سوخت اتمی برای ایران ضروری نیست!

جمشید اسدی، مجید محقق، مهران مصطفوی، کورش زعیم چندی پیش، نامه ای سرگشاده به امضای شش نفر خطاب به ملت ایران منتشر شد به نام سرنوشت اتمی ایران را از دست حاکمان مستبد جمهوری اسلامی رها کنید! (۲۱ ژوئن ۲۰۱۰). برنهاده اصلی آن نامه این بود که: ۱) سوخت اتمی برای ایران ضروری نیست، ۲) خود کفایی صنعت اتمی در ایران شدنی نیست ۳) برای دست یابی به فنآوری اتمی و استفاده مسالمت آمیز از آن، نیازی به فعالیت های پنهانی نبوده است، ۴) فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی توجیه اقتصادی ندارند، ۵) فعالیت های اتمی جمهوری اسلامی نشانه های نظامی گری داشته اند، ۶) سیاست اتمی جمهوری اسلامی در سمت و سوی منافع ملی بنا نیافته است، ۷) صنعت اتمی، صنعت مادر نیست و سرانجام ۸) امکان بروز فاجعه اتمی غیر قابل جبران در اثر زلزه از میان نرفته است.

سوخت اتمی برای ایران ضروری نیست!

۱. افت صنایع نفت و گاز در دوران جمهوری اسلامی

این ها همه زبده تمامی مباحثی بودند که از آغاز بحران در مورد پرونده هسته ای گفته شده بود. هر یک از این نکته ها اما، نیاز به توضیح و دلیل آوری بیشتر داشت. از همین رو، تصمیم گرفته شد که هر نکته موضوع مقاله ای مستقل شود. سه از چهار نویسنده آن نامه و نویسنده جدیدی که به ایشان پیوست نخستین مقاله را در همین مورد تهیه کردند به نام : "سوخت اتمی برای ایران ضروری نیست!" که در سه شماره پی در پی منتشر خواهد شد: ۱) افت صنایع نفت و گاز در دوران جمهوری اسلامی، ۲) امکان بازیافت انرژی های از دست رفته و نیز ۳) توان بالای ایران برای تولید انرژی های پاک. اینک بخش نخست.

زمامداران جمهوری اسلامی ادعا می کنند که سوخت اتمی برای توسعه کشور ضروری است. نویسندگان این نوشته اما، بر این باورند که سوخت اتمی برای ایران، در بهترین حالت یک گزینش سیاسی و نه یک نیاز ضروری است. گزینه تولید سوخت اتمی، در شرایط سیاسی کنونی ایران، این گمان را نیز تقویت می کند که اصرار برای تولید سوخت اتمی، در حالیکه توجیه اقتصادی نیز ندارد، کوششی باشد برای دستیابی به توانش سلاح اتمی.

انرژی اتمی برای ایران ضروری نیست، چون با بهره گیری بهینه از منابع بزرگ نفت و گاز طبیعی، کاستن از اتلاف گسترده انرژی در کشور همراه با سرمایه گذاری در منابع انرژی پاک، مانند خورشید و باد و آب، که در آینده می توانند و حتا باید جایگزین سوخت گاز طبیعی شوند، نه تنها نیازهای صنایع و مصرف عمومی و خانگی به راحتی تامین خواهد شد، بلکه بخش عمده ای از انرژی هم قابل صادرات خواهد بود.

برنهاده نوشته ما این است که اگر: ۱) سوخت فسیلی در کشور مدیریت بهینه شود، یعنی گاز میدان های نفت که سوزانده می شوند بازیابی شوند و میدان های گازی دست نخورده به راه افتند؛ ۲) از هدر رفتن بیش از یک سوم انرژی موجود در کشور جلوگیری شود، و سرانجام ۳) سوخت پاک که کشور ما توان بالایی برای آن دارد به راه افتد، آنگاه نیازهای سوختی ایران تا سده ها تامین خواهند شد و نیازی به سوخت اتمی نخواهد بود. این نوشته، همخوان با برنهاده ای که شرحش رفت، دربرگیرنده سه بخش است.

