چگونه نیروی هوایی ایران پایگاه الولید را به قتلگاه بمب‌افکن‌‌های عراقی تبدیل کرد؟

چهل سال پیش در روز ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ (۴ آوریل ۱۹۸۱) در جریان یکی از پیچیده‌ترین عملیات‌های هوایی جهان، مجموعه پایگاه‌های اچ-۳ واقع در دورترین نقطه عراق از مرزهای ایران، مورد حمله هشت فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۴ئی فانتوم ۲ (F-4E Phantom II)  نیروی هوایی ارتش ایران ایران واقع شد و در جریان آن، شماری از هواپیماهای جنگنده، بمب‌افکن و ترابری نیروی هوایی عراق، ازجمله دو فروند بمب‌افکن سنگین توپولف ۱۶ و یک فروند توپولف ۲۲ و نیز تاسیسات این پایگاه‌ها منهدم شدند.

از آنجا که نیروی هوایی ایران پایگاه‌های نیروی هوایی عراق را تنها ساعاتی پس از نخستین حمله گسترده عراق به ایران در روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ مورد حمله قرار داده بود، بمب‌افکن‌های سنگین توپولف-۱۶کِی اِس آر-۲-۱۱ (Tu-16KSR-2-11) و نیز توپولوف ۲۲بی (Tu-22B) نیروی هوایی عراق، از پایگاه مادرشان، یعنی حبانیه در غرب بغداد، به پایگاه هوایی اچ-۳ اصلی یا الولید منتقل شدند تا از گزند حملات انتقامی نیروی هوایی ایران در امان بمانند. فرماندهان نیروی هوایی عراق تصور می‌کردند که الولید به‌علت فاصله زیادش از خاک ایران، از گزند حملات جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش ایران در امان خواهد بود؛ امری که خلافش در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ ثابت شد.

این عملیات پیچیده نیروی هوایی ارتش که ۷۵ خلبان و ۴۰ خدمه زمینی و پروازی دیگر با به‌کارگیری ۵۴ فروند هواپیمای این نیرو با استفاده از حریم هوایی کشور سوریه انجام دادند، علاوه‌بر وارد کردن لطمه مالی و مادی (ابزاری) به نیروی هوایی عراق، باعث کاهش شدید روحیه نیروهای نظامی ارتش آن کشور در خط مقدم نبرد با ارتش ایران در خوزستان شد و پس از مدتی، به یکی از عوامل شکست آنان در عملیات‌های ارتش ایران (که به آزادسازی خرمشهر در سال ۱۳۶۱ انجامید) شد. در این گزارش، به تاریخچه پایگاه‌های اچ-۳ و اهمیت بمب‌افکن‌های توپولف ۱۶ و ۲۲ نیروی هوایی عراق می‌پردازیم.

در مجموع یازده فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۴ئی فانتوم۲ از پایگاه سوم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در این عملیات شرکت کردند و از میان آنها هشت فروند پایگاه‌های اچ-۳ را بمباران کردند- Iranian Air Force

تاریخچه پایگاه‌های اچ-۳ و استفاده از آن‌ها در جریان جنگ شش‌روزه ۱۹۶۷

فرودگاه اصلی اچ-۳ با نام الولید در نزدیکی ایستگاه پمپ نفت اچ-۳ خط لوله نفتی موصل-حیفا را شرکت پتروشیمی عراق به همراه دو باند خاکی فرود در شمال غرب و جنوب غرب آن، در سال ۱۳۱۴ خورشیدی تاسیس کرد. به‌دنبال استقلال اسرائیل و اعلان جنگ کشورهای عربی، از جمله عراق، به این کشور، فرودگاه اصلی اچ-۳ به یک پایگاه هوایی تبدیل شد و باندهای فرود اچ-۳ شمال غرب و جنوب غرب هم آسفالت شدند و به‌عنوان فرودگاه اضطراری و جایگزین فرودگاه اصلی، مورد بهره برداری قرار گرفتند. براساس اسناد برجای‌مانده از نیروی هوایی عراق، با توجه به فاصله ۴۰۰ کیلومتری فرودگاه اصلی اچ-۳ با خاک اسرائیل، از آن برای استقرار جنگنده‌های میگ-۲۱ و‌هاوکر‌هانتِر و حتی بمب‌افکن‌های سنگین توپولف ۱۶ نیروی هوایی عراق در جریان جنگ شش‌روزه سال ۱۹۶۷ (۱۳۴۶) استفاده شد. 

