نوشیدن الکل و آسیب‌های بیشماری که پنهان مانده‌اند

مصرف مشروبات الکلی دست‌ساز تقلبی غیراستاندارد در استان البرز ایران موجب مرگ دستکم ۱۵ نفر و مسمومیت ۱۸۲ نفر شده است. بنابرگفته پلیس ایران این مشروبات تقلبی با استفاده از سهمیه الکل یک کارخانه تولید لوازم بهداشتی در اطراف کرج ساخته شده و شش نفر هم در این رابطه دستگیر شده‌اند.

این نخستین بار نیست که چنین مشروباتی در ایران قربانی می‌گیرد. پیشتر در سال ۱۳۹۷، که ماجرای مشابهی در بندرعباس رخ داد، پزشکی قانونی ایران اعلام کرد که سالانه ۱۲۰ نفر بر اثر مصرف مشروب غیراستاندارد و مسمومیت ناشی از آن جان می‌بازند.

ممنوعیت سخت‌گیرانه فروش نوشیدنی‌های الکلی موجب شده تا مصرف سرانه الکل در ایران به شکل قابل توجهی از کشورهای دیگر کمتر باشد. اما این بدین معنا نیست که در میان کسانی که به طور معمول الکل مصرف می‌کنند، میزان مصرف پایین باشد.

بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، ایران از جمله کشورهایی است که میزان متوسط مصرف الکل، از بسیاری از کشورهایی که در آن‌ها خرید و فروش نوشیدنی‌های الکلی آزاد است، بیشتر است.

مهمترین عامل بروز و تکرار این حوادث جرم‌انگاری تهیه، فروش و مصرف مشروبات الکلی بر پایه احکام فقهی است. به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی همان سیاستی که در قبال حجاب در پیش گرفته و بر آن اصرار دارد در مورد مشروبات الکلی هم تکرار کرده است.

به دلیل ممنوعیت تولید و فروش مشروبات الکلی استاندارد و وقوع مسمومیت‌های منجر به نابینایی و مرگ، بعضی از شهروندان به تولید خانگی مشروب روی آورده‌اند. نشانه‌های این ادعا را می‌توان در فیلم‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی و همین‌طور تبلیغ فروش دستگاه‌های تقطیر، بطری‌های مخصوص نگهداری شراب، مخمر و فروش و چرخ انگور رصد کرد.

حدود یک ماه پیش هم دادستانی تهران تولید و فروش آب انگور در میدان بزرگ میوه و تره‌بار پایتخت ایران را ممنوع کرد و دستور داد که همه مغازه‌ها باید دستگاه‌های آبمیوه‌گیری خود را جمع کنند.

این ممنوعیت و دستور جمع‌آوری دستگاه‌های آبمیوه‌گیری با این توجیه ابلاغ شده که فروش آب میوه به جای میوه «تغییر کاربری» غیرمجاز میوه‌فروشی است. خبرگزاری‌های ایران دلیل ممنوعیت، به خصوص درباره آب انگور، را گزارش نکرده‌اند اما به نظر می‌رسد این اقدامی برای ممانعت از تهیه شراب خانگی و دست‌ساز باشد.

جرم‌انگاری همه فعالیت‌ها درباره تهیه، تولید، توزیع و مصرف مشروبات الکلی بیش از هر چیز سبب شده تا این عرصه به میدان آمارهای سیاه تبدیل شود.

در واقع وقتی صحبت از نوشیدن مشروب الکلی است، همه چیز براساس تخمین‌ها محاسبه می‌شود.

در متن ماده ۲۶۴ قانون مجازات اسلامی آمده است: «مصرف مسکر از قبیل خوردن، تزریق و تدخین آن کم باشد یا زیاد، جامد باشد یا مایع، مست کند یا نکند، خالص باشد یا مخلوط به گونه ای که آن را از مسکر بودن خارج نکند، موجب حد است. تبصره- خوردن فقاع (آب جو مسکر) موجب حد است هرچند مستی نیاورد.»

همین مسئله سبب می‌شود که گاهی حتی کسانی که با مسمومیت‌های الکلی روبه‌رو هستند نیز از رفتن به مراکز درمانی وحشت داشته باشند،. چرا که اقرار به مصرف مشروبات الکلی ممکن است با ۸۰ ضربه تازیانه همراه شود. بنابراین یکی از عمده دلایلی که مصرف‌کنندگان مشروبات الکلی غیراستاندارد و تقلبی یا مسموم دیر به مراکز درمانی می‌روند بیم از چنین مجازاتی است.

علاوه بر این ماده ۷۰۲ قانون مجازات اسلامی در بخش تعزیرات تصریح کرده: «هرکس مشروبات الکلی بسازد یا بخرد یا بفروشد یا در معرض فروش قرار دهد یا حمل یا نگهداری کند یا در اختیاری دیگری قرار دهد به ۶ ماه تا یک سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز پرداخت جزای نقدی به میزان ۵ برابر ارزش عرفی (تجاری) کالای یاد شده محکوم می‌شود.»