افت صنایع نفت و گاز در دوران جمهوری اسلامی. منابع بزرگ نفت ـ ۱۳۹ تریلیون بشکه، و گاز ـ ۲۷ تریلیاد متر مکعب، در ایران به آسانی پاسخگوی نیاز سوخت کشورند. هر چند که بر این باور هستیم که مصرف نفت برای سوخت صنعتی و تولید انرژی برق، اتلاف یک منبع بسیار مهم اقتصادی است و این ماده باید بیشتر برای تامین مواد اولیه صنایع پتروشیمی و سوخت خودرو و هواپیما بکار روند. با وجود این، تولید نفت در ایران امروز کمتر از دوران پیش از انقلاب است، چرا که در پی تنش افروزی های بی سرانجام حاکمان جمهوری اسلامی با جهانیان، به ویژه در زمان دولت کنونی، سرمایه گذاران خارجی و حتی ایرانی رغبتی برای کار در ایران ندارند. در دوران زمامداری محمود احمدی نژاد، شورای امنیت سازمان ملل، تفریبا هر سال یک بار، قطعنامه ای مبنی بر تحریم های کمرشکن علیه ایران تصویب کرده است.

در شرایطی که جمهوری اسلامی بوجود آورده، صنایع نفت و گاز ما با مشکل جذب سرمایه و فنآوری برای به راه اندازی و بازسازی روبرو شده اند و تولید صنایع نفت بسرعت در حال کاهش است. این در حالی است که تقاضا برای نفت و گاز در بازار جهانی بالاست. تنش افروزی در برون مرز و ندانم کاری در درون مرز، نه تنها باعث کاهش تولید نفت به سطحی کمتر از پیش از انقلاب شده، که این خطر را نیز به وجود آورده که امکان صادرات نفت از دست ایران به در رود. با این روند کاهش سالانه تولید در پی فرسودگی چاه های فعال و عدم سرمایه گذاری برای تعمیر و بازسازی تاسیسات سرچاهی، تلمبه خانه ها و لوله کشی های انتقال، و همچنین عدم سرمایه گذاری در اکتشاف و استخراج چاه های نو همراه با افزایش بی رویه مصرف داخلی، ایران در طی ۶ تا ۸ سال آینده نه تنها نفتی برای صادرات نخواهد داشت که مجبور به وارد کردن نفت مورد مصرف داخل هم خواهد بود. بنابر بسیاری از برآوردهای کارشناسان مستقل و حتی نهادهای خود نظام جمهوری اسلامی، کشور ما با وجود میدان های بزرگ نفت، بین سال های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ میلادی مجبور به واردات نفت خواهد شد (اقتصاد ایران (۱۳۸۸). "فردایی پاک برای نسلی پاک". مهرماه، شماره ۱۲۸. ص ۱۲ـ۱۱). پس از صد سال که از فعالیت صنعت نفت در کشور می گذرد، بنزین صادر که نمی شود هیچ از خارج هم وارد می شود. هنوز هم عمده ظرفیت پالایشگاه های ایران به جای مانده از دوران پیش از انقلاب است و جمهوری اسلامی پالایشگاه درخوری احداث نکرده است. به جای حل این مشکلات با باز کردن گره هایی که خود بسته، جمهوری اسلامی در فکر تهیۀ سوخت هسته ای برای راکتوری است که هنوز به شکل کارآ آغاز به کار نکرده است.