بر اساس این اسناد، در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۴۶ (۶ ژوئیه ۱۹۶۷)، یک روز پس از استفاده نیروی هوایی عراق از این پایگاه‌ها برای حمله هوایی ناموفقی با استفاده از بمب‌افکن‌های توپولف ۱۶ خود به اسرائیل، نیروی هوایی اسرائیل با استفاده از بمب‌افکن‌های وِتور (Vautour) خود تحت محافظت جنگنده‌های میراژ ۳ نیروی هوایی آن کشور، به آن پایگاه‌ها حمله کرد. پیش از فرا رسیدن وتورها، نیروی هوایی عراق موفق شد یک میگ ۲۱ و یک‌ هاوکِر‌هانتِر را برای تعقیب آن‌ها از فرودگاه اصلی اچ-۳ به پرواز درآورد، که به ترتیب یک وِتور و یک میراژ ۳ اسرائیلی آن‌ها را منهدم کردند. وِتورهای اسرائیلی یک‌ هانتِر دیگر را نیز حین برخاستن و درحال اوج گیری، ساقط کردند و خلبان آن، ستوان‌یکم محمد عبد‌الواحد اليوزبكی، کشته شد.  پس از آن، جنگنده‌های اسرائیلی بدون هیچ مزاحمتی فرودگاه را بمباران و شماری از جنگنده‌های عراقی را روی زمین منهدم کردند.

به‌دنبال تجربه منفی جنگ سال ۱۹۶۷، نیروی هوایی عراق تصمیم گرفت فرودگاه‌های اچ-۳ را به سه پایگاه هوایی (یک پایگاه اصلی و دو پایگاه رزرو) تبدیل کند. فرودگاه اچ-۳ اصلی تبدیل به پایگاه هوایی الولید، و فرودگاه اچ-۳ جنوب غرب به پایگاه هوایی الطبعات تبدیل شد و متعاقبا، اچ-۳ شمال غرب به پایگاه المسیره  تبدیل شد و در آن‌ها به ترتیب ۴۰، ۱۶ و ۲۰ پناهگاه بتنی برای پارک جنگنده‌هایی چون میگ‌های ۲۱ اسکادران ۱۱ نیروی هوایی عراق تاسیس شدند که وظیفه محافظت از حریم هوایی آن کشور را در جنوب و در برابر حملات جنگنده‌های اسرائیلی برعهده داشتند.

در پی انقلاب ۵۷ و سرنگونی حکومت مقتدر شاهنشاهی پهلوی در ایران، سران دولت موقت و سپس رژیم جمهوری اسلامی ایران، نیروهای مسلح کشور را تضعیف، قراردادهای خرید تسلیحات را فسخ، و با اشغال سفارت آمریکا و به گروگان گرفتن شهروندان آمریکایی، شرایط تحریم نیروهای مسلح ایران را از سوی آمریکا و متحدانش فراهم کردند، و در نهایت، فرصتی مناسب برای صدام حسین ایجاد کردند تا به آرزوی دیرینه‌اش، یعنی لشکرکشی به ایران و اشغال خاک خوزستان، به مدت یک سال جامه عمل بپوشاند.

با آغاز حملات جنگنده‌های نیروی هوایی عراق به مناطق مرزی و پست‌های دیده‌بانی ژاندارمری در فروردین ۱۳۵۸، به‌تدریج نیروی هوایی عراق پایگاه الولید و المسیره را محل استقرار چهار اسکادران آموزشی خلبانان هواپیماهای جنگنده خود کرد که به ترتیب، اسکادران هشتم آموزشی عملیاتی (OCU) هواپیماهای پشتیبانی نزدیک هوایی سوخو ۷، اسکادران ۱۴ و ۲۷ آموزشی جنگنده میگ ۲۱، و اسکادران ۷۰ آموزشی پیشرفته مجهز به میگ ۲۱یو اِم (MiG-21UM) بودند. متعاقبا، خلبانان نیروی هوایی عراق پس پایان دوره آموزشی در پاکستان و بازگشت به عراق پس از فارغ التحصیلی، ابتدا دوره پیشرفته خلبانی جت را در اسکادران ۷۰ آموزش می‌دیدند و سپس دوره‌های تکمیلی آموزشی رزمی را در سه اسکادران دیگر.

