دولت سیزدهم، "احیای اعتماد و امید مردم به دولت" را بسیار مهم و آن را "بزرگ‌ترین سرمایه‌ دولت" دانست. او البته به "دولت" اشاره کرد و کل "نظام" را مشمول این بی‌اعتمادی ندانست.

ابراهیم رئیسی در چند ماهی که قدرت اجرایی را در دست گرفته تلاش کرده با سفرهای استانی و دیدارهای مردمی این "یک مقداری" بی‌اعتمادی را "ترمیم" کند اما بارها نمایندگان مجلس و فعالان سیاسی این دیدارها را "نمایشی" خوانده‌اند.

منتقدان وضع موجود برای خروج از این بحران‌ها، صحبت از نیاز به جراحی عمیق می‌کنند در حالیکه براین باورند اراده‌ای برای چنین تغییری نیست یا صرفا مشکل را در محدوده مسائل معیشتی و اقتصادی مثل اعتراض به کیفیت خودروهای داخلی می‌بیند چنانکه سوم بهمن‌ آقای خامنه‌ای هم در این باره گفت "مردم ناراضی‌اند و حق با مردم است".

اما احزابی مانند مجمع روحانیون مبارز و مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم می‌گویند اعتماد عمومی با بازگشت به موازین جمهوری اسلامی و اجرای قانون میسر می‌شود و "شاخصه حکمرانی خوب" این است که رأی و اراده مردم مبنای عمل (و حتی موجودیت و مشروعیت) نظام باشد.