در زمینه استفاده از میدان های مشترک نفت و گاز میان ایران و همسایگان، نیز ندانم کاری های جمهوری اسلامی آسیب های فراوانی به کشور زده است: امیرنشین قطر که مالک فقط یک هفتم از سهم میدان مشترک است، یازده سال زودتر از ایران بهره برداری از میدان پارس جنوبی را آغازید و تا سال ۱۳۸۹، بیش از ۵۰ میلیارد دلار بیشتر از ایران از این میدان مشترک بهره برد و اکنون هم در حال بهره برداری از سهم ایران است. میدان سلمان، میدان مشترک امارات و ایران است. بر اساس موفقیت جغرافیایی، سهم ایران ۷۰ درصد و سهم امارات ۳۰ درصد است. در این میدان هم برداشت امارات بیشتر از ایران بوده است و همان داستان قطر در اینجا هم تکرار شده است. شوربختانه جمهوری اسلامی نه تنها در بهره برداری بهینه از این میدان ها ناموفق بوده است، بلکه با سیاست های اشتباه در مورد قرارداد با شرکت کرسنت، ممکن است مجبور به پرداخت ۱۰ میلیارد دلار غرامت هم بشود.

بر پایه برآوردهای خود نظام جمهوری اسلامی، برای تولید برق در کشور، سهم نیروگاه های هسته ای ۱۰ و سهم گاز ۷۵ درصد است. اما با ادامۀ تنش با جامعه جهانی، امکان سرمایه گذاری کلان در بخش گاز از میان رفته است. یعنی نظام، برای دستیابی به منبعی که در بهترین حالت قرار است ده درصد برق را تولید کند، منبع ۷۵ درصدی را قربانی کرده است. برای نیازهای سوختی کشور گاز طبیعی بسیار آسان تر و مفیدتر از سوخت اتمی است. اگر واقعا جمهوری اسلامی در پی تامین انرژی برای کشور بود، به منابع نفت و گاز اولویت می بخشید، توان تولید نفت را به سطح پیشین آن می رساند و در میدان های گازی فعالیت بیشتری می کرد و به انرژی های پاک می پرداخت. این رویه توجیه ناپذیر و غیر اقتصادی و ضد منافع ملی نشان می دهد که انتظار جمهوری اسلامی از صنعت اتمی، فراتر از تولید انرژی است.

*********************

سوخت اتمی برای ایران ضروری نیست! (2)

بخش دوم: امکان بازیافت انرژی های از دست رفته

دوشنبه ۱۰ آبان ۱۳۸۹، یکم نوامبر ۲۰۱۰

جمشید اسدی، مجید محقق، مهران مصطفوی، کورش زعیم

امکان بازیافت انرژی های از دست رفته. مقدار قابل ملاحظه ای از سوخت های فسیلی در کشور به هدر میروند. بر پایه گزارش های رسمی در جمهوری اسلامی، حجم گازسوزی های بیهوده در ایران ۷۵ برابر عربستان سعودی (۱) است . به دیگر سخن، در استخراج، پالایش، جابجایی و تبدیل گاز، معادل تولید پنج فاز میدان پارس جنوبی گاز طبیعی به هدر می رود.

در ایران اما، بزرگ ترین حجم اتلاف انرژی را می بایستی در صنعت برق جست. بر پایه برآوردهای نهادهای رسمی جمهوری اسلامی، در تمامی چرخه های فرایند تولید برق در ایران، ورودی سوخت، توزیع و مصرف، مقدار انرژی تلف شده بسیار بالاست. با برآورد سرانگشتی بر پایه گزارش های پراکنده، حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد انرژی برق تولید شده در ایران به علت سوء مدیریت در تولید، توزیع، مصرف، تعمیر و نگهداری و برق دزدی هدر می رود.

از سوی دیگر، بر پایه نقشه انرژی سال ۱۳۸۶ از مجموع ۳۲۱ میلیون بشکه نفت ورودی به نیروگاه های گرمایشی تولید برق، معادل ۶۶ درصد آن، یعنی در حدود ۲۱۱ میلیون بشکه نفت به هدر می رود (۲). با این حساب، در ازای هر بشکه نفت ۷۰ دلار، سالانه ۱۵ میلیارد دلار تنها در این حلقه از فرایند تولید نفت به هدر می رود.