خطر بمب‌افکن‌های توپولف ۱۶ و ۲۲ نیروی هوایی عراق برای ایران

بر اساس اسناد گروه اطلاعات و شناسایی ارتش شاهنشاهی (بعدا فرماندهی اطلاعات و شناسایی ارتش)، نیروی هوایی عراق تا زمستان ۱۳۵۷ مجموعا هشت فروند توپولف ۱۶کِی اس آر-۲-۱۱ (Tu-16KSR-2-11)با قابلیت شلیک موشک‌های کروز در خدمت اسکادران نهم، و ۱۴ فروند توپولف ۲۲بی (Tu-22B) متعلق به اسکادران ۱۸ و ۳۶، مستقر در پایگاه هوایی حبانیه یا تموز در غرب بغداد، در اختیار داشت که به ترتیب ۷ و ۱۲ فروندشان هم‌زمان عملیاتی بودند. بمب‌افکن‌های توپولف ۱۶ نیز دیگر همچون گذشته قابلیت استفاده از موشک‌های کروز را نداشتند و همچون توپولف ۲۲بی‌ها، تنها به‌عنوان بمب‌افکن مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

نمونه‌ای از از بمب‌افکن‌های سنگین توپولف۲بی نیروی هوایی عراق که در پایگاه اچ-۳ اصلی یا الولید مورد بمباران جنگنده‌های اف-۴ئی نیروی هوایی ایران واقع شدند- Iraqi Air Force

در جریان عملیات قادسیه نیروی هوایی عراق در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ که منجر به آغاز رسمی جنگ ایران و عراق شد، پایگاه یکم شکاری تاکتیکی در فرودگاه مهرآباد تهران را چهار فروند بمب‌افکن توپولف ۲۲بی، و پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی در اصفهان را دو فروند توپولف ۲۲بی، و نیز کارخانجات ذوب‌آهن فولاد مبارکه را چهار فروند توپولف ۱۶ مورد حمله قرار دادند. این بمب‌افکن‌ها تنها در فرودگاه مهرآباد تهران موفق شدند سه فروند هواپیما را منهدم کنند و به سه فروند دیگر آسیب مختصری بزنند؛ خدمه بمب‌افکن‌هایی هم که به سمت اصفهان پرواز کردند، نتوانستند اهدافشان را پیدا کنند و مجبور شدند بمب‌هایشان را در بیابان و کوه‌های اطراف اصفهان رها کنند. 

در مسیر بازگشت به حبانیه، یکی از توپولف ۱۶‌ها به‌علت پرواز در ارتفاع پست و بدی هوا به یکی از کوه‌های نزدیک منطقه سومار برخورد کرد و چهار خدمه آن کشته شدند. ساعاتی پس از حمله هوایی نیروی هوایی عراق به ایران، هشت فروند جنگنده بمب‌افکن همه‌منظوره اف-۴ئی فانتوم ۲ (F-4E Phantom II) نیروی هوایی ارتش، پس از به پرواز درآمدن از پایگاه‌های سوم و ششم شکاری تاکتیکی در نزدیکی همدان و بوشهر، به ترتیب پایگاه‌های هوایی کوت در نزدیکی بغداد و الشعبیه در نزدیکی بصره را مورد حمله قرار دادند.

ساعتی پس از اولین پاسخ نیروی هوایی ایران به حمله عراق و تنها یک شب پیش از عملیات ۱۴۰ فروندی نیروی هوایی ارتش علیه پایگاه‌های نیروی هوایی عراق، ازجمله حبانیه شمالی و جنوبی، فرماندهان نیروی هوایی عراق تصمیم به انتقال هواپیماهای ترابری آن نیرو به کشورهای حاشیه خلیج فارس و انتقال بمب‌افکن‌های توپولف ۱۶ و ۲۲ خود به پایگاه هوایی الولید، واقع در دورترین نقطه خاک عراق از مرزهای ایران، گرفتند؛ زیرا هیچ یک از پناهگاه‌های بتنی ساخته‌شده در پایگاه هوایی، برای جای دادن آن‌ها کفایت نمی‌کرد و همواره در معرض انهدام در جریان حملات نیروی هوایی ایران قرار داشتند. همچنین، فرماندهان نیروی هوایی آن کشور می‌دانستند که شعاع رزمی جنگنده‌های نیروی هوایی ایران و نیز قادر نبودنشان به سوختگیری هوایی برفراز عراق، مانع از رسیدن آن‌ها به الولید یا اچ-۳ اصلی خواهد شد.

