فاجعه سینما رکس آبادان در ۲۸

فاجعه سینما رکس آبادان در ۲۸ مرداد ۱۳۵۷

مردادماه سال ۱۳۵۷ شنبه شب سینما رکس آبادان آتش گرفت و تمامی تماشاگران که در آرامش مشغول تماشای فیلم بودند در آتش سوختند. این دردناکترین واقعه دوران انقلاب ۵۷ ایران بود. تعداد قربانیان این حادثه بنا به روایت رسمی دولت وقت ۳۷۷ نفر بود که بعداً به ۴۳۰ نفر افزایش پیدا کرد. مسئولان گورستان آبادان صحبت از بیش از ۶۰۰ جسد سوخته می‌کنند که به حقیقت نزدیکتر است چون بنا به گفته مسئولان فروش بلیت برای آن سئانس در آن شب بیش از ۶۵۰ بلیت فروخته شده بود.

بهت و حیرت و خشم، همگانی بود. ناباوری از این همه قساوت و وحشیگری نیز. برای چند روز همه مردم آبادان گیج و مبهوت شده بودند. تقریباً در هر کوچه و خیابانی خانواده‌ای داغدار شده بود. مردم با دیدن اجساد سوخته خشمگین و برافروخته بودند و به عاملان جنایت لعن و نفرین می فرستادند. حریق که فرو نشست از حوالی نیمه شب شهربانی و ارتش وارد عمل شدند تا با کمک مردم اجساد زغال شده را در کامیون بریزند و از محل حادثه دور کنند. تعدادی از اجساد (بیش از سیصد جسد) با دخالت مردم و بستگان قربانیان که آنها را شناسایی می کردند در گورستان آبادان در یک گور جمعی دفن شد.

در روزهای اول بعد از حادثه مسئولان حکومتی سعی می کردند توضیح یا توجیهی برای این واقعه بیابند. فردای آن روز سرتیپ رزمی رئیس شهربانی آبادان در تلویزیون اعلام کرد که: «…آنچه مسلم است آتش سوزی به دست خرابکاران انجام شده… چند روز قبل مقداری مواد منفجره از عده‌ای خرابکار که داخل کوچه‌های فرعی «لاین یک» قصد خرابکاری و آتش زدن مکان های مورد نظر خود را داشتند کشف و عاملین دستگیر شدند و همچنین ده نفر از دبیران آموزش و پرورش آبادان که دانش آموزان را تحریک به خرابکاری می کردند شناسایی و دستگیر شدند». او متهمان را عضو گروه «مارکسیست اسلامی» معرفی کرد. (انقلاب اسلامی در هجرت، شماره 104، 12 تا 25 مرداد 1364). مخالفان، رژیم شاه را مسئول می‌دانستند.

درایران سال 57 چه می گذشت؟

چند ماهی قبل از مرداد 57 اعتراضات و تظاهرات مردم در مخالفت با شاه در این شهر و آن شهر شروع شده بود. تهران، تبریز، قم، مشهد و… دستخوش نا آرامی بود. رژیم حاکم که از اوجگیری این اعتراضات و تظاهرات می ترسید و می خواست به هر قیمت قدرت خود را حفظ کند هر جا لازم می آمد سرکوب می کرد و دست به خشونت می زد. صدای اعتراض اوج می گرفت و کم کم شعار «مرگ بر شاه» همه جا طنین می انداخت، اعتصابات شروع شده بود و تظاهرات روزافزون بود، در قم، در مشهد، در تبریز، در اصفهان و تهران اما در آبادان مبارزه به شکلی دیگر جریان داشت. شهری با موقعیت اقتصادی ویژه و اهمیت همیشگی در جنبش های کارگری و مردمی. رژیم شاه نسبت به خوزستان و به ویژه شهرهای نفت خیز مثل اهواز، گچساران، امیدیه، آبادان و خارک حساسیت ویژه ای داشت. سازماندهی اعتراضات و اعتصابات در این شهرها که اصلیترین فعالیت اقتصادی مملکت در آن جریان داشت کار آسانی نبود. ساواک و پلیس در این شهرها بسیار قوی بود، روابط عمومی صنعت نفت هم به مثابه ساواک دوم اوضاع را تحت نظر داشت. ویژگی دیگر شهرهای نفت خیز این بود که قسمت اعظم ساکنان آن بومی منطقه نبودند و از مناطق دیگر برای کار به آنجا آمده بودند.

وجود پالایشگاه نفت و صنایع پتروشیمی در آبادان موقعیت و اهمیت اقتصادی ویژه ای برای این شهر ایجاد کرده بود. سابقه سال ها مبارزات کارگری علیه شرکت های استعماری، تأثیر این حرکات بر جنبش های کارگری دیگر شهرهای ایران، آشنایی نسبی مردم آبادان با مظاهر فرهنگی و شیوه زندگی مردم سایر نقاط جهان. آبادان سال ها مرکز بارگیری نفتکش ها و تخلیه کالای کشتی های باری بود که از همه جای دنیا می آمدند…امکانات و شرایط متفاوتی که کارگران نفت آبادان از آن برخوردار بودند؛ امکانات تفریحی، آموزشی و رفاهی… همه عواملی بود که در میان شهرهای ایران موقعیتی خاص برای آبادان ایجاد کرده بود.

در 28 مرداد 57 اعتصاب کارگران صنعت نفت هنوز شروع نشده بود اما مبارزه در سطوح مختلف‌ - کارگران، دانشجویان و دانش آموزان، معلمان و کارمندان - به اشکال گوناگون و از جمله نامه نگاری و طومارنویسی برای مطالبات صنفی و رفاهی جریان داشت. شاه هم هنوز در خوزستان دست به سرکوب نزده بود. چه شد که سینما رکس تبدیل به کوره آدم سوزی شد و بیش از 600 قربانی گرفت؟

انعکاس فاجعه جهانی است. همه جا روزنامه ها درباره آن حرف می زنند و آن را یادآور حرکات فاشیست ها و کوره های آدم سوزی هیتلر می دانند. روزنامه های فرانسوی لوموند و لیبراسیون در ماه های اوت و سپتامبر 78 ضمن درج مرتب گزارش های مربوط به ایران حادثه آتش سوزی را هم تعقیب می کنند. از جمله لوموند در 22 اوت 78 (31 مرداد57) می نویسد: «مقامات دولتی مسئولیت این آتش سوزی را به «عناصر آشوب طلب» بدون تدقیق بیشتر نسبت دادند اما مخالفان حکومت این اقدام را محکوم می کنند و می گویند دولت این کار را کرده است تا اوضاع را آشفته تر کند و بهانه ای برای سرکوب بیشتر به دست بیاورد.»

روز اول سپتامبر 78 (10 شهریور 57) ایرانیان مخالف حکومت شاه در لس آنجلس تظاهراتی ترتیب دادند تا به روزنامه های آمریکایی که مخالفان مذهبی رژیم شاه را مسئول آتش سوزی سینما رکس آبادان می‌دانستند اعتراض کنند. تظاهرات به درگیری با پلیس انجامید و 15 نفر زخمی شدند و پلیس لس آنجلس 150 نفر از تظاهر کنندگان ایرانی را بازداشت کرد. (لوموند 4-3 سپتامبر 78)

در آن روزها دولت وقت نمی دانست در قبال این حادثه چه باید بکند. چند روز بعد از 28 مرداد مردی به نام عبدالرضا آشور از مرزنشینانی را که گهگاه به آن طرف مرز می‌رفت دستگیر و به عنوان عامل آتش سوزی سینما رکس به مردم معرفی کردند. گفتند که مدیر و کارکنان سینما در مظان اتهام هستند و دستگیرشان کردند. چند مسئول آتش نشانی نیز به اتهام قصور در انجام وظایف دستگیر و زندانی شدند اما در افواه، در میان مظنونین به جنایت، نام سرتیپ رزمی رئیس شهربانی وقت آبادان بیش از همه به گوش می خورد. شایع بود که سرتیپ رزمی درهای سالن سینما را بسته است تا کسی خارج نشود و آنهایی را هم که توانسته بودند خارج شوند دوباره به درون رانده است! سرتیپ رزمی هنگام تظاهرات شهر قم در ماه دی 1356 رئیس شهربانی قم بود و به تازگی به آبادان منتقل شده بود.

بحث و گفتگو درباره حادثه گسترش پیدا می کرد. سوء ظن ها شدت می گرفت و مردم همچنان در مقابل ابعاد فاجعه خشمگین و حیرت زده بودند. می خواستند هر چه زودتر عاملین جنایت شناخته شوند و به مجازات برسند. عده ای معتقدند در سقوط دولت آموزگار و روی کار آمدن دولت شریف امامی هم حادثه سینما رکس بی تأثیر نبوده است. رئیس شهربانی آبادان بلافاصله عوض شد و با احضار سرتیپ رزمی به تهران معاون شهربانی آبادان به طور موقت مسئولیت شهربانی را به عهده گرفت. بلافاصله بعد از حادثه تمام مخالفان چپ و راست، مذهبی و غیر مذهبی، مسئولیت حادثه را به شاه و عوامل او نسبت دادند. نمونه هایی از این موضع گیری ها در انقلاب اسلامی در هجرت، شماره 105، 26 مرداد تا 8 شهریور و شماره 106، 9 تا 22 شهریور 1364 ذکر شده است:

ـ نهضت رادیکال ایران، در اعلامیه سی مرداد 1357 حكومت را مسئول مستقیم فاجعه ننگین آبادان و همه فجایع نظیر آنرا در هر جای مملكت می‌داند و می‌نویسد: «… اتفاقی نیست كه رئیس شهربانی آبادان كسی است كه در هنگام كشتار قم رِیاست شهربانی آن شهر را داشت و پس از كشتار با ترفیع مقام، به ریاست شهربانی آبادان منسوب شد.»

- جبهه ملی ایران در اعلامیه دوم شهریور 1357 پس از اشاره به اقدامات دولت در چند ماه قبل در «مسیر ایجاد ارعاب و وحشت» می نویسد: «تسلسل این حوادث و تقارن این تبلیغات با حادثه آدم سوزی آبادان با توجه به ماهیت غیر انسانی آن بی اختیار هر شخص مطلع و بصیری را به یاد آتش سوزی مجلس رایشتاگ آلمان می اندازد که از طرف نازی ها برای استقرار قدرت خود ترتیب داده شده بود.» و سپس اضافه می کند: «حریق سینمای آبادان و قتل دلخراش 400 نفر از هموطنان ما اگر عمدی بوده باشد به طور مسلم قابل انتساب به جمعیت های مسلمان و افراد آزادیخواه و استقلال طلب ایران نمی تواند باشد.»