کارآیی پایین ۳۴ درصدی نیروگاه های گرمایشی موجود در ایران نیز از مهم ترین دلایل به هدر رفتن انرژی در روند تولید برق است که به علت فرسودگی، عدم سرمایه گذاری در بازسازی و تعمیر و نگهداری و سوء مدیریت به وجود آمده است. این در حالی است که دست کم با بکاربست دو گزینه می توان کارآیی نیروگاه تولید برق را به آسانی افزایش داد: یکی سیکل ترکیبی با کارایی ۵۵ درصد و دیگری نیروگاه گرمایشی CHP با کارایی در حدود ۸۵ درصد.

با یک مقایسه ساده به راحتی می توان به اهمیت جلوگیری از اتلاف انرژی در تامین سوخت مورد نیاز کشور پی برد. برای تولید ۷۰۰۰ گیگاوات ساعت برق، یک نیروگاه با کارایی ۳۴ درصد ـ از همان نوع که هم اکنون در کشور مشغول به کار است ـ به ۱۳ میلیون بشکه نفت نیاز دارد، در حالی که این ورودی برای تولید همان مقدار برق در نیروگاهی با سیستم سیکل ترکیبی و کارآیی ۵۵ درصدی، تنها در حدود ۸ میلیون بشکه نفت است. به دیگر سخن ۵ میلیون بشکه کمتر و به ازای هر بشکه ۷۰ دلار، ۳۵۰ میلیون دلار صرفه جویی! بنابر برآوردهای رسمی در جمهوری اسلامی، هزینه ساخت یک نیروگاه ۱۰۰۰ مگاوواتی بر پایه سیستم سیکل ترکیبی در حدود ۱۱۰۰ میلیون دلار است (۳). پس چنین نیروگاهی با توجه به کارایی بیشتر هزینه ساخت خود را سه ساله جبران می کند!

همین مقایسه را می توان با نیروگاه گرمایشی CHP (روش تولید برق با گرما و سرما) انجام داد. گویا تا کنون در حدود ۱۰ میلیارد دلار هزینه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر شده است. نیروگاهی که هنوز هم به درستی به راه نیافتده است. با چنین هزینه ای می شد دست کم ۹ نیروگاه تولید برق به روش سیکل ترکیبی ساخت که هر کدام ظرفیتی معادل یک راکتور اتمی داشته باشد. در عین حال، با این ۹ نیروگاه می شد حدود یک چهارم از نیروگاه های با کارآیی ۳۴ درصدی ـ که تازه به علت فرسودگی کارایی کمتر از ۳۰ درصد دارند ـ را نو کرد و کارایی آن ها را دست کم به ۵۵ رسانید و از هدر رفتن انرژی جلوگیری کرد.

افزون بر اتلاف انرژی در تولید برق که شرحش رفت، در شبکه های توزیع کشور نیز بیش از ۲۰ درصد برق به هدر می رود (۴). این میزان در کشورهای صنعتی بین ۶ تا ۸ درصد است. به دیگر سخن از ۱,۹۶۰,۰۷۷ گیگاوات برقی که در اختیار شبکه برق رسانی قرار می گیرد بیش از ۳۹,۲۱۵گیگاوات آن به هدر می رود. حالا اگر میزان اتلاف برق در شبکه های توزیع کشور به ۱۰ درصد کاهش یابد، حتی با همین نیروگاه های با کارایی ۳۴ در صدی کشور، معادل ۳۵ میلیون بشکه نفت از سوخت مصرفی کاسته خواهد شد.

از تولید و توزیع برق گذشته، در مصرف برق هم میزان اتلاف بالاست. در ایران سهم بخش خانگی از کل مصرف برق، ۳۴ درصد، ۱۰ تا ۱۲ درصد بیشتر از ترکیه و سهم بخش تولیدی چون صنعت و کشاورزی، ۴۵ درصد، ۲۰ درصد کمتر از کشورهای توسعه یافته است. به دیگر سخن، برق در ایران بیشتر به کار مصرف می آید تا تولید و ثروت افزایی. شاخص شدت انرژی، میزان مصرف انرژی برای تولید یک میلیون دلار ارزش افزوده، نیز به روشنی نشانگر همین مصرف بی رویه و نامناسب در کشور است. میانگین "شدت انرژی" در جهان ۱۲۲ و در ایران ۲۴۰ تن نفت خام است. بر پایه برآورد نهاد رسمی توانیر در جمهوری اسلامی میانگین تلفات برق در کشور در حدود ۱۹ درصد است، هر چند که گویا در برخی استان ها این رقم به حدود ۳۰ درصد می رسد (۵).