انهدام سه فروند بمب‌افکن سنگین و چندین جنگنده در روز ۱۵ فروردین ۱۳۶۰

بر اساس دو دسته از تصاویر ماهواره‌ای که دفتر شناسایی ملی آمریکا در مهر و دی ۱۳۵۹تهیه کرده بود، بمب‌افکن‌های توپولف ۲۲ نیروی هوایی عراق در پایگاه اچ-۳ اصلی یا الولید مشاهده شدند. در یک تصویر تهیه‌شده در مهرماه آن سال، تعداد دو فروند توپولف ۲۲، ۱۵ فروند سوخو۷، یک فروند هواپیمای ترابری آنتونف ۱۲، یک فروند هواپیمای مسافربری توپولف ۱۲۴، سه فروند هلیکوپتر تهاجمی میل-۲۵، سه فروند هلیکوپتر گشت دریایی سوپر فرلون و لاشه یک فروند توپولف ۲۲ دیگر در نزدیکی باند پروازی الولید دیده شد. در تصاویر تهیه‌شده در دی‌ماه آن سال، یک بمب‌افکن عملیاتی توپولف ۲۲، چهار فروند میگ ۲۳، ۱۸ فروند سوخو۷ ، ۱۸ فروند میگ ۲۱، یک فروند هواپیمای ترابری سنگین ایلیوشین ۷۶ اِم، یک فروند هواپیمای تشریفاتی جت استار، یک فروند هلیکوپتر میل ۸، به همراه یک هلیکوپتر سنگین میل ۶ مشاهده می‌شود.

هواپیمای ساقط‌شده توپولف ۲۲ در تصاویری که ماهواره‌های جاسوسی آمریکا تهیه کرده‌اند، به خلبانی ابراهيم الفركاحی و ناوبری علی جاسم، در بعدازظهر روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ یکی از چهار فروند بمب‌افکنی بود که فرودگاه مهرآباد را در تهران بمباران کرده بود. پس از بازگشت آن هواپیما به حبانیه، دستور انتقال آن به همراه ۱۱ فروند توپولف ۲۲ دیگر به پایگاه‌های السعد و الولید صادر شد، زیرا نیروی هوایی عراق از قصد حمله هوایی گسترده ایران به پایگاه‌هایش در روز ۱ مهر ۱۳۵۹ مطلع شده بود. متعاقبا، الفرکاحی آن هواپیما را در آخرین ساعات ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به پرواز در‌آورد و دقایقی بعد حین فرود در پایگاه الولید، به علت خستگی از باند خارج و دچار سانحه شد که به مرگ او و ناوبرش انجامید.

با توجه به ناتوانی هواپیماهای شناسایی تاکتیکی آر اِف-۴ئی نیروی هوایی ارتش ایران در عکس‌برداری مستمر از پایگاه‌های هوایی اچ-۳ به‌علت مصافت طولانی و نیز به علت دسترسی نداشتن به عکس‌هایی که ماهواره‌های جاسوسی کِی اِچ-۱۱ (KH-11) آمریکا تهیه کرده بود، فرماندهان نیروی هوایی ایران تنها براساس اطلاعاتی که گروه اطلاعات و شناسایی ارتش با استفاده از جاسوسان خود در خاک عراق به دست آورده بود، از اعزام بمب‌افکن‌های عراقی به آن پایگاه‌ها خبردار شده بود. با بررسی اسناد نیروی هوایی عراق، به نظر می‌رسد که نیروی هوایی ایران ضمن موفقیت در انهدام گروهی از جنگنده‌های میگ ۲۱، سوخو ۷ و هلیکوپترهای میل ۸ در آن پایگاه‌ها، دو فروند بمب‌افکن توپولف ۱۶ و یک توپولف ۲۲ را نیز منهدم کرده باشد که دستاورد مهمی است؛ آن هم در شرایطی که خلبانان به علت دسترسی نداشتن به تصاویر آن پایگاه‌ها، از محل دقیق استقرار هواپیماها خبر نداشتند.

پس از حمله هوایی ایران به پایگاه‌های اچ-۳، نیروی هوایی عراق بمب‌افکن‌های سنگین خود را بیشتر به پایگاه السعد واقع در غرب عراق و فاصله ۸۰ کیلومتری از خاک سوریه منتقل کرد که مجهز به سامانه‌های پدافندی و راداری قوی‌تری نسبت به الولید بود. لذا تا پایان جنگ دیگر هرگز امکان حمله هوایی و انهدام آن بمب‌افکن‌ها بر روی زمین، برای نیروی هوایی ایران محیا نشد. 

در طول جنگ، نیروی هوایی ارتش ایران موفق شد با استفاده از سامانه‌های پدافند موشکی آی-هاک (I-HAWK)، در مجموع پنج فروند بمب‌افکن سنگین توپولف ۱۶ و ۲۲ متعلق به نیروی هوایی عراق را برفراز اصفهان، قم، جزایر مجنون و فاو منهدم کند. پس از پایان جنگ، تنها سه فروند توپولف ۱۶ و ۵ فروند توپولف ۲۲ به همراه چهار بمب‌افکن سنگین اچ-۶دی ساخت چین در خدمت نیروی هوایی عراق باقی مانده بودند که همه آن‌ها در دی‌ماه سال ۱۳۶۹ و در جریان عملیات طوفان صحرا، در پایگاه هوایی حبانیه منهدم شدند.