چشم انداز ترامپ یا بایدن؛ امید و هراس حکومت ایران

این موضع گیری را می‌توان پیامی دو منظوره برای مخاطب خارجی و داخلی دانست. آقای خامنه‌ای که در عمل تصمیم گیرنده نهایی در معادلات سیاسی داخلی و خارجی ایران است با این پیام آقای خامنه‌ای در عمل به آمریکا و غرب این پیام را رسانده است که سیاست ایران مسیر گذشته را خواهد رفت. اما آیا حکومت ایران عملا در موقعیتی است که بتواند فارغ از انتخاب مجدد ترامپ یا روی کار آمدن بایدن، به مسیر سابقش ادامه دهد؟

یک نگاه این است که حکومت ایران چنین توانایی را ندارد؛ هم بخاطر صدماتی که از تحریم ها و انزوای اقتصادی و نفتی در جهان خورده. هم بخاطر موفقیت دولت ترامپ در تغییر آرایش کشورهای عرب حوزه جنوبی خلیج فارس در قضیه روابطشان با اسرائیل و هم تغییر مدل ضربات تهاجمی اسرائیل و آمریکا در حوزه نظامی علیه ایران. کشتن قاسم سلیمانی و همچنین گسترش حملات اسرائیل در سوریه و نقاط دیگر به اهداف نظامی و حساس ایران عملا برنامه‌ریزان در تهران را وادار به تغییر محاسباتشان کرد و عملا جای مانور زیادی برای حکومت ایران باقی نگذاشته و باصطلاح در شطرنج سیاست، ایران به عبارتی در موقعیت "آچمز" قرار دارد.

ادامه سیاست تحریم های اوباما با امضای ترامپ

ایران در طول ده سال گذشته بشکلی فزاینده بر سر برنامه اتمی، موشکی و سیاست هایش در سوریه، عراق و یمن با آمریکا دست بگریبان و تحت فشار بوده است.

باراک اوباما و تیمش با توسل به اهرم تحریم، چنان فشاری بر ایران وارد کرد که در نهایت توافق موسوم به برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک بدست آمد. دونالد ترامپ با ویژگی های شخصیتی، حزبی و نگاه خاصی که با محوریت منافع اسرائیل به مسائل دارد، برجام را رسما کنار گذاشت و سیاست تحریمی باراک اوبامای دموکرات را در شکلی بی‌سابقه در دستور کار قرار داد. با اینکه تلاشهای اخیر دولت ترامپ در تمدید تحریم تسلیحاتی ایران و بازگرداندن همه تحریم های جهانی، دیده شده تحت عنوان "مکانیزم ماشه"، از حمایت جهانی برخوردار نشد، ولی صدماتی که سیاست های تحریمی ترامپ در تمامی حوزه ها به حکومت و مردم ایران وارد کرده آنقدر جدی بوده که عدم همراهی شکلی کشورهای دیگر در بحث تسلیحات و مکانیزم ماشه عملا اهمیت خاصی نداشته باشد.

مهم این است که اکثریت بازیگران جهانی نگاه تحریمی آمریکا در مقابل ایران را رعایت کرده اند و این رعایت، در صورت ماندن ترامپ و یا روی کار آمدن جو بایدن، اهرم بسیار مهمی در دست آمریکا برای تعیین دستور و نحوه مذاکره با تهران خواهد بود.

نرخ برابری هر دلار آمریکا در سال اول زمامداری ترامپ در کاخ سفید زیر پنج هزار تومان بود ولی در پایان سال چهارم، در کانال سی هزار تومانی قرار گرفت و این خود شاخص مهمی برای ارزیابی بسیاری از مسائل است. ولی با همه اینها، حکومت ایران آنقدر مقاومت کرده تا ببیند که نتیجه رای‌گیری در انتخابات آمریکا چه خواهد شد، اگرچه بار شدید این "مقاومت" بویژه از نظر اقتصادی بر دوش مردم این کشور است. شخص آقای ترامپ با اعتماد بنفس گفت که حکومت ایران بلافاصله بعد از انتخاب مجدد او دست به گوشی تلفن برای شروع مذاکره خواهد برد. چیزی که ایران حداقل در واکنش لفظی اولیه، رد کرد.

مقاومت برای مذاکره نکردن با نگاه به مذاکره بعدی

ایران با وجود مقاومتی که برای مذاکره نکردن با ترامپ از خود نشان داد، در حوزه های دیگر عملا درجه احتیاط در رفتارهایش را بشدت بالا برد. نحوه واکنش به کشتن قاسم سلیمانی که با اقدام "اشتباه" پدافند سپاه پاسداران در ساقط کردن هواپیمای مسافربری اوکراینی، به فاجعه ختم شد، عملا نشان داد که آقای خامنه ای در عالی ترین سطح به این نتیجه رسیده که نمی تواند با اطمینان بالایی دست به پیش بینی واکنش احتمالی آقای ترامپ به اقدامات ایران بزند. این احتیاط عملا باعث شد تا حوزه هایی مثل آزمایش های سابق موشکی شاهد سکوتی خاص باشد. سوریه که حالا بسیار آرام تر از سابق است و جبهه یمن هم در نوعی بن بست بسر می برد و حملاتی از جنس آنچه علیه تاسیسات نفتی عربستان اتفاق افتاد، تکرار نشد. تنها جایی که هر از گاهی شاهد شعله های نارنجی شلیک به منافع آمریکا بود، عراق است که هر از گاهی راکتی به نزدیکی نقطه ای حساس برای آمریکا اصابت می کند. بقیه جبهه هایی که سابقا شاهد جنگ سرد و گرم جدی مستقیم و غیرمستقیم با آمریکا و اسرائیل بود، بشکل زیادی نسبتا و در مقایسه آرامتر است. اینها برای نگاه ناظر به تحولات و رفتار ایران، گویای این نیست که حکومت ایران تغییر مسیر جدی داده است.

