گردشگری در سیستان و بلوچستان؛ مواهب سرزمین آفتاب

اشاره

بزودی با رشد صنعت و گلوبالیزاسیون، هیچ نقطه ای بر روی کره زمین پیدا نخواهد شد که دور از دسترس موج رو به رشد گردشگری باشد. قطب شمال و جنوب، صحرای گبی، جنگل های انبوه و متراکم و هزاران مکان دیگر که قبلا بکر بوده و در حال حاضر میزبان جمعیت انبوه توریست ها هستند. حتی فضا نیز قابل استثنا نیست، هم اکنون صدها نفر در سراسر جهان برای سفر به کهکشان و کرات آسمانی در لیست انتظار هستند. اما مکان های گسسته ای وجود دارند که بطور بالقوه قادر به جذب توریست می باشند که یک بعد اقتصادی برای کشور مربوطه محسوب می شوند. ایران یکی از این کشورهاست که از نظر تنوع و گستردگی جغرافیا و طبیعت جذاب و تاریخ غنی و پربار، انتخابی محبوب برای دوستداران هنر و طبیعت است. برخی از مناطق ایران متاسفانه از جهت توسعه گردشگری چندان مورد توجه قرار نگرفته اند، که البته موقعیتی که تاریخ این مناطق را در آن جهت قرار داده و شرایط اقلیمی و جغرافیایی نیز بی تاثیر نبوده است. با این حال فرهنگ و اصالت خود را حفظ نموده و این برای گردشگران تعجب آور است، بخصوص بعضی از آنها یعنی سرزمین های خوزستان، بلوچستان و شیراز مهد تمدن بشر بوده اند.

***

بر اساس یافته های باستان شناسان، اولین آثار حیات در این مکان به حدود 5200 سال پیش برمی گردد. به لطف ثروت فرهنگی و طبیعی، سیستان و بلوچستان می تواند گردشگری خود را با الهام از جغرافیا، تاریخ، فرهنگ عامه و صنایع دستی خود توسعه بخشد. سیستان و بلوچستان بزرگترین و کم جمعیت ترین استان ایران است، شمال آن بوسیله آبرفت های رودخانه هلمند (Hirmand) که به یکی از بزرگترین دریاچه های آب شیرین جهان جریان دارد محدود شده و جنوب آن با دریای عمان (مکران) و آب هوای کوهستانی حیات یافته است. در مرکز، کوه آتشفشان تفتان شرایط آب و هوایی متنوعی را ایجاد نموده و همچنین این منطقه بوسیله باد از شبه جزیره هند و باران های فصلی در اقیانوس هند تحت تاثیر قرار می گیرد.

از 1200 گونه گیاهی موجود در سیستان و بلوچستان، 70 گونه آن دارای خواص دارویی است. این منطقه همچنین مرکز اصلی کشت درختان خاص مناطق گرمسیری از جمله نخل های خرما، موز، انبه، پسته و پرورش زنبور عسل و کشاورزی آن متاثر از رودخانه باهوکلات، کارواندر و کاجو است. و بدینگونه تا حد زیادی دارای آب و هوایی متنوع، گیاهان و منابع تجدید شونده است و همه این ویژگی ها می توانند پشتیبانی برای توسعه اکوتوریسم استان قرار گیرند.

از جاذبه های گردشگری درآمیخته با محیط زیست سیستان و بلوچستان، سواحل صخره ای در شهرستان چابهار بسیار شگفت انگیز و برجسته است. خروش امواج دریا گاهی اوقات تا ارتفاع 5 پا نیز می رسد که در پی آن نیز خرچنگ ها و لاک پشت ها در لابلای سنگ های متخلخل ساحل نمایان می شوند.

پیشرفت آب در امتداد ساحل سنگی چابهار و نیز هوازدگی سنگ ها، یکی از چشم نوازترین معماری های طبیعی جهان را پدید آورده است. این چشم انداز باشکوه از محدوده بندر چابهار تا خلیج گواتر در جنوب شرقی ایران امتداد دارد و آب و هوای معتدل این بندر در فصل زمستان، سطح دریا را برای حضور طیف گسترده ای از پرندگان مهاجر از جمله پلیکان، فلامینگو و.. فراهم ساخته است. در جاده گواتر به چابهار، تالاب لیپار زیستگاه گونه های نادری از درختچه ها و گیاهان و همچنین انواع پرندگان از جمله حواصیل، کبک و کرکس است. در مسیر چابهار- گواتر ، چابهار- کهیر ، و چابهار- ایرانشهر، کوهستان ها با تدریج و تداوم فرسایش طبیعی، منظره ای زیبا و دیدنی ایجاد کرده اند. آنچه از این مناظر در ذهن تداعی می شود، نقشی از کوه های افراشته با حکاکی نامنظم و دیگرگونه است که به "کوههای مریخی" نام گرفته اند.

