همسایگانِ ما در حواشی خلیج فارس

شورای همکاری کشورهای خلیج فارس سی ساله شد. در کشورهای عربی آنچه از همه رایج تر است پیمان ها واتحادیه هایی است که تأسیس نشده منحل می شوند.

طی پنجاه سال گذشته کشورهای مصر، سوریه، عراق و لیبی چندین بار به انحائ گوناگون جمهوری های متحد عرب اعلام کردند اما هنوز مرکب امضا ء ها خشک نشده پس از جنگ دعوا بر سرمقام ریاست کارشان به انحلال کشید.

جمال عبدالناصر ومعمر قذافی بیش از بقیه علاقمند به این نوع اتحادیه ها بوده اند.

تا ناصر زنده بود قذافی او را به عنوان مرشد و رئیس خود قبول داشت اما پس از او قذافی چشم دیدن کس دیگری را نداشت. چندگاهی به ریاست ادواری اتحادیه کشورهای آفریقایی انتخاب شد و سعی کرد این مقام را به صورت دائمی درآورد و خود را رئیس آفریقا بنامد. البته امروز دیگر او بالاجبار چنین تخیلات و بلند پروازی هایی را در سر نمی پروراند . سوریه و عراق هردوسالیان درازاز پیروان منادی سوسیالیزم عرب یعنی همان حزب بعث بودند. متفکرو پایه گذار این حزب شخصی بود به نام میشل عفلق، از آنجا که رقابت میان حافظ اسد و صدام حسین برای ریاست حزب بعث به جا های باریک کشید سرانجام میشل عفلق ناچار شد از سوریه فرار کند و از ترس جانش تا آخر عمر در بغداد پناهنده شود. چندی نگذشت که دو حزب بعث که قرار بود از اهداف و افکار مشترک بهره مند شوند به صورت دو دشمن قهار در برابر هم جبهه گرفتند و احتمالاً یکی از دلایل نزدیکی سوریه به جمهوری اسلامی همین جنبه رقابت و دشمنی با صدام وعراق بود.

در میان دیگرتلاش های اعراب برای متشکل شدن می توان از اتحادیه اعراب " الجامعه العربیه" و یا "عرب لیگ" نام برد. این سازمان هم که به جز نام از خود اثری نشان نداده است شصت و شش سال پیش در بیست و دوم مارس هزارونهصدوچهل وپنج در قاهره تشکیل شد. شش کشور پایه گذار آن عراق، مصر، اردن، لبنان، عربستان سعودی و سوریه اهداف بسیاربلند بالایی برای این اتحادیه اعلام کردند. اما اکنون با بیست و دو عضو، یکی از بی خاصیت ترین سازمان های بین المللی به شمار می رود . یکی ازحوادث جالب در این زمینه تقاضای عضویت ایران به عنوان ناظر و یا عضو وابسته به این جمع بود که هردو درخواست با قاطعیت رد شد. باید پرسید چرا جمهوری اسلامی احمدی نژاد علاقه مند بود که ایران آریایی در سازمان اعراب به هر نوعی از عضویت پذیرفته شود؟

سوای پاره ای بلند پروازی های بی ثمر، یگانه سازمانی که اعراب تشکیل داده اند و در طی سی سال گذشته از موفقیت نسبی برخوردار بوده همین شورای همکاری خلیج فارس یا به قول خودشان شورای همکاری خلیج (GCC) است که تا کنون توانسته است اندک آثار حیات و تداومی از خود عرضه کند. این گروه کشور ها که همگی در حواشی خلیج فارس هستند عبارتند از عربستان سعودی، کویت ، امارات، عمان، بحرین و قطر. دلیل واقعی تشکیل وآغاز کار این شورا را باید درعکس العمل به تهدیدات جمهوری اسلامی و آغاز جنگ ایران و عراق جستجو کرد. در بدو امر صحبت از این بود که این گروه برای دفاع مشترک در برابر حملات احتمالی جمهوری اسلامی متشکل می شوند اما درعمل، در طی هشت سال جنگ ایران و عراق این شورا نقش دو گانه ای بازی کرد. از سویی بخش عظیمی از هزینه جنگ صدام را پذیرا شد و از سویی دیگر پاره ای از اعضای این گروه مانند امارات متحده عربی با هر دو طرف این جنگ در معامله بودند. در واقع به نوعی می توان مدعی شد که موجودیت و رشد دُبی مدیون جنگ ایران و عراق است. سوای این نکته باید اذعان کرد که این گرد همایی کشورهای عربی توانسته است سی سال دوام مستمر داشته باشد و در عین حال موفق شده است در پاره ای از اهداف خود به نتایج نسبی دست یابد. یکی از اولین امید های این گروه این بود که بتوانند از طریق یک شبکه سریع السیر راه آهن این شش کشور را به هم متصل کند، این پروژه هنوز کاملاً انجام نشده است اما در شُرف تکوین است.