یک نگاه راهبردی می تواند این باشد که حکومت ایران در زمان دولت اوباما با تکیه بر میزان و توانمندی تاسیسات اتمی، میزان اورانیوم غنی شده در انبارها و نگرانی غرب از رسیدن ایران به نقطه بی بازگشت، به برجام تن داد. در این توافق، ایران به عبارتی پوسته ای از تاسیسات را حفظ کرد ولی غرب هم باقی ماندن تاسیسات اتمی در ایران و توان زیربنایی ش را برسمیت شناخت. اما حالا با خروج آمریکا از برجام، ایران عملا مجبور بود تا برجام را تا حدود زیادی رعایت کند، ولی حرکت در عمق در منطقه و حضور نظامی و تاثیرگذاری نظامی و سیاسی در منطقه را کارت مذاکره خود برای دور بعدی می بیند. یعنی ترکیبی از تاسیسات و زیرساخت اتمی-موشکی با حضور منطقه ای. ولی طرف مقابل به عبارتی "بیکار ننشسته" و اوضاع داخلی ایران هم عملا شکل سابق را ندارد.

بشکه باروت در داخل

وضعیت داخلی ایران، از نظر نقض آزادی ها و حقوق بشر، سرکوب های خشونت بارتر از قبل و جمع شدن قدرت سیاسی و امنیتی در دست یک جناح در چند سال اخیر، ایرانی متفاوت را پیش روی تحلیلگران قرار داده است. توسل حکومت به خشونت برای ایجاد ترس در دل مردم به امید بازدارندگی در برابر تند شدن انتقادات و اقدامات احتمالی معترضان به گرانی ها، فساد و رفتار دستگاههای انتظامی و امنیتی، از دید مردم و ناظران پنهان نیست؛ و شکاف ناشی از فشارهای بیرونی و ناکارآمدی ها و فساد داخلی هم باعث شده تا نگاه مردم به حکومت و درگیری های داخل حکومت به سطوح تازه ای از بی اعتمادی برسد، تا جایی که در شبکه های اجتماعی و صحبت با مردم در ایران می توان به این نگاه بشکل غیرقابل انکاری برخورد کرد که معتقد است انتخاب مجدد ترامپ احتمال بهتری است چون او توانسته فشار بیشتری بر حکومت ایران وارد کند و چه بسا اگر او برای دور دوم انتخاب شود، یا کار حکومت را یکسره می کند یا اینکه باعث می شود تا حکومت از ادامه مسیر فعلی و سیاست های داخلی و خارجی اش دست بردارد.

گزینه ترامپ یا بایدن

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در مصاحبه با شبکه سی بی اس آمریکا خط آقای خامنه‌ای را درپیش گرفت که در نگاه تهران، بین ترامپ و بایدن فرقی وجود ندارد، اما پس از تکرار این سوال از سوی مصاحبه‌کننده پذیرفت که به گفته او،"موضع‌گیری‌های تیم آقای بایدن بهتر است اما به هر حال بایست منتظر ایستاد و دید."

کمتر بشود باور کرد که حکومت ایران واقعا بین ترامپ و بایدن فرقی نمی بیند.

می توان تصور کرد که برای حکومت ایران مذاکره کردن با جو بایدن حداقلی از حفظ آبرو را در خود نهفته دارد. به این بیان که مقاومت در برابر فشارهای ترامپ برای مذاکره جواب داد. نکته‌ای که برای مقامات بسیار ارشد ایران، یا دست‌کم برای مخاطب داخلی مهم است. ولی این به آن معنا نیست که دست تهران برای مذاکره با جو بایدن، در صورت پیروزی، چک سفیدی برای بازگشت به برجام، ادامه سیاست های منطقه ای و جهانی ایران خواهد بود.

تشکیلات سیاسی در آمریکا، مهره چینی های منطقه ای و از کار افتادن بازوها و روشهای سابق ایران در منطقه در مقابل اسرائیل و غرب، قطعا دست برتری را نصیب جو بایدن خواهد کرد ولی برعکس این حرف را نمی شود برای ایران هم زد. در هر حال، حکومت ایران بر سر انتخاب بزرگی است تا اوضاع در داخل و خارج را بشکل فعلی پیش ببرد که احتمالا می توان نتیجه ش را پیش بینی کرد، یا اینکه طرحی نو در اندازد.