همچنین ماده بعدی این قانون نیز به بخش دیگری از مجازات‌های تجارت مشروبات الکلی می‌پردازد. در ماده ۷۰۳ این قانون آمده: «وارد نمودن مشروبات الکلی به کشور قاچاق محسوب می‌گردد و واردکننده، صرف نظر از میزان آن، به ۶ ماه تا ۵ سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز پرداخت جزای نقدی به میزان ۱۰ برابر ارزش عرفی( تجاری) کالای یادشده محکوم می‌شود».

در مورد تقلب‌کنندگان در تولید مشروبات الکلی هم یک ماده دیگر در قانون صراحت دارد. در ماده ۳ قانون مواد خوراکی، آشامیدنی و بهداشتی آمده: «در صورتی که مصرف مواد خوردنی و آشامیدنی و آرایشی و بهداشتی منجر به فوت مصرف کننده گردد، مجازات سازنده یا تهیه کننده یا مخلوط‌کننده اعدام است».

محمدرضا قدیرزاده، رئیس گروه مطالعات اعتیاد مرکز تحقیقات پزشکی قانونی و مدیرکل حوزه ریاست سازمان پزشکی‌قانونی، در سال ۱۳۹۵ تاکید کرد: «آمار دقیقی از تعداد مصرف کنندگان الکل و نوع الکل مصرفی توسط آنان وجود ندارد.»

با وجود این قوانین عرضه و تقاضا در مورد مصرف مشروبات الکلی در هاله‌ای از پنهانکاری‌های مختلف فرو رفته است؛ نه نظارتی بر کیفیت وجود دارد، نه حتی ارزش تجاری آن مشخص است.

جان‌هایی که از دست می‌روند

مرگ ۱۵ نفر در استان البرز و مسمومیت ۱۸۲ تن دیگر، نخستین بار نیست که مرگبار بودن ممنوعیت ورود و مصرف الکل را یادآوری می‌کند. تابستان ۱۳۸۳ در شیراز دستکم ۱۰۲ نفر جان خود را در اثر مصرف مشروبات الکلی تقلبی از دست دادند.

مروری بر اخبار رسانه‌های داخلی ایران نشان از آن دارد که دستکم هر سال حادثه‌ای مشابه آنچه در استان البرز روی داده تکرار شده بوده و مجازات‌های حکومتی هم تاثیری در کنترل یا کاهش روند آن نداشته است.

با شیوع ویروس کرونا و بسیج برای تولید شوینده‌ها و ضدعفونی‌ کننده‌ها، همه تولیدات الکل به کار گرفته شد و در نتیجه بازار تقاضا با کمبود عرضه مواجه شد. همین موضوع سبب شد در اهواز الکل دریافتی از شرکت‌های تولید نیشکر که حاوی متانول بود، به کار گرفته شود و موجب مرگ دستکم ۶۳ نفر در آن زمان شود.

چرخه اقتصادی و بازار عرضه و تقاضای مشروبات الکلی فاقد شفافیت است و عموما براساس کشفیات پلیس از یک سو و آمارهای جهانی تخمین زده می‌شود.

تقی رستم‌وندی، معاون وزیر کشور ایران و رئیس سازمان امور اجتماعی، در اظهار نظری در این‌باره گفته بود: «نرخ شیوع الکل در ایران بین ۹ تا ۱۰ درصد افراد بالای ۱۵ تا ۶۴ سال است، به‌طوری‌که سالانه بیش از پنج میلیون نفر در کشور الکل مصرف می‌کنند.»

در فاصله شیوع کرونا به ویژه تجربه مرگ ۱۰۲ نفر در شیراز اعتماد مردم به مشروبات‌الکلی بسته‌بندی هم مخدوش شد زیرا عمده افرادی که در شیراز مسموم و در نتیجه فوت شدند از بطری‌های پلمب‌شده و‌ به اصطلاح کارخانه‌ای استفاده کرده بودند.

یکی دیگر از آثار پنهانکاری در مورد مصرف الکل در ایران غفلت از آسیب‌شناسی سوء مصرف الکل بوده است.

تا سال‌ها پلیس راهنمایی و رانندگی دستگاه‌های تست الکل، که با دمیدن فرد در آن می‌توانست سلامت راننده را مشخص کند، به کار نمی‌گرفت.

از سوی دیگر هیچ شناختی از میزان مصرف و چگونگی اعتیاد به الکل در ایران هم وجود نداشت.

مهمترین اظهارنظر دراین‌باره مربوط به سخنان محمدرضا قدیرزاده، مدیرکل حوزه ریاست سازمان پزشکی‌قانونی، در سال ۱۳۹۵ است که گفته بود: «شاخص مصرف سنگین دوره‌ای در دنیا ۶.۳ درصد است اما بنابر آمارهای غیررسمی، این شاخص در کشور ما ۱۹ درصد است؛ یعنی فردی که در ایران مشروب‌خواری می‌کند، نسبت‌به افراد دائم‌الخمر در کشورهای اروپایی، سه برابر بیشتر الکل مصرف می‌کند.»