- نشریه جنبش در شماره 8 فوق العاده ویژه فاجعه آبادان می نویسد: «دو روز بعد از مصاحبه پادشاه و مقایسه بین تمدن بزرگ، رژیم كه محصولی جز قتل و فساد و دزدی در بیست و پنجسال اخیر نداشته است با برنامه وحشت بزرگ از طرف شاه، برنامه وحشت بزرگ با فاجعه سینما رکس آبادان و قتل 377 نفر بی گناه اجرا شد…»

دست اندرکاران رژیم شاه چه در آن موقع و چه بعداً در مورد این فاجعه حرف هایی زدند که بسیاری از آنها روشنگر مسایل پشت پرده بود. داریوش همایون وزیر اطلاعات وقت در صفحه 65 کتاب خود به نام دیروز، امروز، فردا که حدود یک سال پیش از شروع دادگاه ویژه سینما رکس انتشار یافت می نویسد: «در جمهوری اسلامی دلایل زیادی به دست آمد - از جمله در دادرسی متهمان آتش سوزی - که هواداران خمینی به فتوای خود او سینماها را آتش می زدند.» او در مورد فاجعه سینما رکس می نویسد:

«… درباره عاملان آتش سوزی هنوز همه چیز روشن نشده است. مقامات قضایی موضوع را با حرارت دنبال نکردند و حکومت تازه [دولت شریف امامی] نیز علاقه ای به موضوع نشان نداد. شاید در رده های پائین دادگستری کسانی نمی خواستند با روشن شدن حقیقت دامن رژیم پاک شود زیرا همه مخالفان همداستان شده بودند و آتش سوزی را به رژیم نسبت می دادند. رئیس ساواک نیز با انتشار اسنادی که از شرکت مخالفان مذهبی و احتمالاً عوامل فلسطینی در این جنایت به دست آمده بود مخالفت می ورزید و کابینه را با استدلال خود متقاعد کرد که چون مردم اعتقاد دارند مسئول آتش‌سوزی خود رژیم است هر گونه كوششی برای رفع اتهام وضع را بدتر خواهد كرد. از آنجا كه آتش سوزی پیش از به حکومت رسیدن کابینه تازه روی داده بود استدلال او به آسانی پذیرفته شد. وزیر اطلاعات و جهانگردی وقت هم که در رسیدگی به پرونده شرکت داشت شاه را متقاعد کرده بود که چون با آیات در حال مذاکره اند انتشار واقعیات مربوط به آتش سوزی در صلاح نیست… (به نقل از: انقلاب اسلامی در هجرت، شماره104، مرداد 1364)

علیرضا نوری زاده نیز در کتاب ما بچه های خوب امیریه (1374) در شرح علل اعدام محمدرضا عاملی تهرانی، وزیر اطلاعات آن زمان می نویسد که او پرونده آتش سوزی سینما رکس را در اختیار داشت و این پرونده حاوی اعترافات آشور بود و این یک هم گفته بود که دستور مستقیماً از نجف آمده و افرادی به نام فؤاد کریمی و کیاوش هم در سازماندهی حریق دست داشته اند. دولت می ترسید که او این اطلاعات را منتشر کند… به هنگام بازجوئی ها به عاملی قول داده بودند که اگر در دادگاه از آتش زدن سینما رکس نگوید اعدام نخواهد شد اما او در دفاعیات خود گفته است که «شما برای دستیابی به هدف های خود صدها انسان را در سینما رکس سوزاندید…»

اما آیات عظام و روحانیون چه واکنشی نشان دادند؟

اگر به «اسناد انقلاب اسلامی» که از طرف «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» تهیه شده است و با مقدمه ای از سیدحمید روحانی به چاپ رسیده (تهران 1369) نگاه کنیم شگفت زده می شویم. این کتاب در بر گیرنده اسنادی است که موضع گیری های روحانیت را از 1340 تا 1357 نشان می دهد اما هیچ سندی را که از موضع گیری ایشان درباره آتش سوزی سینما رکس حکایت کند در بر ندارد! یکی از علل این غیبت شاید این باشد که مؤلفان کلاً از ذکر موضع گیری های آیت الله شریعتمداری خودداری کرده اند ولی با این همه آقایان علمایی که درباره همه وقایع آن زمان بیانیه و اعلامیه داده اند چرا در این مورد سکوت کرده اند؟ این سکوت از نقص در کار مرکز اسناد انقلاب اسلامی حکایت می کند و یا از خاموشی ایشان و یا از هر دو؟ در هر حال کیهان چهارشنبه اول شهریور ماه 57 ص 2 می نویسد: «به دنبال اعلام مراجع عالیقدر تقلید در مورد پیگیری و تحقیق فاجعه آبادان نمایندگان روحانیون شهر که مورد اطمینان علمای اعلام و مراجع تقلید شیعیان جهان هستند نتیجه تحقیقات خود را پیرامون علت فاجعه و نیز قصور بعضی از مسئولان شهری به علمای جامعه تشیع اعلام کرده اند. انتظار می رود تا بامداد امروز مراجع تقلید حضرت آیت الله شریعتمداری، حضرت آیت الله گلپایگانی، حضرت آیت الله نجفی اعلامیه مشترکی منتشر نمایند…»

اما همین روزنامه در همان صفحه و در ستونی دیگر تحت عنوان «اطلاعیه سه مرجع بزرگ شیعه به تعویق افتاد» می نویسد: «پس از وقوع فاجعه سینما رکس آبادان از سوی حضرات آیات عظام حاج سیدمحمد‌کاظم شریعتمداری، حاج سیدمحمد‌رضا گلپایگانی و حاج سیدشهاب الدین نجفی مرعشی نمایندگانی برای تحقیق به آبادان اعزام شدند… نمایندگان حضرات آیات عظام طی چند روز گذشته با مراجعه به آگاهان محلی و افراد مورد اطمینان به بررسی های وسیعی دست زدند. نمایندگان اعزامی به حقایق تازه‌ای دست یافته اند که این حقایق را به سه مرجع بزرگ گزارش داده اند…» ، «… گزارش از اهمیت بسیاری برخوردار است و با توجه به ضرورت گستردگی این تحقیقات و ادامه آن اطلاعیه ای که قرار بود آخر وقت دیروز انتشار یابد به تعویق افتاد. در این اطلاعیه جزئیات ماجرا فاش خواهد شد و مسلمانان علاقمند در جریان واقعی فاجعه قرار خواهند گرفت» (همان جا)

روز یکشنبه پنج شهریور آیت الله شریعتمداری به تنهایی اطلاعیه ای صادر کرد. کیهان شماره 10549 پنج شهریور در صفحه دوم خود می نویسد: «…آیت الله شریعتمداری نظر خود را در پاسخ نامه یکی از علمای اعلام خوزستان اعلام داشتند که به طور اختصاصی در اختیار کیهان قرار گرفته است.» نکته بسیار مهم در نامه آیت الله شریعتمداری این است که هیچ اشاره ای به ساواک و عوامل رژیم شاه در آفریدن حادثه نکرده است. وی ضمن محکوم کردن این فاجعه می نویسد:

«… این جانب انشاء الله پس از دریافت و مطالعه تحقیقات و اطلاعات کامل درباره حادثه اخیر نظر قطعی خود را به آگاهی مردم جهان مخصوصاً ملت ایران خواهم رسانید…» نتایج گزارش نمایندگان اعزامی این آیات عظام و نظر قطعی آنها هرگز اعلام نشد!

شیخ علی تهرانی هم از تبعیدگاه خود سقز، در سوم شهریور در نامه ای خطاب به مراجع نوشت: «از نظر نگارنده به نور خدایی شما پوشیده نیست که فاجعه مؤلمه سینما رکس آبادان یکی دیگر از دسیسه های شیطانی رژیم شاه در راه سرکوبی نهضت بزرگ و شکوهمند اخیر این ملت به رهبری روحانیت بیدار و بیدار کننده علیه اوست و قراین بس فراوان وجود دارند که این کار از پیش حساب شده و طبق نقشه شوم شاه و همکاران ساواکیش به مورد اجرا گذارده شده است» (انقلاب اسلامی در هجرت شماره106)

آیت الله خمینی که در آن زمان هنوز در نجف به سر می برد در 31 مرداد (17 رمضان) در پیامی به مردم آبادان نوشت: «من گمان نمی کنم هیچ مسلمانی بلکه انسانی دست به چنین فاجعه وحشیانه ای بزند، قرائن نیز شهادت می دهد که دست جنایتکار دستگاه ظلم در کار باشد که نهضت اسلامی ملت را در دنیا بد منعکس کند، این مصیبت دلخراش شاه، شاهکار بزرگی است تا به تبلیغات وسیع در داخل و خارج دست بزند…» (انقلاب اسلامی در هجرت شماره106)

روز پیش هم خمینی در پیامی به نهضت آزادی ایران نوشته بود: «… امروز که شاه با آتش سوزی و ویرانگری مبارزات حق طلبانه ملت ما را می خواهد به دنیا بد جلوه دهد بر ما و شماست که بدون فوت وقت نقشه شیطانی او را در جهان فاش کنیم و نگذاریم نهضت اسلامی انسانی را با بوق های تبلیغاتی لکه دار کنند» (پیام انقلاب، مجموعه پیام ها و بیانات امام خمینی، گردآورنده م – د - قاجار، تهران، پیام آزادی، جلد اول، از سال 1341 تا مهرماه 1357، ص 264)

همو در پیام دیگری به تاریخ اول شوال (15 شهریور) به مناسبت عید فطر می گوید: «سینمای آبادان به حسب قراین و به تصریح مردم داغدیده آبادان به دست شاه جنایتکار و دولت به آتش کشیده شد و نزدیک به چهارصد نفر را سوزاند تا وحشت بزرگ موعود وسیله تبلیغی بر ضد نهضت مقدس ما شود و دیدید که نشد. در آینده دور یا نزدیک افرادی را آورده تا اقرار کنند که در این رابطه دست داشته‌اند، این افراد یا مأمورند یا از بهترین و متدین ترین افرادی هستند که برای کشتن آنان هیچ وسیله ای بهتر از این نمی دانند» (پیشین، ص 67 – 266)

خمینی بار دیگری که از سینما رکس حرف می زند در مصاحبه ای است که در 23 شهریور 57/ 14سپتامبر 78 با رادیو تلویزیون فرانسه داشته است. از او درباره واپسگرایی مذهب تشیع و مخالفتش با ترقی و پیشرفت می پرسند و به عنوان مثال نظر او را درباره منزلت زن، چادر، حمله به سینما و بانک جویا می شوند:

پاسخ: «…این شاه است که آزادی را از ملت چه مرد و چه زن سلب نموده و اجازه نفس کشیدن به هیچکس را نمی دهد. این شاه است که برای به فساد کشیدن قشر جوان ما سینماها را با برنامه استعماری رایج کرده و دختران و پسران ما را بی عفت و غافل از وضع اسفبار کشور می خواهد بار بیاورد. سینمای شاه مرکز فحشا و تربیت کننده آدمک هایی است از خود بی خبر و از وضع بی سامان کشور بی خبرتر و چنین مراکز را ملت مسلمان، مخالف با مصالح کشور می داند و بدون آن که از طرف روحانیون امری بشود آنها را خراب کردنی می دانند. البته حادثه سینمای آبادان به دست عمال شاه صورت گرفت تا وحشت بزرگ را که شاه ادعا کرده بود مخالفان او وعده می دهند به اثبات برساند و با کمال وحشیگری نزدیک به چهارصد نفر را زغال کرد و از سینما بدتر وضع بانک هاست که در ورشکستگی و عقب ماندگی کشور نقش مؤثری دارد و ملت این مراکز را ویران کننده و موجب تزلزل اقتصاد کشور و لایق آتش زدن می دانند…» (طلیعه انقلاب اسلامی: مصاحبه های امام خمینی در نجف، پاریس و قم، تهران، ستاد انقلاب فرهنگی، مرکز نشر دانشگاهی، 1362، ص. 18-17)

شاهد این حرف های خمینی که «چنین مراکز [سینماها] را ملت مسلمان مخالف مصالح کشور می داند و بدون آن که از طرف روحانیون امری بشود آنها را خراب کردنی می دانند»، اعلامیه ای است به امضای «جوانان مسلمان آبادان» که در روزهای آخر مرداد یا اوایل شهریور 57 پخش شد. اعلامیه دستنویس است و تاریخ ندارد و در آن چگونگی آتش گرفتن سینما و گسترش آتش و سوختن تماشاچیان توضیح داده شده است. مقایسه مضمون این اعلامیه با آنچه بعدها در دادگاه درباره چگونگی حادثه گفته شد جالب است چرا که شرح چگونگی ماجرا در این اعلامیه با آنچه در دادگاه گفته شد - دو سال بعد - تفاوت چندانی ندارد!