در شمال غرب چابهار در روستای کوچک کهیر، تپه های بزرگ گلفشان توجه هر رهگذری را به خود جذب می نماید، این پدیده که فقط در چهار کشور جهان از جمله ایران وجود دارد، ناشی از فوران گاز سرد همراه با گل های خاکستری از درون تپه است. در اطراف این تپه عظیم هیچگونه پوشش گیاهی نمی تواند حیات داشته باشد. این تپه های استثنایی و غیرمعمول، تعداد زیادی از مسافران را مجذوب خود می کنند، که از راه طولانی و دور، تنها برای دیدن یک پدیده طبیعی و کم نظیر به آنجا سفر می کنند.

"گاندو" یک نام محلی است، تمساح پوزه کوتاه شاید معروف ترین گونه جانوری سیستان و بلوچستان باشد. او که در رودخانه سرباز و در شهری به همین نام زیست می کند، یکی از کمیاب ترین تمساح های جهان است. این زیستگاه می تواند (با اقدامات احتیاطی محیط زیست) جایی برای حضور متخصصان و دوستداران محیط زیست و زمینه ای برای توسعه اکوتوریست بلوچستان باشد.

"جنگل های مانگرو" یا حرا از دیگر ویژگی های این استان است، این درختان و درختچه ها مخازن زیردریایی دریای عمان به سمت خلیج فارس را گسترش می دهد و آخرین جنگل در جنوب غربی آسیاست که در زیر آب جای گرفته است.

این درختچه ها که بیش از دیگر گونه های گیاهی منطقه در معرض جزر و مد دریا قرار می گیرند، تنها ریشه در عمق آب دارند و هنگامی که آب صعود می کند، آنها بطور کامل ناپدید می شوند و چون آب پایین می آید، ریشه هایشان پیدا می شود. پوشش گسترده مانگرو که در نتیجه همزیستی شوری آب و خاک است، با وجود گیاهان بسیار متنوع و با توجه به محل آنها، جنگلی با تنوع حیات وحش را در منطقه ای وسیع پدید آورده است.

"غار لادیز" یکی دیگر از جاذبه های استان سیستان و بلوچستان است، این مکان در فاصله 100 کیلومتری از شهرستان زاهدان واقع شده و از نظر داشتن یک چشمه طبیعی، دارای آبی با کیفیت بسیار بالاست و حتی امروزه جایگزین آب آشامیدنی و آب مورد استفاده برای آبیاری مزارع و کشتزارهای این ناحیه شده است. علاوه بر زیبایی های طبیعی غار لادیز، چشم انداز زیبای درختان گز جاذبه های توریستی محل را افزایش می دهد.

حضور خرس سیاه که یک پستاندار خاص منطقه جنوب شرق ایران از جمله بلوچستان، کرمان و هرمزگان است از موارد مهم حیات وحش بلوچستان محسوب می شود. زیستگاه خرس سیاه اغلب در مناطق کوهستانی و جنگل است، اما در عوض همه چیزخوار است و از حشرات، عسل، بی مهرگان و مهره داران کوچک و میوه ها نیز تغذیه می کند. این گونه جانوری کمیاب بدلیل سرعت بسیار کند تولیدمثل، توسط IUCN (اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست) در رده گونه های در معرض انقراض طبقه بندی شده است. خرس سیاه در حال حاضر در منطقه سیاه جنگل در شهرستان نیکشهر حفاظت می شود.

سیستان و بلوچستان شگفتی های طبیعی بسیاری دارد، غارهای بان مسیتی، انجیر معابد، رودخانه باهوکلات، تنگه بریس (گذرگاه اقیانوس) ، خلیج گواتر و چشم انداز دریایی در جنوب شرقی ایران، پلتفرم کنارک، کوه آتشفشانی تفتان، کوه چهل تن، تپه های نمکی، چشمه معدنی آب گرم بزمان و تفتان، چاه نیمه های سیستان، روستای تمین و رودخانه ی دامن از جمله ی این موارد است.

