خاورمیانه؛ 'انبار مهمات' کره زمین

مساله فروش‌های تسلیحاتی آمریکا به کشورهای مختلف خاورمیانه به ویژه عربستان سعودی در هفته‌های اخیر بارها در رسانه‌ها بازتاب داشته. ضمن اینکه رئیس جمهوری آمریکا نیز هرازگاهی اهمیت این خریدهای تسلیحاتی را یادآوری می‌کند.

اما فارغ از گوشه کنایه‌های سیاسی و یکی به دوکردن‌های همیشگی بین مقام‌های تهران و واشنگتن، مساله "انبار باروت" خاورمیانه چقدر جدی است و میزان واردات اسلحه به خاورمیانه چقدر است؟

عربستان، بزرگترین واردکننده اسلحه در جهان در سال ۲۰۱۷

خریداران اسلحه به خاورمیانه محدود نمی‌شوند. اما بر اساس آماری که در وب سایت بانک جهانی منتشر شده، در میان خریداران اصلی که بیشترین پول را سالانه خرج تسلیحات نظامی می‌کنند، در سال ۲۰۱۷ عربستان در مقام نخست قرار گرفته است. این کشور در سال گذشته میلادی به تنهایی بالای چهار میلیارد دلار اسلحه وارد کرده است.

در فهرست ۱۵ کشور نخست واردکنندگان اسلحه در سال ۲۰۱۵ عربستان تنها کشور خاورمیانه‌ای نیست و مصر (در رتبه سوم)، امارات متحده عربی (رتبه دهم)، عمان (رتبه دوازدهم) و عراق (رتبه چهاردهم) نیز از جمله کشورهای منطقه هستند که بیش از بسیاری دیگر از کشورهای جهان اسلحه خریده‌اند.

در این فهرست نام پاکستان، همسایه شرقی ایران نیز در رتبه پانزدهم دیده می‌شود.

اما خریدهای یک سال کشورهای خاورمیانه، این منطقه را به "انبار باروت" تبدیل نمی‌کند. تصویر روشن‌تر از میزان تسلیحات در خاورمیانه زمانی به دست می‌آید که خریدهای این کشورها در سالهای گذشته نیز بررسی شوند.

موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم که گزارش‌هایی درباره تجارت اسلحه در جهان تهیه می‌کند، در سال جاری میلادی در گزارشی واردات اسلحه کشورهای مختلف را در دو بازه زمانی با هم مقایسه کرده است. (بازه زمانی نخست در این تحقیق فاصله سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ و بازه زمانی دوم، در فاصله سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ است.)

این آمار نشان می‌دهند که کشورهای خاورمیانه در مجموع ۱۰۳ درصد بر خریدهای خود در فاصله سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ در مقایسه با سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ افزوده‌اند. عربستان در بررسی سهم خریدها در مقایسه با باقی کشورهای خاورمیانه نیز در رده نخست قرار دارد و ۳۱ درصد کل این خریدها توسط حاکمان ریاض انجام شده‌اند. مصر در این پنج سال ۱۴ درصد و امارات متحده عربی نیز ۱۳ درصد از کل خریدهای نظامی خاورمیانه را به خود اختصاص داده‌اند.

ایران که دومین کشور منطقه از نظر جمعیت محسوب می‌شود، یک درصد از خریدهای نظامی این پنج سال را انجام داده است.

ین آمار همچنین نشان می‌دهد که عربستان سعودی در این پنج سال، ۲۲۵ درصد بر میزان خریدش در مقایسه با سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ افزوده است. این در حالی است که خریدهای عربستان در پایان سال ۲۰۱۷ میلادی که به مدت پنج سال ادامه خواهند داشت در این محاسبه در نظر گرفته نشده‌اند.

عربستان یک بار دیگر نیز در سالهای پایانی قرن ۲۰ به شکل قابل توجهی به خریدهای نظامی روی آورد و در فهرست خریداران اسلحه به دومین واردکننده بزرگ سلاح در جهان تبدیل شد. اما مقایسه خریدهای پنج سال اخیر این کشور با سالهای ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۹ نشان می‌دهد که این بار ۴۸ درصد بر خریدهایش افزوده است.

ضمن اینکه بر خلاف دهه ۹۰ عربستان در حال حاضر از تجهیزات نظامی و مهماتی که خریداری می‌کند در ابعاد گسترده در جنگ یمن بهره می‌برد.

آمریکا بزرگترین صادرکننده اسلحه به خاورمیانه

اما خریداران اسلحه در خاورمیانه یک روی سکه این "انبار مهمات" هستند. آن روی این معامله کشورهایی قرار دارند که این تجهیزات را به خاورمیانه‌ می‌فروشند. در میان این کشورها، آمریکا یک فروشنده مهم و اصلی است.

فروش اسلحه برای اقتصاد آمریکا یک حوزه حیاتی است که اثر قابل توجهی بر میزان تولید ناخالص داخلی و درآمد کلی این کشور دارد. بر اساس تازه‌ترین گزارش "مرکز سیاستگذاری بین‌المللی" دونالد ترامپ در نخستین سال ریاست جمهوری خود گزارش فروش ۸۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار اسلحه را در غالب فروش‌های عمده تسلیحاتی به کنگره ارائه کرده است. بر اساس آمار رسمی دولت آمریکا، عربستان بزرگترین خریدار این تسلیحات است.

نگاهی به فروشندگان اسلحه به آمریکا نیز نشان می‌دهد که این کشور در کنار بریتانیا، منبع اصلی خریدهای چندین میلیاردی عربستان است.

لبته مساله فروش تسلیحات نظامی آمریکایی به کشورهای خاورمیانه، موضوعی نیست که در سالهای اخیر آغاز شده باشد. اتفاقا در زمانی نه چندان دور، ایران خود یکی از خریداران اصلی تجهیزات آمریکایی بود ونگاهی به آمار فروشهای نظامی آمریکا به ایران نشان می‌دهد که میزان این خریدها در دهه ۷۰ میلادی در مقایسه با دهه قبل از آن، بیش از هزار درصد رشد داشته است. به عبارت دیگر، ایران که در حال حاضر از خریدهای تسلیحاتی رقبای منطقه‌ای ناراضی است، زمانی، قبل از انقلاب، مشتری اصلی همین تجهیزات بود.

اما بعد از انقلاب ایران، میزان این خریدها - دستکم به شکل علنی - به صفر رسید و کشورهایی دیگر مانند عربستان و امارات خیلی سریع جای ایران را گرفتند.

ضمن اینکه پیچیدگی شطرنج خاورمیانه نیز موجب شد تا تنش در این منطقه هرگز فروکش نکند. از اسراییل که زمانی منشاء جنگ‌های دنباله‌دار بود، تا چهره پرماجرایی مانند صدام حسین که از حمله و اشغال و جنگ همه جانبه هیچ ابایی نداشت، بسیاری از حکومت‌های منطقه را به سوی خریدهای کلان و همیشگی هل داد.

همزمان ایران نیز خود به تنهایی به یکی از کشورهایی تبدیل شد که موجب شد تا ثروت قابل توجه برخی کشورهای عربی - و در صدرشان عربستان و امارات - صرف هواپیما و تانک و تجهیزات مدرن اما به شدت گران‌قیمت شود.

بدین ترتیب در تمام این سالها به رغم همه تحولات منطقه و جنگ‌ها و صلح‌ها و کودتاها و انقلاب‌ها، آنچه هرگز تغییر نکرد، فروش تسلیحاتی آمریکا به کشورهای خاورمیانه بود که سال به سال بر میزانش افزوده شد.