این اعلامیه که با عنوان «فاجعه نامه آبادان، مسئول قتل عام سینما رکس آبادان چه کسی است؟ سرتیپ جلاد رزمی حادثه ای تازه آفرید، شاه و نوچه هایش خون می ریزند و کشتار می کنند…» چاپ شده است، پس از اشاره به «قتل عام نوزدهم دی قم (توسط سرتیپ رزمی خائن، رئیس فعلی شهربانی آبادان) با بیش از دویست و سی کشته» از کشتار و سرکوب تظاهرات طی ماه های گذشته در تبریز و یزد و جهرم و مشهد و همدان ... یاد می کند تا بنویسد:

«سرانجام چنگال به خون آغشته شاه از آستین سیاه رزمی در آبادان درآمد و ملت داغدیده ایران را به عزایی تازه نشاند و رزمی این گماشته بی اراده شاه این بار چنگالش را در خون بیش از ششصد تن از مردم بی گناه شهر ما فرو برد…»

«علت شروع آتش سوزی»: طبق اظهار یکی از کارگران سینما (که مصاحبه او با خبرنگار از تلویزیون آبادان هم پخش گردید) که می گفت: «پائین پلکان بودم که ناگاه متوجه بوی سوختگی شدم، خود را به محل سوختگی که اول راهرو بود رساندم. یکی از سیم های برق جرقه زده و آتش گرفته بود، بدین خاطر خود را به کپسول آتش‌نشانی که در راهرو نصب شده بود رساندم و برای خاموش کردن آتش سیم برق سعی کردم ولی فایده ای نبخشید و آتش به جعبه تقسیم برق رسیده و باعث ترکیدن کنتور برق شده و از آنجا به آپاراتخانه و سیم های اطراف و دیگر قسمت های سینما رسید»

دروغ نامه رستاخیز شماره 995 دوشنبه سی مرداد می نویسد: «خرابکاران سطح سینما رکس را با بنزین اُکتان زیاد پوشاندند و آتش ناگهان تماشاچیان را به کام خود کشید…». این دروغ به چند دلیل بر ملا می شود …» ( جوانان مسلمان آبادان )

سپس جزئیاتی فنی از نحوه سوختن اجساد را که «عمدتاً از قسمت بالا تنه و سر بوده است» همراه با جزئیات کامل درباره ساختمان سینما و درهای ورودی و خروجی و چگونگی کاربرد چوب و یونولیت در تزئینات داخلی سالن که از علل گسترش سریع آتش بوده است، دیر رسیدن مأموران آتش نشانی و خالی بودن تانکرهای آب و خرابی شیرهای آب کنار خیابان، ممانعت از کمک مردم برای نجات محاصره شدگان در آتش، بستن درهای سینما توسط سرتیپ رزمی، تهدید و بازگرداندن جوانی که می خواسته از بالکن سینما خود را به پائین پرتاب کند، باز هم توسط رزمی و… را شرح می دهند و سر انجام می پرسند:

«…آیا مسئول اصلی فاجعه کیست؟ آیا آن چنان که بوق های تبلیغاتی رژیم ادعا می کنند خرابکاری و تروریستی در کار بوده است؟!… آیا مگر نه این است که طبق اظهار روزینامه رسواخیز [رستاخیز] شماره 995 تا به حال 29 سینما - این مراکز فساد و تخدیر نسل - را به آتش کشیده اند و در هیچ یک قصد جان انسانی در کار نبوده و ضایعه ای به بار نیامده است (البته به استثنای دروغ پراکنی های شاه و دار و دسته اش) و تمام آنها هنگامی آتش زده شد که سینما تعطیل و کسی درون آنها نبوده است و آیا این یاوه گوئی ها و دروغ پراکنی ها جز برای آلوده کردن جنبش حق طلبانه خلق مسلمان ایران و لکه دار کردن حرکت خدایی - مردمی ملت مظلوم و رنجدیده ما می باشد؟…»

(برای متن کامل این اعلامیه نگ: نشریه شماره 15 کمیته برای دفاع از حقوق بشر و پیشبرد آن در ایران، پاریس، 21 مهر 1357، ص 39 - 237)

بالاخره که چه؟ یعنی آتش زدن سینما خوب است و پسندیده! تا به حال هم «جوانان مسلمان» سینماها را آتش زده اند و کسی هم نسوخته و این بار هم اگر کسی سوخته تقصیر رزمی است و اگر نه…

حکومتیان همچنان می‌گویند که کار، کار مذهبیان است، با این که به نوشته خبرنگاران روزنامه فرانسوی لیبراسیون کم کم تغییر لحنی در گفته های برخی از مسئولان بلندپایه و نوشته های مطبوعات رسمی به چشم می خورد (24 اوت 1978) هر چند که روز سه شنبه ژورنال دو تهران روزنامه فرانسوی زبان مؤسسه اطلاعات باز هم می نویسد که «پنج تروریست به جنایت خود اعتراف کرده اند» اما در آبادان اکنون دیگر زمان عزاست و تشییع و تدفین: «روز سه شنبه ده هزار نفری در مراسم خاکسپاری قربانیان سینما رکس شرکت داشتند: … مراسمی تحمل ناپذیر و وحشتناک… ده ها تن از خواهران، مادران و پدران از حال رفتند، همه، مردم خرده پای آبادان بودند و فریاد درد و خشم و کینه بر می آوردند… صبح پس از مراسم تدفین و عصر هم پس از نماز و در خروج از حسینیه اصفهانی ها چندین هزار تن به تظاهرات پرداختند. به اداره آب، نمایندگی روزنامه کیهان و بانک های ملی و صادرات حمله کردند، روزنامه کیهان انگلیسی نوشت: «صحنه های توحش به هنگام مراسم خاکسپاری!» در تهران صحبت از تغییر کابینه است: شریف امامی و یا نهاوندی» (لیبراسیون، 24 اوت 1978دوم شهریور 1357) و روزنامه کیهان فارسی (اول شهریور 1357) نوشت: «تظاهرات ده ها هزار سوگوار در آبادان. گروهی از تظاهر کنندگان با پلیس زد و خورد کردند. دریایی از اشک و گل در گورستان.» روز پنجشنبه دوم شهریور مراسم شب هفت برگزار می شود. کیهان (پنج شهریور) می نویسد: «قرار بود مراسم شب هفت روز جمعه برگزار شود اما به سبب تقارن این روز با شهادت حضرت علی ابن ابیطالب (ع) و انجام آئین احیا شب هفت یک روز زودتر (روز پنجشنبه) صورت گرفت و هزاران زن و مرد خوزستانی پای پیاده و در حالی که پرچم های سیاه با خود حمل می کردند راهی گورستان شدند…»

خبرنگاران لیبراسیون هم هستند که می نویسند: «این سوگی بزرگ و سیاه، سوگی خاموش و بی نام است که بر همه چهره های گرفته و پر اندوه نقش بسته است. در فاصله بازار و سینما رکس و کوچه های مرکز آبادان بیرق ها و پارچه های سیاه خانه ها و مغازه های بسته را تزئین کرده است. ارتش در سر هر چهار راه هست. جلوی سینما پاسبان ها ایستاده اند. در مقابل خانه های کوتاهی كه آکنده از درد است و خاصه درد و رنج زنان، همگی چادر سیاه بر سر و نه چندان زیاد در خیابان ها» (لیبراسیون 27- 26 اوت) «در شهر و بازار و در این سوگ آرام و تأثرانگیز هیچکسی نیست که مطمئن نباشد که شهربانی شهر در این فاجعه بی تقصیر نیست…» (همان جا) «از تظاهرات عظیم صحبت شده است اما خروج از مساجد فقط یک صف دردناک از ناله و درد بود» (همانجا)

جمعه صبح سوم شهریور «ساعت پنج بامداد عده‌ای از مردم آبادان به سینما رکس هجوم بردند و با شکستن درهای سینما وارد سالن آن شدند، می‌خواستند بدانند جسدی در سالن باقی مانده است یانه؟…» (نشانه دیگری از بی اعتمادی به حاکمان) و روزنامه اضافه می کند «سینما رکس در حال حاضر در محاصره نیروهای انتظامی است» (کیهان 5 شهریور)

شنبه چهارم شهریور مقارن 21 رمضان است و در نتیجه شهر تعطیل است. ساعت دو و بیست دقیقه بعد از ظهر بازار جمشیدآباد آبادان طعمه آتش می شود. خبرنگار کیهان می نویسد: «این بازار یکی از قدیمی ترین بازارهای آبادان است و در آن مایحتاج روزانه مردم آبادان فروخته می شده است.» بازاری از کسبه ای خرده پا. سرایدار و محافظ بازار می گوید: «حدود 300 مغازه، دکه چوبی و گاری دستی در بازار بوده که همگی در جریان حریق سوخته و خاکستر شده است.» خبرنگار کیهان که این گفته را نقل کرده است خود می نویسد: «250 مغازه در حریق بزرگ آبادان سوخت» (کیهان، یکشنبه پنج شهریور)

از ساعت هشت بعد از ظهر شنبه چهارم شهریور نیروهای ارتش و پلیس خیابان های اصلی آبادان را بستند و با این که حکومت نظامی اعلام نشده بود مأموران مسلسل به دست اتومبیل هایی که قصد خروج از آبادان را داشتند ایست می دادند و بعد از بررسی سرنشینان داخل اتومبیل به آنها اجازه حرکت داده می شد.»

معرفی عامل آتش سوزی

دادخواهی در مورد آتش سوزی سینما رکس از این پس از دو سو جداگانه و بالاستقلال دنبال می شود. از سویی بازماندگان قربانیان هستند که نه پیش از 21 بهمن 57 و نه پس از آن از پا نمی نشینند. بی آن که نه حاکمان قدیم بازخواست ایشان را پاسخ دهند و نه حاکمان جدید میل به گشودن این پرونده داشته باشند. از سوی دیگر فردی است که همه جا می نشیند (خاصه پیش از 21 بهمن) و به همه جا می رود (خاصه پس از بهمن 57) و به هر در می کوبد تا «کرده» خود را باز گوید و همکاران خود را هم معرفی کند اما این «موی دماغ مزاحم» را هم کسی وقعی نمی نهد!