تاریخ سیستان و بلوچستان گره خورده با اساطیر ایرانی و بسیار نزدیک با آن بوده است. بنا به گفته ی اوستا، آن یازدهمین سرزمینی بود که آهورامزدا آفرید. همچنین در شاهنامه ذکر آن به میان آمده است، مورخان این سرزمین را محل تولد گرشاسب از نوادگان کیومرث پادشاه افسانه ای ایران می دانند. با این حال بر اساس اسناد موجود برای اولین بار قوم آریایی در این منطقه سکنی گزیدند.

سیستان و بلوچستان با الهام از تاریخ پرغنای خود، در حال حاضر دارای سایت های تاریخی و فرهنگی بیشماری است که می تواند بطور بالقوه سیاست گردشگری را توسعه دهد و همچنانکه سودآور نیز خواهد بود.

کوه خواجه برای جلب توجه توریست هایی که بدانجا می آیند دارای موقعیتی ممتاز است. از این کوه در زبان پهلوی با نام اوشیدا (کوه ابدی) نیز یاد شده است. این کوه با ارتفاع متوسطی در دشت سیستان واقع شده و در سی کیلومتری از شهرستان زابل قرار دارد، این کوه بازالتی، مانند یک جزیره در دریاچه هامون به چشم می آید. مردم محلی در گذشته معتقد بوده اند زرتشت پیامبر بار دیگر از این محل ظهور خواهد کرد.

شهرسوخته از مهمترین سایت های باستان شناسی منطقه است، این مکان با قدمت 5200 سال احتمالاً از اولین سکونت گاههای بشری در جهان بوده است. آثاری از انیمیشن متحرک و مواردی که احتمال می رود به عمل جراحی مغز و چشم مصنوعی مرتبط باشد، از این محل بدست آمده است.

سیستان و بلوچستان همچنین دارای یک فرهنگ غنی است که در آداب و رسوم و هنر بومی و سنتی این منطقه تجلی یافته است. قبایل ساکن و قبایل عشایری (که بخش عمده ای از طوایف بلوچ هستند) دو گروه از جامعه بلوچ هستند که اولین زندگی کشاورزی و دومین دارای دام هستند. صنایع دستی مردم بلوچ بازتاب زندگی روزمره و فرهنگ عامه آنهاست، هنر و ظرافت اساساً یک خصلت زنانه است، هنر سوزندوزی از کودکی در ذهن دختران بلوچ نقش بسته است، آنها همچنین لباس های عروس را با آینه هایی درخشان تزئین می کنند.

قلاب دوزی، سفال، طراحی پرده های نقش دار، گلیم بافی، فرش بافی، حصیربافی، گلدوزی لباس، پرده بافی، تکه دوزی و آینه دوزی،سکه دوزی و نقش های پس زمینه روی پارچه و لباس از جمله موارد هنر بسیاری از زنان بلوچ است.

داستان های قوم بلوچ طی قرن ها سینه به سینه به امانت سپرده شده است، این داستان ها بسیاری از جزئیات در مورد شیوه زندگی، باورها، ارزش ها، امیدها و نگرانی های مردم این سرزمین را نقل می کنند. داستان ها سه گونه اند؛ داستان های کودکان، داستان های مختص بزرگسالان و داستان های اساطیری.

در سیستان و بلوچستان همچنین یک جامعه کوچک از سیک های هندی وجود دارد که هشتاد سال پیش به اینجا مهاجرت نموده اند. نوادگان برخی از پادشاهان گذشته که نقش مهمی در حفظ منطقه در برابر تجاوزهای خارجی داشتند نیز هنوز در این منطقه زندگی می کنند.

تنوع فرهنگی، تاریخی و طبیعی سیستان و بلوچستان، جغرافیایی رنگین از چشم اندازهای این استان ایجاد نموده است که می تواند مجذوب و مورد توجه گردشگران قرار گیرد. با توجه به داشته های غنی تاریخی و فرهنگی بلوچستان، بدون شک این گنجینه های ارزشمند سزاوار حفاظت و صیانت هستند و با علاقه رو به رشد به گردشگری و اکوتوریسم در جهان، امید می رود تحولات فرهنگی و توریسم بلوچستان در جهت مثبت تغییر یابد.

نشریه فرانسوی "رُوو دو تهران"