هدف اصلی و اساسی این شورا سوای دفاع مشترک در برابر حملات احتمالی جمهوری اسلامی یک نوع ادغام اقتصادی (Economic Integration) بود که همچنان ناتمام مانده است. امید پایه گذاران این شورا تکرار موفقیت اتحادیه اروپا در منطقه خاورمیانه است. از این رو دست به کار مراحل مختلف این پروژه شده اند. تشکیل یک اتحادیه کامل از چند کشور حداقل شش مرحله متمایز دارد. مرحله اول ایجاد گمرک مشترک در میان آن گروه است، یعنی این که هریک از این کشورها در برابر سایرین گمرکات متفاوت نداشته باشند و برای یک کالای وارداتی یکی بیست درصد و دیگری هفتاد درصد گمرک وضع نکند. برای دستیابی به این هدف اولین قدم این است که این کشور ها از یک گمرک خارجی مشترک (External Common Tariff) شروع کنند که البته این کار انجام شده است و این کشورها که قبلاً چهارصد تعرفه گمرکی متفاوت داشتند امروز جملگی تعرفه های خودرا به ده درصد و در پاره ای به صفر تنزل داده اند.مرحله دوم برداشتن گمرکات درمیان خودشان می باشد که البته در این مورد گمرکات تقریباً حذف شده است و موفق عمل کرده اند.

مرحله سوم ایجاد یک بازار مشترک می باشد که دراین بازار مشترک اجناس و تولیدات می بایستی بدون گمرک در سراسرکشورهای عضو دادوستد شوند. مرحله چهارم ایجاد یک اتحادیه پولی یعنی یک بانک مرکزی مشترک و پول واحد ومشترک است که از مشکل ترین مراحل در ادغام اقتصادی می باشد وگرفتاریهای جاری اتحادیه اروپا دقیقا به علت انجام نا به هنگام و نا به جای این مرحله است. مرحله پنجم سیاست مالی و پولی مشترک می باشد، بدین معنی که هم از نظر مالیات وهم بانک مرکزی دارای سیاست هایی همسو باشند. البته این مرحله هنوز در اروپا هم انجام نشده است، بانک مرکزی مشترک ایجاد شده است ولی هر کدام از هفده کشورعضو سیاست مالی- مالیاتی مستقل دارند. اما مرحله آخر تنها در آمریکا به وقوع پیوسته و آن ایجاد دولت فدرال مشترک، سیاست خارجی مشترک، دفاع مشترک، پاسپورت مشترک و حصول همه این گونه شریط است.