در بعد از ظهر شنبه چهارم شهریور 57 (21رمضان) پس از دومین آتش سوزی بزرگ در آبادان، حریق بازار صفای جمشیدآباد (در این حریق از جمله تعمیرگاه رادیوی فرج الله بذرکار که بعدها نامش در قضیه آتش سوزی سینما رکس بر سر زبان ها افتاد یکسره سوخت) است که جوانی بی کار و با سابقه اعتیاد به نام حسین تکبعلی زاده نزد دوستانش خود را عامل آتش زدن سینما رکس معرفی می کند. او در مقابل ناباوری دوستانش می گوید «این کار به توسط خودم و دو نفر دیگر انجام گرفته و از این که این همه انسان سوختند و از بین رفتند معذبم و نمی توانم عذاب وجدان را تحمل کنم» (مسببین واقعی فاجعه هولناک سینما رکس چه کسانی هستند؟ از زبان یک شاهد عینی، 1364، ص 7) دوستانش در پاسخ به او می گویند مردم همه این عمل را کار رژیم شاه می دانند و این کار از توان تو خارج است اما حسین تکبعلی زاده اصرار دارد که من این کار را کرده ام! در جمع رفقای او كه عده ای سابقه دار و معتاد و خلافکار بودند موضوع زبان به زبان گشت. مادر این جوان شوهر قبلیش را از دست داده بود و به فرد معتاد دیگری شوهر کرده و زن و شوهر با نوشابه فروشی امرار معاش می کردند، جریان آتش سوزی را به نقل از فرزندش برای زنی که به ننه نمکی معروف بود و در روزهای محرم و صفر برای زنان دیگر روضه خوانی می کرد و به منبر می رفت تعریف می کند. زن روضه خوان پیش زنان دیگر نقش حجت الاسلام جمی امام جمعه وقت آبادان را در این کار تعریف می کند. موضوع کم کم به صورت جسته و گریخته پخش می شود…» (همان جا)

«شاهد نزدیک» می نویسد:

«مدت ها پس از انقلاب یک فرد معتاد به نام ناصر ابراهیم زاده به جرم در دست داشتن مقدار ناچیزی هروئین به توسط مأمورین شهربانی آبادان دستگیر و به دادسرای آبادان اعزام می شود. در دادسرا هنگام بازجویی به بازپرس، صرافی، می گوید: «من اگر مسبب آتش سوزی سینما رکس را معرفی کنم مرا آزاد می کنید؟» بازپرس قول می دهد و ابراهیم زاده هم اعتراف می کند و بازپرس هم دستور جلب و دستگیری حسین تکبعلی زاده را صادر می کند. حسین تکبعلی زاده در بازپرسی نحوه ارتکاب جرم را توضیح می دهد و با اقرار و اعتراف صریح اسامی دو نفر دیگر از همدستانش را می گوید: فرج الله بذرکار و حیات» (پیشین ص 9 - 8)

تکبعلی زاده کیست؟

او در دادگاه ویژه خود را معرفی می کند: «من معتاد به هروئین و حشیش و کارگر جوشکار بودم و دوافروشی می کردم. در محله ما با اصغر نوروزی آشنا شدم و توسط وی کم کم به جلسات درس قرآن که در مسجد تشکیل می شد راه پیدا کردم. بچه ها و دوستانم می گفتند که باید اعتیاد را ترک کنم» می پذیرد. به اصفهان می فرستندش. ترک اعتیاد می کند و به آبادان باز می گردد و فعالیت از سر می گیرد. با چهار نفر به نام های محمود (یا محمد معروف به ممد زاغی) و برادرش ید الله و فلاح و فرج یعنی فرج ‌الله بذرکار که صاحب دکه ای بوده است در بازار جمشیدیه آبادان و چه بسا حریق این بازار هم از همان جا شروع شده شاید هم برای از میان بردن دلایل جرم! «کتاب و نوار را به آبادان می آوردیم و تکثیر می کردیم». پس از مدتی به «برادران» می گوید این کارها بی فایده است و خود را کنار می کشد: «این عمل من به دنبال کشتار قم صورت گرفت» (19 دی 1356) «مجدداً به اصفهان بازگشتم و کار موادفروشی را دنبال کردم پس از چند روز [احتمالاً با توجه به قرائن باید چند ماه صحیح تر باشد] فلاح و ید الله به اصفهان آمدند که باید ترک اعتیاد کنی و به آبادان بازگردی. در بیمارستان توانبخشی اصفهان بستری شدم و اعتیاد را ترک کردم. بعداً چند کتاب و چند جزوه از دکتر شریعتی تهیه کردم و با اتوبوس عازم آبادان شدم. وقتی به محل رسیدم رفتم خانه و بچه ها آمدند و گفتند: می خواهیم یک سینما را آتش بزنیم!»

28 مرداد 1356 است. چهار شیشه کوچک تهیه می کنند و تینر در آنها می ریزند و به سینما سهیلا می روند و تینر را روی زمین در سالن انتظار می ریزند که چند نفر سر می رسند. «من صبر کردم تا آنها از آنجا خارج شوند، بعد کبریت زدم اما آتش نگرفت.» جریان را به بچه‌ها می گوید که چون تینر فوری بود خشک شد و اثر نکرد. می آیند بیرون. می خواهند فردا شب 29 مرداد دوباره آغاز کنند و این بار تینر را با روغن مخلوط کنند. فرج الله می رود و حدود ساعت هشت شب می آید با یک شیشه تینر که همین امشب برویم و سینما را آتش بزنیم. «من گفتم: باشد فردا. آنها تصمیم گرفتند که کار را همان شب انجام دهند. من رفتم جگرکی محله مان شام بخورم…» پس از صرف شام فرج به هر کدام یک شیشه می دهد و چهار نفری تاکسی سوار می شوند و به سینما سهیلا می روند. گیشه بسته است و نمی توانند وارد شوند. در خیابان به راه می افتند. «خواستیم به طرف مرکز شهر برویم که فرج چشمش به سینما رکس افتاد…» (خلاصه اعترافات تکبعلی‌زاده در جلسه ششم شهریور 1359 در دادگاه ویژه، اطلاعات، شماره 16225 به نقل از نیمروز شماره 278، 28 مرداد 1373)

پس ازپایان کار، تکبعلی زاده تا روز هفتم در آبادان است. بعد می رود اصفهان و دو سه روز بعد به آبادان باز می گردد. ضمن یک دعوا به بازداشتگاه می افتد و از آنجا فرار می کند. چند روزی به بندرعباس می رود. قبل از صدمین روز فاجعه یعنی در اوایل آذر و چه بسا حدود اوایل محرم آن سال که از 21 آذر آغاز شد به آبادان می آید. «در خانه نشسته بودم که مأموران آمدند و مرا دستگیر کردند [به نوشته انقلاب اسلامی شماره 109، قرار بازداشت او در چهارم دی ماه 1357 صادر شده است] و به زندان انداختند. در زندان بودم تا این که انقلاب پیروز شد و زندان ها باز شدند (23 بهمن) من هم آزاد شدم و به اصفهان رفتم. چند روز بعد به تهران آمدم و امام در مدرسه علوی بود. به آنجا رفتم تا خود را معرفی کنم اما شلوغ بود و نتوانستم. دوباره برگشتم به اصفهان و خواستم بیایم آبادان و خودم را معرفی کنم. در اندیمشک اتوبوس توقف کرد و من یک مجله جوانان خریدم. وقتی مجله را ورق زدم عکسم را دیدم که چاپ شده و زیرش نوشته بود: جنایتکار ساواک از زندان گریخت و ما عکس قاتل فراری را چاپ می کنیم که هر کس او را دید معرفی کند» (اطلاعات، به نقل از نیمروز، یاد شده) در آبادان به خانه آقای رشیدیان که الان نماینده مجلس شورای اسلامی است می رود و خود را معرفی می کند. رشیدیان با اشاره به خشم مردم از او می خواهد که مدتی در منزل مادرش بماند تا چاره‌ای بیندیشند و بالاخره او را به کمیته 48 می خواهند که کیاوش فرماندار وقت آبادن و نماینده فعلی مجلس شورای اسلامی و جمعی دیگر هم هستند. ساعت ده شب او را تحویل کمیته می دهند و پس از مدتی با هواپیما به تهران می فرستند و در کاخ نخست وزیری با صباغیان ملاقات می کند و جریان را به او می گوید. «..... صباغیان اول می‌گوید که با بازرگان صحبت می کنم و بعد هم می آید و می گوید که فعلاً بروم تا در وقت مناسب از طریق رادیو و تلویزیون احضارم کنند. به اصفهان بازگشتم، سه بار به صباغیان تلگراف زدم كه جوابی نیامد» به منزل آیت الله طاهری می رود و از او کمک می خواهد و بعد هم به منزل آیت الله خادمی می رود. این یک هم می گوید کاری از من ساخته نیست. به قم می رود تا با امام ملاقات کند. نامه ای به دفتر او می نویسد «جواب داده شد که به شهرم برگردم اما من ایستادم و بالاخره جلوی آقای داوردوست را گرفتم و خودم را معرفی کردم و گفتم یا مرا به زندان بفرستید یا با یک گلوله خلاصم کنید…» و داوردوست شرحی زیر نامه او می نویسد و او را راهی آبادان می کند. به خانه مادرش که می رسد «مأموران به اتفاق چند تن از خانواده های شهدا به خانه آمدند و مرا دستگیر کردند» (همان جا)

این شرح صاف و صوف شده اظهارات تکبعلی زاده است. به این ترتیب است که هیچ معلوم نیست چرا او مرتب به اصفهان رفته و در اصفهان چه می کرده؟ این چرایی را توضیحات «انقلاب اسلامی» روشن می کند: در واقع رشیدیان او را به اصفهان می فرستاد تا با علی‌اکبر پرورش و گروهی که در اطراف او فعالیت مخفی می کرده اند تماس بگیرد و سپس به قصد ایجاد آتش سوزی در شهرهای خوزستان به اهواز و سپس به آبادان بازمی گردد. او نه تنها با علی اکبر پرورش که به خانه آیت الله خادمی هم رفت و آمد داشته است و از جمله گروه تحصن کنندگان در منزل او هم بوده است. تکبعلی زاده که پس از پیروزی انقلاب دوباره معتاد شده بود! همه جا چه در اصفهان و چه در آبادان از نقش خود در آتش سوزی سخن می گفت و هم در ستاد دفاع شهری اصفهان که زیر نظر علی اکبر پرورش کار می کرد و هم در کمیته آبادان بسیاری از این امر مطلع بودند (انقلاب اسلامی شماره 109 ص 8)

در آن زمان تکعبلی زاده هم به مجله اطلاعات جوانان نامه اعتراضی می نویسد و هم، چنان که می گوید به آیت الله خمینی در قم (یعنی در زمستان 1358) این دو نامه را خانواده های شهدا در یکی از مصاحبه هایی که هنگام تحصن خود در اداره دارایی آبادان برگزار کردند منتشر نمودند (نگ: پیکار، ویژه نامه سالگرد فاجعه سینما رکس، 25 مرداد 1359) وی در پایان نامه خود به مجله اطلاعات جوانان به اعتراض می نویسد: «باید در آخر یادآوری کنم که من با پیروزی اولیه انقلاب اسلامیمان قصد رفتن به فلسطین را داشتم که متأسفانه با این کار جالب و ماجراجویانه شما می بایست مدتی انتظار بکشم» تحصن کنندگان به درستی می پرسند: «چه کسانی مقدمات رفتن تکعبلی زاده را به فلسطین فراهم کرده اند؟»

متن نامه او به دفتر امام خمینی در قم چنین است: (احتمالاً تاریخ نامه درست نیست چرا که اول خرداد 1359 پنجشنبه است نه سه شنبه و تحصن بازماندگان هم از 29 فروردین آغاز شده است):

بسم اللـه قاصم الجبارین

من حسین ت. یکی از فرزندان جانباز اسلام که بی گناه و طبق یک توطئه حساب شده در معرض اتهام آدم سوزی سینما رکس آبادان قرار گرفته ام و عکسم را هم در مجله جوانان چاپ کرده‌اند… و اینک که به خواست پروردگار بلند مرتبه و قیام تمام اقشار ملت، طاغوت نابود شده و اسلام چهره پیروزمند و عدالت پرور خود را نشان داده است. من که قرار بود از سوی روحانیت مبارز این مأموریت چندش آور را به عهده داشته باشم اینک با تغییر رژیم خودکامه محمد رضایی به جمهوری رهائیبخش اسلامی، ساواکی معرفی شده ام. اینک با این وضعی که برایم پیش آمده نه می توانم برای امرار معاش خود و خانواده ام اقدام به کار کردن کنم و نه می توانم در جلسات ثمربخش روشنگرانه آیات عظام و برادران سخنور حاضر شوم. از آن رهبر آگاه و پدر مهربان و دلسوز تقاضا دارم که ترتیبی دهید که هر چه زودتر به کارم رسیدگی شود.»

در زیر نامه پاسخ دفتر خمینی نوشته شده است:

«بسمه تعالی آقای حسین ت. درباره مطالب فوق به خدمت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای جمی که از روحانیون مبارز و متعهد و مسئول آبادان است مراجعه کنید و مطمئن باشید در پیشگاه عدل الهی در صورت آلوده نبودن به این گناه نجات خواهید یافت. سه شنبه 1/3/59» (پیکار، ویژه نامه سالگرد فاجعه سینما رکس آبادان، 25 مرداد 59، ص 5)

بازماندگان شهدا

بازماندگان شهدا نیز در این مدت بی کار نماندند و از همان آغاز سرسختانه خواستار رسیدگی به این فاجعه شدند. در 10 اسفند 1357 کیهان می نویسد که یکی از ایشان که پنج فرزند خود را در سینما رکس از دست داده است «روز گذشته با تعیین وقت قبلی به حضور» آیت الله خمینی رسید و با ارائه نامه ای از سوی کلیه بازماندگان درخواست کرد تا هر چه زودتر مسببین این واقعه به سزای اعمالشان برسند.» در نهم مهرماه 1358 در عید میلاد امام هشتم شیعیان هیأتی مرکب از 25 نفر از بازماندگان به دیدار خمینی می روند: «همه ما دست آقا را بوسیدیم. گفتیم ما قاتلین بچه‌هایمان را می خواهیم. گفت خوب، بروید. تا سه مرتبه گفتیم. گفت بروید که رسیدگی می کنیم. به قدوسی می گویم که به پرونده تان رسیدگی کند» (پیکار، یادشده، ص 9) این اقدامات چندان فایده ای ندارد! دست به دامان شیخ علی تهرانی می شوند. وی می گوید «من آماده ام اما باید به من حکمی بدهند تا به پرونده رسیدگی کنم و حکمی نمی آید!» (همان جا) خانواده ها و بازماندگان فاجعه سینما رکس از دادخواهی و اعتراض باز نمی ایستند و با وجود سکوت و بی اعتنایی و مخالفت اولیای امور بالاخره در روز جمعه 29 فروردین 59 با صدور اطلاعیه ای آغاز یک تحصن سه روزه را اعلام می کنند. در این اطلاعیه تصریح شده که چنانچه به خواست هایشان رسیدگی نشود تحصن را تا رسیدن به نتیجه قطعی ادامه خواهند داد و این چنین بود كه این تحصن تا 11 مردادماه به طول انجامید. خانواده ها در آغاز تحصن خواست های خود را چنین اعلام کردند:

1 - اعزام بازپرس ویژه برای رسیدگی به پرونده فاجعه سینما ركس آبادان و تشكیل هر چه سریعتر دادگاه علنی.

2- اعلام خواست های بازماندگان از رادیو و تلویزیون سراسری.

2- طرح خواست های بازماندگان در حضور بازپرس ویژه و پخش آن از رادیو و تلویزیون سراسری.

درست دو روز بعد از آغاز تحصن آقای آذری قمی بازماندگان را به لقب رایج «ضد انقلاب» مفتخر نمود! روز اول اردیبهشت مأموران شهربانی که حفاظت از محل تحصن را بر عهده داشتند به طور ناگهانی و به طوری که بعداً روشن شد به دستور آذری قمی محل را ترک گفتند (ویژه نامه پیکار به مناسبت سالگرد فاجعه سینما ركس آبادان، شنبه 25 مرداد 1359، ص 2) با همه این، تحصن ادامه پیدا می كند. دوازده روز بعد دولت كه برای تعقیب پرونده این آتش سوزی تحت فشار قرار گرفته بود به ناچار هیأتی را برای بررسی پرونده به آبادان می فرستد. این هیأت كار خود را پشت درهای بسته و بدون تماس با خانواده ها انجام داد. این امر مورد اعتراض خانواده ها قرار گرفت. متحصنین در اعلامیه شماره هفت خود در نهم اردیبهشت 59 اعلام كردند كه هیأت حاكمه از روشن شدن ماجرای سینما ركس می هراسد. روزهای پنجشنبه 22 و جمعه 23 خرداد دسته های چماقدار حزب اللهی برای برهم زدن تحصن به متحصنین حمله می كنند! (ویژه نامه پیكار، 25 مرداد 59، ص 3)

«تحصن در میان جوی از توطئه، تحریک و دروغ پراکنی هیأت حاکمه علیه بازماندگان از یک طرف و حمایت بی دریغ مردم و نیروهای انقلابی از طرف دیگر ادامه پیدا می کند. طی این مدت هیأت حاکمه می کوشد تا فاجعه سینما رکس را در حسین تکبعلی زاده و سه نفر دیگر (این سه تن خود نیز در آتش سوختند) خلاصه کند ولی بازماندگان که به خوبی دست های نیرومندی را در پشت سر تکبعلی زاده حس می کنند خواهان افشا و محاکمه کلیه افرادی هستند که تکبعلی زاده یکی از آنها و عامل مستقیم آتش زدن سینما بوده است. جالب این كه شخص اخیر خود بارها خواسته است كه همه حقایق و از جمله اسامی عوامل پشت پرده این فاجعه را در یک دادگاه علنی در اختیار عموم ملت قرار دهد لکن مسئولان مملکتی از ترس افشا شدن توطئه گران و طراحان اصلی فاجعه نه تنها با تشکیل چنین دادگاهی به شدت مخالفند بلکه مانع از آن می شوند که حسین تکبعلی زاده با كسی ملاقات نماید! سخنرانی هایی که در مساجد و یا رادیو و تلویزیون آبادان می شود به خوبی بیانگر هراس رژیم از افشای چهره جنایتکاران است. به عنوان نمونه آقای کرامی یکی از وعاظ شهر در یک سخنرانی در حسینیه اصفهانی ها که در تاریخ نهم خرداد 59 ایراد کرد آشکارا به مخالفت با تشکیل دادگاه علنی پرداخت!» (پیشین، ص 3)

در تمام آن ماه ها جو شهر آبادان متشنج بود، تحصن خانواده ها و بستگان قربانیان آتش سوزی به کرات مورد حمله حزب الله قرار می گرفت، تظاهرات نیروهای سیاسی جریان داشت و تبلیغات رژیم اسلامی علیه همه اینها استمرار داشت. در زمان برگزاری دادگاه سه ماه از شروع تحصن خانواده ها می گذشت و آنها مدام مورد حمله بودند و علیه ایشان مرتب تبلیغات می شد. مجموعه ای از این خبرها را در نشریه پیکار، سال دوم، شماره 67، دوشنبه 20 مرداد، ویژه نامه سالگرد فاجعه سینما رکس آبادان، 25 مرداد، و شماره 68 ، 27 مرداد 59 می‌خوانیم:

ساعت 5/1بامداد شنبه یازدهم مرداد 59 پاسداران به اداره دارایی آبادان محل تحصن خانواده های قربانیان فاجعه حمله می کنند به سرپرستی حجت الاسلام طباطبایی حاکم شرع آبادان. یکی از افراد با دیدن این وضع دیگران را بیدار می کند و بین متحصنین و پاسداران زد و خورد پیش می آید و چندین نفر مجروح می شوند. بعد پاسداران این افراد را سوار مینی بوس هایی که در محل آماده بود می کنند و در بیابان های اطراف آبادان پیاده می کنند. بچه دو ساله ای را با اسلحه تهدید می کنند و یک نفر را هم تا صبح در شهربانی توقیف می کنند. بازماندگان، صبح در خیابان های آبادان راهپیمایی می کنند و با دادن شعار و توضیحات، مردم دیگر را از ماجرا با خبر می کنند و مجدداً جلو اداره دارایی جمع می شوند. پاسداران باز به آنها حمله کرده و با پرتاب گاز اشک آور آنها را متفرق می کنند.

غروب همان روز خانواده های بازماندگان پس از تجمع در مقابل سینما متروپل آبادان دست به راهپیمایی اعتراضی علیه این حمله زدند. در خیابان شهدای سینما رکس عده ای تحت حمایت پاسداران به آنها حمله کردند. زد و خورد درگرفت و عده ای مجروح و دستگیر شدند. راهپیمایی و تظاهرات در سطح شهر گسترده شد. مردم شهر نیز با تظاهر كنندگان همراه شدند. شعارهای تظاهرات چنین بود: «پرونده سینما رکس افشا باید گردد» ، «رزمی، رزمی، نامی برای سرکوب، رزمی، رزمی، نامی برای سرپوش» ، «سینما رکس توطئه ارتجاع - حمایت از بازمانده حمایت از انقلاب»

صبح روز بعد، دوازده مرداد باز هم بازماندگان و گروه وسیعی از اهالی آبادان در گورستان شهر بر سر مزار سوختگان سینما رکس تجمع کردند و دست به سخنرانی و تظاهرات زدند. در 27 مرداد 59 به مناسبت دومین سالگرد فاجعه سینما رکس تظاهراتی در استادیوم تختی کوی کارگر آبادان از طرف نیروهای چپ و مترقی و بازماندگان فاجعه صورت گرفت با شعارهایی مانند: «حمله به بازماندگان محكوم است، دادگاه فرمایشی محكوم است» فردای آن روز، 28 مرداد، به دعوت «جامعه روحانیت » و «نهادهای انقلابی» آبادان عده ای با شعارهایی نظیر: «ای مادر داغدیده پیکاری دشمن توست - شهید سینما رکس جای تو در قلب ماست – آمریکا، آمریکا دشمن خونخوار ماست» در شهر به راه می افتند. عصر 29 مرداد 59 چهارشنبه سپاه پاسداران محل استقرار مجاهدین، پیکار، رزمندگان و سایر گروه ها را جمع کرد و فعالیت آنها را ممنوع کرد تا زمینه دلخواه برای دادگاه فرمایشی فراهم شود (در این زمینه علاوه بر ویژه نامه پیکار یاد شده نگ: به همان روزنامه شماره 67، 27 مرداد و کار شماره70، 14مرداد 1358)

سوابق آتش سوزی در سینماها

نحوه برخورد دولت اسلامی با این مسأله کم کم شایعاتی را که از ابتدا بر سر زبان ها بود قوت می بخشد: «مذهبی های مخالف رژیم شاه دست به این گونه حرکات می زنند تا آتش مخالفت مردم را تیزتر کنند» استناد این شایعه ها به سابقه آتش سوزی های متعدد در سینماها و رستوران ها بود. انقلاب اسلامی در هجرت در شماره 104، مرداد 64، ضمن گزارش مستند خود درباره سینما رکس به سابقه طولانی سینماسوزی در ایران می پردازد تا اضافه کند:

در دوران انقلاب سینماها همراه با بانک ها و مشروب فروشی ها و کاباره ها و بعضی رستوران ها مورد حمله قرار گرفتند. با وسعت گرفتن خیزش عمومی و غلظت یافتن رنگ مذهبی آن تعداد سینماهای سوخته شده تا 28 مرداد 57 در سراسر كشور به 29 سینما رسید. تنها در هفته قبل از به آتش کشیده شدن سینما رکس شش سینما در شهرهای مختلف سوخته شد و 14 اقدام به شروع حریق توسط مأموران آتش‌نشانی متوقف شده بود. گر چه مسئولیت آتش سوزی بعضی رستوران ها و کاباره ها از جمله رستوران خوانسالار در تهران توسط گروه توحیدی صف به عهده گرفته شد. در 28 مرداد 57 ساعت سه و سی دقیقه بامداد نزدیک اذان صبح جوجه کبابی حاتم تهران در آتش سوخت. هیچکس مسئولیت به آتش کشیده شدن سینماها را رسماً به عهده نمی گرفت. دستگاه حکومتی مسئولیت آنها را به گردن «خرابکاران» و مخالفین مذهبی می انداخت و اینان نیز گر چه بعضی اوقات عوامل ساواک را مسبب این آتش سوزی ها قلمداد می کردند گاه اصل آتش زدن سینماها را به عنوان «مراکز فساد و تخدیر نسل» مورد تأیید قرار می دادند!»