البته اعضای شورای هماهنگی خلیج فارس در پاره ای از این مراحل پیشرفت هایی حاصل کرده اند. در مورد بازار مشترک در سال 2008 تا حدودی به این نتیجه رسیدند و در ارتباط با گمرک مشترک در سال 2003 به موفقیتی نسبی دست یافته اند و مدعی آن هستند که نود درصد این کار انجام شده است. در مجموع این مجتمع می تواند به یک قدرت اقتصادی قابل توجهی در منطقه تبدیل شود زیرا مجموع جمعیت این گروه سی و هشت میلیون است ومجموع درآمد سالانه ملی آنها بالغ بر نهصد میلیارد دلار در سال می شود. در واقع این رقم در آمد ملی ، سه برابر درآمد سالانه ایران است. در مورد ایران باید گفت با جمعیتی دو برابر این گروه در حاشیه خلیج فارس یک سوم (3/1) آنها درآمد دارد . این گروه نیمی از تولید نفت جهان را تامین می کنند وبنابراین از هر نقطه نظر گروه ثروتمندی هستند. به عنوان مثال درآمد سرانه برای هر شهروند قطری یکصدوپنجاه هزار دلار در سال است. البته قطر با جمعیتی کوچک و درآمدی سرشار ازمنابع گاز می تواند یک استثناء باشد ولی در اکثرکشورهای عضو به جز عمان وضع کم و بیش به همین منوال است.

دفاع مشترک واحساس امنیت

آن چه را مهمترین عامل تداوم این شورا باید دانست وآنچه وضع آن را از سایر تلاش های مشابه مستثنی می کند احساس امنیت مشترک است. در واقع باید گفت شاید دلیل این که سی سال این گروه توانسته است تداوم خود را حفظ کند احساس خطری است که از جانب جمهوری اسلامی متوجه خود می دانند . حوادث اخیر در بحرین به خوبی نشان داد که در برابر آنچه که از سوی آنها "خطر خارجی" تلقی میشود بلا فاصله عکس العمل سریع و شدید نشان دادند. بدون هیچگونه تعللی بلافاصله و به نحوه ای بیسابقه نیروهای امدادی نظامی و پلیسی از طرف امارا ت و عربستان به بحرین گسیل شدند(البته چنین اقدامی بدون حضورنیروهای نظامی غربی در منطقه کمتر محتمل بود).

این نوع احساس امنیت یا احساس نیاز متقابل به امنیت برای مردم این منطقه کاملاً ملموس است . شاید که اگر امروز جمهوری اسلامی وجود نداشت و ایران به عنوان یک کشور همسایه صلح دوست شناخته می شد این اتحادیه نیز همانند دیگر تلاش های انجام شده امکان موفقیت نمی یافت. آنچه پیش بینی آن آسان نیست آینده رابطه این مجتمع با ایران پس از دفع جمهوری اسلامی است. احتمالاً اگر در ایران یک نظام سیاسی مردمی و دمکرات بر سر کار باشد دلیلی وجود ندارد که کشورها ی همسایه نیاز به تدافعات نظامی احساس کنند. همانگونه که در سال های قبل از انقلاب اسلامی این شیخ نشین ها از رابطه بسیار خوبی با ایران برخوردار بودند. یکی از این کشورها (عمان ) زمانی که گرفتار تحریکات خارجی شده بود و یک گروه به ظاهر مارکسیستی در جنوب آن کشوردست به کار حملات نظامی شده بودند، دست استمداد به سوی ایران دراز کرد و از ایران برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی خود کمک طلبید. بنابراین نه تنها در گذشته ایران تهدیدی محسوب نمی شد بلکه این کشور ها ایران را از حامیان و پشتیبانان خود می دانستند زیرا در آن دوران انگلیس ها از منطقه رفته بودند، آمریکا یی ها هنوز در منطقه حضور نداشتند و قدرت واقعی خلیج فارس ایران بود.

با این همه، حتی در دوران بعد از جمهوری اسلامی احتمالاٌ اختلاف برسر سه جزیره ایرانی خلیج فارس همچنان باقی خواهد ماند و اگردقت نشود می تواند یک نقطه اصطکاک بین اعضای این شورا و رژیم آینده ایران باشد. از آنجا که حل اختلافات بین المللی زمانی که احساس حسن نیت در طرفین ایجاد شود بسیار آسان تر و امکان پذیرتر خواهد شد، زمان آن رسیده است که همسایگان ایران برای حفظ منافع خود در آینده ورعایت اصول حسن همجواری، سیاستهای خودرادر مسیر تمایلات واقعی ملت ایران و نه سازش با رژیم منفورحاکم تنظیم کنند.

دبی- امارات

2011/25