در تاریخ دوم شهریور هم هیأت اجرایی جمعیت دفاع از آزادی و حقوق بشر نامه ای به نخست وزیر می نویسد و استدلال می کند که هیچ نیرو و سازمانی مگر سازمان های دولتی قدرت آن را ندارند که در چند هفته گذشته 29 سینما را در سراسر کشور به آتش بکشند و چندین هتل و رستوران را هم آتش بزنند و خراب کنند؛ جمعاً40 محل. «تنها نیروی انتظامی و پلیسی دولت است که چنین امکانات لازم را در اختیار دارد…»

در جمهوری اسلامی رسیدگی به فاجعه سینما رکس با اکراه و تردید بسیار و علیرغم مخالفت جناحی از حاکمان و در زیر فشار افکار عمومی دنبال شد. در دولت موقت رسیدگی به پرونده سینما رکس به عهده دادسرای عمومی آبادان بود. صرافی بازپرس این دادسرا نیز با اشکال تراشی های کمیته و امام جمعه و اطرافیان او روبرو می شود و بالاخره پرونده به دادسرای انقلاب اسلامی آبادان احاله می شود. اینجا زرگر دادستان انقلاب است. با او هم همکاری نمی کنند تا او استعفا دهد و بالاخره پس از مدتی پرونده به دادگاه ویژه به ریاست موسوی تبریزی فرستاده می شود (انقلاب اسلامی 108، 19- 5 مهر 1364)

در پنجم مرداد 59 دادستان دادگاه ویژه طی اطلاعیه ای از مردم می خواهد تا هر گونه شکایت، شهادت یا مدرکی از متهمان توقیف شده و یا غایب که اسامی آنها منتشر شده بود دارند در اختیار دادستانی بگذارند. متهمان عبارت بودند از 25 نفر از مأموران شهربانی و ساواک، رؤسای ادارات و مقامات مختلف آبادان، صاحب و مدیر سینما رکس، در مجموع 31 نفر. همچنین خواسته شد هر کس هر اطلاعی درباره دیگر کارمندان سازمان آب، آتش نشانی، شهربانی و ساواک آبادان دارد به دادستانی بدهد. اسامی اعلام شده عبارت بود از: حسین تکبعلی زاده - سرتیپ علی اصغر ودیعی رئیس ساواک خوزستان - سرتیپ رضا رزمی رئیس شهربانی آبادان (فراری) - سرهنگ محمدعلی امینی معاون شهربانی آبادان - ستوان بهمنی افسر کلانتری مرکز - سرهنگ اردشیر بیات رئیس سابق پلیس آبادان - مسعود حنیف رئیس کلانتری مرکز در شب حادثه - سرگرد امینی آل آقا افسر ضد خرابکاری و رئیس اداره اطلاعات شهربانی - سرپاسبان میراحمدی - سرپاسبان فاتح دریس - ستوان احیایی - علی نادری صاحب سینما - حمید پایدان سرایدار سینما - اسفندیار رمضانی مدیر سینما - عبدالحسین قربانی رئیس آتش‌ نشانی - جبار اصل معاون آتش‌ نشانی - جوکار تلفنچی آتش نشانی - شامری کارمند آتش نشانی - عبدالصادق عوادی زاده کارمند آتش نشانی - علیرضا حاج خدابخشی کارمند آتش نشانی - ابراهیم اولیس پور کارمند سازمان دفاع غیر نظامی - غلامرضا قهرمانی کارمند سازمان دفاع غیر نظامی - بیژن صالحی شهردار (فراری) - محمد زمردیان رئیس فرهنگ و هنر - سیدجلال سعیدنیا فرماندار - سعدی بابک جلیل افشار عضو کمیته ضد خرابکاری - محمدحسن ناصری معروف به عضدی عضو کمیته ضد خرابکاری (فراری) - نوذری معروف به رسولی عضو کمیته ضد خرابکاری (فراری) – فرج الله مجتهدی کارمند ساواک (غایب) - سرهنگ تیموری وثوقی - مهدی کمال الدین عزیزی رئیس اداره آب آبادان (فراری)

جلسات دادگاه در سالن سینما تاج که مخصوص کارکنان صنعت نفت است تشکیل می شود و به خواست و اصرار مردم و خانواده های قربانیان محاکمه به طور علنی صورت می گیرد. البته برای شرکت در جلسات باید قبلا کارت ورودی مخصوص را با دادن عکس و مشخصات کامل به دست آورد. جلسات مستقیماً از شبکه تلویزیونی آبادان پخش می شود. اولین جلسه دادگاه روز دوشنبه دوم شهریور 59 تشکیل شد. دادستان در کیفرخواست چند صفحه ای خود خواهان اشد مجازات یعنی اعدام متهمان شد و بعد رئیس دادگاه حسین تکبعلی زاده متهم ردیف اول را احضار کرد. او بعد از معرفی خود به شرح چگونگی آتش زدن سینما پرداخت (به نقل از: مسببین واقعی فاجعه هولناک سینما رکس آبادان چه کسانی هستند؟ ص 12)

«من و فرج الله بذرکار و حیات در جلساتی که در مسجد قدس (فرح آباد سابق) با آقای محمد رشیدیان، ابوالپور و عبدالله لرقبا داشتیم صحبت می کردیم و قرار شد دست به کارهایی بزنیم [رشیدیان آموزگار بود و بعد از انقلاب اسلامی نماینده مجلس شد. محمود ابوالپور دانشجوی سابق دانشکده نفت و رئیس آموزش و پرورش آبادان در بعد از انقلاب، عبدالله لرقبا عضو انجمن اسلامی فرودگاه آبادان و هر سه از فعالان محافل مذهبی آبادان به ویژه حسینیه اصفهانی ها و مسجد قدس بودند] چند جلسه هم در «سیک لین» به منزل رشیدیان رفتیم. چون ما با رژیم شاه مخالف بودیم می بایست کارهایی می کردیم. به اتفاق فرج الله بذرکار و حیات، مدتی قبل از آتش سوزی سینما رکس با مقداری بنزین سوخت هواپیما که عبدالله لرقبا برای ما تهیه کرده بود به محل دفتر حزب رستاخیز که از مدت ها قبل تعطیل بود رفتیم و با شکستن پنجره دفتر حزب بنزین را به داخل آن ریختیم و آنجا را به آتش کشیدیم. چون دفتر خالی و کسی هم در آن نبود و وسایل چندانی هم نداشت حریق زود خاموش گردید و سر و صدای آن چنانی هم در شهر ایجاد نکرد. هیچکس متوجه ما نشد و از آنجا دور شدیم. بعد از این کار تصمیم گرفتیم کاری کنیم كه سر و صدای زیادی به همراه داشته باشد. ما می خواستیم كاری كنیم که مردم به خیابان ها کشیده شوند. تا آن موقع در آبادان خبری از تظاهرات نبود. در جلساتی که مجددا در مسجد قدس با آقای رشیدیان، ابوالپور و عبدالله لرقبا داشتیم قرار بر این شد که در یکی از سینماهای آبادان حریق ایجاد کنیم. بار اول سینما سهیلا را انتخاب کردیم. بعد از ارزیابی از موقعیت آنجا به دلایل زیر نقشه خود را عملی ننمودیم: اولاً وجود درهای اضطراری در دو طرف سالن اصلی که به آسانی راه گریز به خیابان های اطراف را داشت و ثانیا بوفه سینما طوری قرار گرفته بود که کارکنان بوفه قسمت جلو را می دیدند و در ضلع دیگر باجه فروش بلیت و مسئول ورود و کنترل بلیت به راحتی توقف ما را برای انجام کار می دیدند و در داخل سالن نمایش در حضور تماشاچیان نیز امکان ایجاد حریق نبود. زیرا با اولین شعله آتش همه تماشاچیان متوجه می شدند و می توانستند از سالن به راهروها و از آنجا خود را به بیرون سینما برسانند و حریق به موقع خاموش شود و ما هم دستگیر شویم. در نتیجه بدون این که کاری انجام گیرد هر یک از ما با در دست داشتن پاکتی که ظاهراً آن را به صورت مواد خوردنی یا پسته و نوشابه در دست گرفته بودیم در پایان فیلم از سینما خارج شدیم. بعد از این عدم موفقیت سینما رکس را ارزیابی کرده و تصمیم گرفتیم نقشه خود را در آنجا پیاده کنیم.»

«شاهد نزدیک» نویسنده جزوه «مسببین واقعی فاجعه…» سینما رکس را چنین توصیف می کند:

«سینما رکس در بالکن یک پاساژ بزرگ مربع شکل در مرکز شهر قرار داشت. این پاساژ دارای تعداد زیادی مغازه لوکس فروشی و فروشگاه های دیگر بود و از چهار طرف به کوچه و خیابان راه داشت. در اصلی سینما در خیابان شهرداری باز می شد. در واقع یکی از مغازه های پاساژ را به صورت در اصلی سینما در آورده بودند. باجه فروش بلیت و متصدی کنترل بلیت ها برای ورود به سینما در همین قسمت در پائین و طبقه همکف قرار داشت و مشتری ها از پلکانی که از همین جا شروع می شد به راهرو طبقه بالا می رفتند و وارد سالن سینما می شدند. این راهرو در بالا به صورت «L» بود و تعدادی نیمکت هم در آن قرار داشت. در همین ضلع كه در امتداد پلكان بود دو در به سالن باز می شد و در ضلع دیگر که قسمت عقب سالن را تشکیل می داد یک در نزدیک اتاق آپارات وجود داشت. هر سه این درها در راهروهایی که به صورت «L» بود باز می شد. علاوه بر در اصلی سینما یک در کوچک به عنوان در خروج اضطراری سینما در پشت پاساژ با یک پلکان به خیابان وصل می شد که معمولا قفل بود و مورد استفاده قرار نمی گرفت. دیوارهای سینما کم قطر ولی بسیار محکم بود. دیوارها پوشش یولونیت داشت و تزئینات داخل سالن از چوب بود. چند کولر گازی و آبی در اطراف سالن تعبیه شده و هوا را خنک می کرد.»

و بعد به نقل اظهارات حسین تکبعلی زاده در دادگاه ادامه می دهد:

«برنامه سینما رکس فیلم گوزن ها بود. من و فرج الله بذرکار و حیات با شیشه و قوطی حاوی بنزین که هر کدام از ما آنها را در پاکت بزرگی گذاشته بودیم و از قبل عبدالله لرقبا آنرا تهیه کرده بود روانه سینما رکس شدیم. حیات رفت و از باجه فروش بلیت برای هر سه ما بلیت خرید و ما وارد سالن سینما شدیم و هر کدام روی یک صندلی نشستیم. هنوز نیمی از سئانس اول نگذشته بود که من و فرج الله با فاصله کوتاهی از جایمان بلند شدیم و به طرف توالت رفتیم. در آنجا با هم صحبت کردیم. تماشاچیان غرق در تماشای فیلم بودند. در راهرو کسی نبود. (حسین هنگام تشریح این قسمت به شدت به گریه می افتد) ما بنزین ها را روی درهایی که در راهرو قرار داشت و راه اصلی سالن بود ریختیم و خیلی سریع فرج درِ پشت سالن را به آتش کشید و من هم دو درِ دیگر را که در یک طرف سالن قرار داشت به آتش کشیدم. در اصلی سینما باز بود. موقعی که از پلکان پائین می آمدیم کسی متوجه ما نشد. ما خود را به خیابان رساندیم و من دیگر حیات را ندیدم.»

در اینجا دادگاه یکی از کارکنان سینما را به جایگاه شهود احضار کرد. او گفت:

«من از سینما بیرون آمده بودم و موقعی که با سر و صدای آتش سوزی به طرف سینما برگشتم با مسئول نظافت سینما برخورد کردم. ما سعی کردیم از کپسول اطفای حریق که در آنجا بود استفاده کنیم اما طریقه به کارگیری آن را نمی دانستیم، آتش زبانه می کشید و ما هم به ناچار پائین آمدیم.» این کارگر در جواب رئیس دادگاه گفت: «من به قهوه خانه ای که در همان نزدیکی بود رفته بودم. موقعی که برگشتم آتش همه جا را گرفته بود» ( مسببین واقعی فاجعه…) از بین بقیه کارکنان سینما متصدی فروش بلیت دقایقی بعد از شروع سئانس آخر و تحویل پول حاصل از فروش آن شب به مدیر سینما به خانه اش رفته بود. آپاراتچی و یک کارگر دیگر سینما جزو قربانیان جنایت بودند.

شهود دیگر

رئیس دادگاه از سه افسر شهربانی و مأمورین آتش نشانی سؤالاتی می کند. هر یک از آنها از تلاش خود برای خاموش کردن آتش و نجات محاصره شدگان در آتش حرف زدند و بعد از آن نوبت به عبدالله لرقبا و محمود ابوالپور رسید. این دو نفر در جایگاه شهود و نه در جایگاه متهمان و شرکای جرم! به عنوان افرادی مؤمن به انقلاب اسلامی که هدفشان مبارزه با رژیم بوده سوگند خوردند و حرف های تکبعلی زاده و ارتباط خود را با عاملان حریق تأیید کردند اما محمد رشیدیان (آموزگار سابق و در آن زمان نماینده مجلس اسلامی) که از طراحان اصلی این فاجعه بود هیچ گاه حتی به عنوان شاهد به دادگاه احضار نشد! حجت الاسلام موسوی تبریزی گفت: «چون ایشان به کار مهمی مشغول است ما تلفنی از ایشان سؤال کرده ایم و اگر لازم شد از او دعوت می کنیم به اینجا بیاید!» و البته این ضرورت تا پایان دادگاه نیز احساس نشد!

حرف های تکبعلی زاده در چهارده جلسه دادگاه مسایل بسیاری را روشن کرد. هر چند که مقامات دادگاه و مسئولان مملکتی به انحاء مختلف سعی می کردند او را از گفتن حقایق و بردن نام اشخاص بر حذر دارند با این همه حقایق بسیاری که از زبان او بیان شد عاملان و آمران این فاجعه تکان دهنده را به مردم شناساند. در جریان این بازپرسی ها معلوم شد که: «مدت هشت ماه بعد از آتش زدن سینما که پنج ماه آن را باید قبل و بقیه را بعد از انقلاب به حساب آورد حسین تکبعلی زاده با مسئولان جدید مملکت در ارتباط بوده است! ابتدا قرار بود به خارج از کشور فرستاده شود. برای همین به اتفاق یک پاسدار به نام حبیب الله بازیار که او هم به دادگاه احضار شد به اصفهان می رود، با دفتر آیت الله خادمی و آیت الله طاهری تماس هایی می گیرد و از آنجا به اتفاق همان پاسدار به تهران و به دفتر کار هاشم صباغیان می روند. البته همه این مسایل در دادگاه سربسته و مبهم بیان می شود! رئیس دادگاه و پاسدار همراه تکبعلی زاده سعی کردند وانمود کنند که او فردی بی کار و نیازمند بوده و آنها می خواسته اند به او کمک کنند و از فعالیت های او اطلاعی نداشته اند. در جریان دادگاه رابطه محمد رشیدیان از طراحان اصلی این جنایت با محمد کیاوش آموزگار فقه و عربی در زمان شاه و نماینده اهواز در مجلس بعد ازانقلاب مشخص می شود و این که رشیدیان کمیته شماره 48 انقلاب را در مقر فرماندار نظامی سابق تشکیل می دهد. همچنین روشن می شود که رئیس دادگاه یعنی موسوی تبریزی در همان ماه های اول انقلاب در ارتباط با افراد نامبرده به تأسیس حزب جمهوری اسلامی در اهواز می پردازد. همه شواهد مطرح شده در دادگاه نشان می دهد که این افراد در روزهای آتش سوزی با هم در ارتباط بوده اند و بعد از انقلاب و در جریان تشکیل دادگاه ویژه سینما رکس توطئه گران و برنامه ریزان این آدم سوزی پست ها و مشاغل مهم مملکتی را اشغال کرده بودند!

در گزارش شاهد نزدیک فاجعه سینما رکس که در انقلاب اسلامی در هجرت هم چاپ شده است روابط دست اندر کاران این حوادث و مجریان آن در دوران قبل از انقلاب باهم، با ساواک، با محافل مذهبی و… شرح داده می شود. او می نویسد که رئیس دادگاه و دیگر دست اندر کاران سعی می کردند گناه این جنایت را به گردن ساواک و موجوداتی موهوم بیندازند! رئیس دادگاه که نمی توانست نشست ها و جلسات و برنامه ریزی هایی را که حسین تکبعلی زاده در دادگاه عنوان کرده بود تکذیب کند عاملین اصلی را تبرئه کرد! او گفت آقای رشیدیان چون آموزگار بود این طرح را با یکی از شاگردانش به نام میرسفیانی در میان گذاشته و همو بوده که موضوع را در اختیار ساواک قرار داده و ساواک از این موضوع آگاه بوده و طرح را در ابعادی وسیع اجرا کرده است!!!

در آن هنگام می گفتند سرتیپ رضا رزمی رئیس شهربانی وقت عامل آتش زدن سینما بوده است! می گفتند او درهای سینما را زنجیر کرده و کسانی را که می خواسته‌اند از ساختمان بیرون بیایند به درون رانده است و در تأیید این حرف، شاهدی هم درست کردند به نام علی محمدی متولی مسجد اصفهانی ها که گفت: «من خودم زنجیر را روی در سینما دیدم و می خواستم با ماشین به در بکوبم و آن را خراب کنم اما مأمورین شهربانی نگذاشتند!» در حالی که در دادگاه شاهدان واقعی ماجرا خلاف این را شهادت دادند. در گزارش شاهد عینی می خوانیم: «شهناز قنبری یکی از افرادی که در اولین لحظه حریق به داخل راهرو رسیده بود در دادگاه گفت من از در اصلی سینما بیرون آمدم و در سینما با زنجیر بسته نبود. مرد دیگری نیز که کودک خردسالش را در آن لحظه به دستشویی برده و با دیدن شعله های آتش خود و فرزندش را از در اصلی سینما به بیرون رسانده بود همین گونه شهادت داد. صرافی بازپرس دادسرای آبادان نیز که همان شب گذارش به خیابان شهرداری افتاده بود و در لحظات اول حادثه به جلو سینما رکس می رسد در دادگاه سوگند خورد و گفت موقعی که من رسیدم زنجیری روی در سینما نبود. شاهد دیگر جوانی بود که خود را از پنجره دستشویی سینما به خیابان انداخته و پایش هم شکسته بود، او گواهی داد که چون شعله های آتش از توی راهرو زبانه می کشید خودم را به خیابان انداختم.

پایان کار دادگاه

سرانجام دادگاهی که تمام اعضای هیأت رئیسه و دادرسان و رئیس دادگاه و دادستان آن در وجود دو نفر حجت‌الاسلام موسوی تبریزی و یک نفر دیگر خلاصه می شد! متهمان را محاکمه و محکوم کرد. متهمان این دادگاه نه وکیل مدافع داشتند و نه هیأت داوران که درباره جرمشان داوری کند. تمام ایران چشم به این دادگاه دوخته بود تا شاید مجرمان واقعی را بشناسد و دادگاه در میان بهت و حیرت همگانی از این همه بی عدالتی بعد از چهارده جلسه رأی خود را صادر کرد (15شهریور) شش نفر از متهمین به مرگ و بقیه به حبس های گوناگون محکوم شدند. اعدام شدگان:

1- حسین تکبعلی زاده متهم ردیف اول که به اعتراف خودش یکی از عاملین آتش سوزی بود. او در دادگاه جسارت زیادی به خرج داد و حقایق بسیاری را بیان کرد.

2- ستوان بهمنی افسر شهربانی آبادان. او چند روز قبل از واقعه به مرخصی رفته و همان روز به آبادان بازگشته و هنوز هم در مرخصی بود. او در خانه اش بود که یکی از مأموران اداره راهنمایی و رانندگی از جریان باخبرش می کند. ستوان بهمنی خود را به محل سینما و به جمع مأموران شهربانی می رساند و همراه دیگر مأموران شهربانی و آتش نشانی سعی می کنند آتش را مهار کنند. موسوی تبریزی در دادگاه تأکید می کرد که مرخصی رفتن ستوان بهمنی در این مدت و آمدنش در همان روز با نقشه قبلی بوده! نویسنده مسببین واقعی…: «مدتی بعد از واقعه سینما رکس حجت الاسلام موسوی تبریزی در مسجد اصفهانی های آبادان به منبر رفته بود و در پایان سخنرانی و موقع خارج شدن از مسجد سوار بر ترک موتورسواری می شود، عبا و عمامه اش را در دست می گیرد و به طرف خرمشهر حرکت می کنند. در بین راه نزدیک فرودگاه ستوان بهمنی به آنها دستور توقف می دهد و آنها توجه نمی کنند و نمی ایستند. ستوان بهمنی یك تیر هوایی شلیك می كند و آنها را تعقیب می كند. سرنشینان موتور توقف می كنند. ستوان بهمنی موقعی که به آنها می رسد یک سیلی به گوش حجت الاسلام موسوی تبریزی می زند و به نحوی زننده به او اهانت می کند. همین امر موجب کینه در دل حجت الاسلام موسوی تبریزی می شود و در روزهای برپایی دادگاه سینما رکس (به دنبال دستگیری مسببین احتمالی) ستوان بهمنی دستگیر می شود و در دادگاه به ناحق به اتهام شرکت در واقعه سینما رکس به جوخه اعدام سپرده می شود!» (مسببین واقعی… ص 23)

3 - علی نادری صاحب سینما رکس. او بیش از 60 سال داشت و در تهران زندگی می كرد. جرم او را بی توجهی به امکانات ایمنی ساختمان ذکر کردند!

4- اسفندیار رمضانی مدیر سینما رکس. اتهام او در دادگاه سوء مدیریت و سوء استفاده شغلی، بی توجهی به وضع ایمنی سینما و بی مبالاتی و عدم استخدام کادر مجرب برای خدمات سینما و عدم احساس مسئولیت در قبال جان مشتریان ذکر شد!

5 - سیاوش امینی آل آقا سرهنگ شهربانی و رئیس اطلاعات شهربانی آبادان. وی که متخصص ضد خرابکاری بود بلافاصله بعد از اطفای حریق برای تحقیقات در پیرامون واقعه و کشف آثار جرم و وسایلی که در این حریق به کار گرفته شد به داخل سینمای سوخته شده می رود. بعد از چند نوبت کنکاش و جستجو بدون دستیابی به آثار و علایم مشخص و یا چیزی که بتواند سرِ نخی را به دست دهد گزارشی بر اساس مشاهدات عینی و شکل ظاهری حریق تهیه می کند. قطعات شکسته چند بطری در راهرو سینما را تنها اشیا مکشوفه در این آتش سوزی ذکر می کند و فاجعه را ناشی از یک حریق گسترده و حساب شده و با برنامه قبلی [اعلام می‌کند] او ذکر کرد که ابتدا درهای ورود و خروج سالن که چوبی بوده به آتش کشیده شده و سپس دامنه حریق تمام بدنه سینما را که از داخل با یونولیت پوشیده شده بوده در بر می گیرد. در نتیجه تلاش مأموران آتش نشانی و شهربانی نتوانسته در نجات قربانیان مؤثر افتد. سرهنگ نامبرده تحت تأثیر ابعاد فاجعه و تلفات انسانی آن چنان گیج و مبهوت می شود که بعد از گذشت هشت ماه از این فاجعه گیجی و ابهام به وضوح در چهره و بیانش مشهود بود، نامبرده چند ماه بعد از انقلاب خود را در اختیار مسئولان رژیم جدید قرار داده بود! (مسببین واقعی…)

6 – فرج الله مجتهدی کارمند ساواک. او مدت کمی قبل از آتش سوزی به آبادان منتقل شده بود. استدلال دادگاه این بود که چرا انتقال این مأمور ساواک به آبادان در روزهای وقوع حادثه صورت گرفته؟ و این جابجایی با یک نقشه قبلی و در رابطه با حریق سینما بوده است! او که در جلسات دادگاه بیمار و رنجور بود و بسته های قرص و دارو به همراه داشت خود را یک کارمند معمولی ساواک معرفی کرد و گفت که در طول خدمتش هیچ گاه به کسی تعدی نکرده و هیچ گاه مرتکب خلافی نشده، او انتقالش به آبادان را در رابطه با جابجایی که در آن ایام در بین مأموران ساواک صورت می گرفت می دانست و آن را یک امر عادی تلقی می کرد و سعی داشت به هر وسیله ممکن بی گناهی خود را توضیح دهد. (مسببین واقعی…)

متهمینی که در این دادگاه به حبس های از یک تا سه سال محکوم شدند یک سرهنگ شهربانی آبادان، پنج مأمور اداره آتش نشانی و سه تن از کارکنان سینما بودند: «…سرهنگ خنافر از ابواب جمعی شهربانی آبادان بود. استشهاد اهالی محل و مغازه‌داران به نفع او، جان او را از مرگ نجات داد. این افسر روز وقوع آتش سوزی در شهربانی آبادان حضور داشته و با سر و صداهای اطراف سینما به اتفاق تعدادی پاسبان به کمک مأموران آتش نشانی می شتابد. به پاسبان های همراهش دستور می دهد از پله هایی که مأموران آتش نشانی در اطراف سینما نصب کرده بودند بالا بروند و با پتک و کلنگ و هر وسیله دیگر که در دسترس بود اقدام به تخریب دیوار سالن سینما بکنند زیرا از درهای ورودی امکان داخل رفتن نبود. این افسر در حالی که دچار احساسات شده بود و به شدت گریه می‌کرد برای نجات جان محاصره شدگان در آتش سعی و تلاش می کرد. مأموران دیوار ضلع غربی سینما را به دستور این افسر خراب کردند. دادگاه سرهنگ خنافر را به دو سال حبس محکوم کرد! اتهام مأموران آتش نشانی از طرف دادگاه عبارت بود از اهمال کاری و بی توجهی به مسئولیت خطیری که به عهده داشتند و مهمتر این که رئیس دادگاه (موسوی تبریزی) بدون داشتن دلایل و مدارک کافی سعی بر این داشت که عدم موفقیت به موقع اطفای حریق را ناشی از نوعی تبانی و مأموریت مرموز کارمندان آتش نشانی از طرف رژیم به حساب آورد! تلفنچی اداره آتش نشانی در روز وقوع حریق از یک سو به محض دریافت خبر به حکم وظیفه خبر حریق را به اطلاع سرپرست عملیات آتش نشانی می رساند و از سوی دیگر علاوه بر آن که ساعت دقیق خبر به وسیله کامپیوتر ثبت گردیده بود آن را در دفتری جداگانه نیز یادداشت می نماید و هر دو دفتر روی میز رئیس دادگاه قرار داشت. در ادعانامه و کیفرخواستی که دادستان دادگاه قرائت كرد مطالبی كلی بیان شده بود (به جز متهم ردیف اول) و در مورد اتهام مأموران آتش نشانی هیچ چیز را روشن و مبرهن نمی ساخت! در جلسات دادگاه مأموران آتش نشانی با جزئیات کامل ساعت با خبر شدن حادثه و چگونگی تلاششان را برای اطفای حریق با استناد به شهادت اهل محل و حاضران در هنگام وقوع حریق بیان کردند.

یکی از شایعاتی که در روزهای وقوع حادثه خیلی دامن زده می شد و در دادگاه نیز مطرح گردید خالی بودن تانکرهای آب در محل آتش‌سوزی بود. در صورتی که راننده و سایر کارمندان آتش نشانی مطلب را قویاً تکذیب نموده و گواه مدعای خود را مغازه داران و شاهدان عینی در صحنه معرفی نمودند که ناظر عملیات اولین تانکر محتوی آب در محل حادثه بودند و تانکر دوم هم كه بعد از لحظاتی به محل حریق رسید محتوی آب بود اما این دو تانکر نتوانستند حریق را خاموش کنند و در نتیجه مأموران تلاش می کنند با استفاده از شیرهای آب اضطراری پیاده‌روهای خیابان های اطراف به اطفای حریق بپردازند که این کار هم عملی نگردید لذا آنها از شیرهایی که قابل استفاده بود و در مسافتی دورتر قرار داشت استفاده کرده و حریق را به کمک مأموران شهربانی و مردم خاموش می کنند.

سرپرست مأموران عملیات اطفای حریق در دادگاه مطالب مبسوطی پیرامون حریق و رابطه آن با زمان (لحظه ها و ثانیه ها) و روند تصاعدی آن بیان کرد اما هیچکدام از دلایل مورد پسند قرار نگرفت و رئیس دادگاه بدون این که خود دلیل یا مدرکی علیه آنها داشته باشد به حبس محکومشان کرد! در حالی که «شرکای جرم تکبعلی زاده یعنی لرقبا و ابولپور را نه به عنوان متهم که تنها به عنوان شاهد به دادگاه احضار کرد. آنها هم ارتباط خود را با تکبعلی زاده و حتی تهیه بنزین را انکار نکردند با این حال محاکمه و محکوم نشدند!» (مسببین واقعی...)

«شاهد نزدیک» که گزارشش در اینجا مورد استناد ماست در پایان می نویسد: «چون شاهد این وقایع بوده ام و بعضی از افرادی را که نامشان برده شده است می شناسم و یا بعضی از آنها را بارها دیده ام مطالب به خاطرم مانده است لذا با کمک حافظه ام این مطالب را نوشته ام.» البته به علت عدم دسترسی به منابع کمبودهایی دارد که با دسترسی به روزنامه های آن زمان و برگ های بازجویی می توان آن را کامل کرد

افشاگری بعد از شانزده سال

شیخ علی تهرانی شانزده سال بعد مرداد 1373 همه حرف هایی را که آن زمان زده بود عوض می کند! او كه شوهرخواهر سیدعلی خامنه ای است و سال ها بود به دنبال اختلاف با خمینی به عراق پناهنده شده بود در آغاز انقلاب حاکم شرع مشهد بود. او چند ماه قبل از این که به ایران برگردد در مصاحبه با رادیو صدای ایران در آمریکا می گوید:

«من به اصرار خمینی به آبادان رفتم تا به پرونده سینما رکس رسیدگی کنم. من کلیه جزئیات پرونده را خواندم و در جریان آن متوجه شدم که در زمان شاه مدرسین حوزه علمیه قم تصمیم گرفتند برای آن که آبادان را هم به هیجان بیاورند (چون آبادان یکی از شهرهایی بود که هیچ امکان رخنه انقلابی در آن متصور نبود) آنجا را هم به آتش بکشانند. در جریان مطالعه پرونده متوجه شدم که سینمایی که قرار بود به آتش کشیده شود سینما رکس نبود ولی بعد برنامه عوض شد و سینما رکس به عنوان هدف انتخاب گردید. در آن هنگام چهار نفر از مدرسین حوزه علمیه قم طرح مشترکی را برای به آتش کشیدن سینما به امضا رساندند. دقیقاً نمی‌دانم چه کسانی ولی تصور می‌کنم یکی از آنها شیخ حسینعلی منتظری بود. اجرای این طرح به سه مأمور واگذار شد که آنها به آبادان رفتند، سینما را به آتش کشیدند و دو نفر از آنها در جریان حریق زنده زنده در آتش سوختند اما یکی توانست از این فاجعه جان سالم به در برد و زنده بماند. او بعد از این اقدام دچار ناراحتی شدید وجدان شد چون هیچکس فکر نمی‌کرد مقدار تلفات این آتش سوزی تا این حد باشد. من نزد خمینی رفتم و گفتم آقا! من چطور می‌توانم حق را ناحق جلوه بدهم؟ وقتی که مشتی بی گناه را گرفته اند و می خواهند اعدام کنند و عاملان اصلی آتش‌سوزی همه مصدر کارند؟ وقتی در راه مشهد از رادیو اتومبیل شنیدم که تعدادی افراد بی گناه را به جرم این جنایت فجیع به ناحق اعدام کرده اند خون گریستم. والله گریه ام گرفت. (مصاحبه با علیرضا میبدی برای رادیو صدای ایران، آمریکا، چاپ شده در نیمروز شماره 277 (سال ششم جمعه 21 مرداد 1373)

منبع: شیدا نبوی، مجله چشم‌انداز، شماره 20 بهار 1378