اگر با مدیریت بهینه حتی تنها ۱۰ درصد از مصرف بیهوده برق بکاهیم در این صورت معادل ۱۴,۰۰۰ گیگاوات ساعت در مصرف برق صرفه جویی خواهد شد. حال با در نظر داشت اتلاف انرژی تولید و توزیع برای این مقدار مصرف به رقمی معادل ۵۲,۰۰۰ گیگاوات ساعت در سال می رسیم که برابر ۳۲ میلیون بشکه نفت در سال است.

نمودار توان مورد نیاز در طول سال ۱۳۸۷

بنا بر داده های تاریخی، بیشترین مصرف برق در تابستان است. اما تولید سرما در تابستان، میزان اتلاف برق در شبکه را بصورت تصاعدی بالا می برد. از آن گذشته، برای تولید سرما که اکسرژی بسیار پائینی دارد، ازانرژی برقی با اکسرژی بسیار بالا استفاده می شود که این هم نوع دیگری از اتلاف انرژی است. بنابر منحنی مصرف در سال ۱۳۸۷، میانگین مصرف در ۸ ماه سرد سال ۲۵ هزار مگاووات و در ۴ ماه گرم ۳۰ هزار مگاووات است. پس در چهار ماه گرم تابستان میزان افزایش توان مورد نیاز در حدود ۵۰۰۰ مگاووات است.

نمودار : سهم تولید برق در نیروگاه های مختلف

مصرف انرژی اضافی در فصل تابستان بالغ بر ۱۴,۴۰۰گیگاوات ساعت می شود. حال اگر فرض را بر این بگیریم که ۶٠% از این افزایش که معادل ۸,۶۴۰گیگاوات ساعت، مربوط به خنک کردن اماکن باشد و بنا به احتساب ۷٣ درصد اتلاف در تولید و توزیع برق (بدون در نظرداشت سهم اتلاف در سوخت)، میزان انرژی لازم برای تولید برق بالغ بر ۳۲۰۰۰ گیگاوات ساعت باشد و نیز همچنان اگر فرض کنیم که در یک برنامه ١٠ ساله بتوان نیمی از سرمای تولید شده بدون برق شبکه برای تولید سرما ندارند را به اجرا در آورد، در آن صورت، سالی ۱۶,۰۰۰گیگاوات ساعت از اتلاف انرژی کاسته خواهد شد (معادل تولید برق دو راکتور اتمی) یا بار برق شبکه به میزان ۴,۳۲۰گیگاوات ساعت کاسته خواهد شود.

ساختار کنونی تولید و مصرف انرژی قابلیت جذب منابع انرژی با اکسرژی پائین ( یعنی با مرغوبیت پایین) را ندارد و این منابع به هدر می روند. برای مثال پالایشگاه ها در فرایند تولید معمولا تولید کننده اکسرژی پایین (انرژی با مرقوبیت پایین) هستند که امروزه قابل جذب در ساختار انرژی ایران نیست و به هدر می رود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱- انقلاب اسلامی در هجرت، "رژیم در گرداب بحران: گازسوزی های ایران، ۷۵ برابر عربستان سعودی است." شماره ۷۵۴، از ۲۸ تیر ماه تا ۱۰ مرداد ۱۳۸۹. به نقل از سخنرانی مدیر کل نظارت و بازرسی امور نفت سازمان بازرسی کل کشور در پنجمین کنگره ملی انرژی و اقتصاد در تاریخ ۳۱ خرداد ماه ۱۳۸۹: "ضرورت تدوین الگوی بهینه بهره برداری از منابع گاز کشور" (خبرگزاری مهر، ۲۱ تیر ماه ۱۳۸۹).

۲- گزینش سال ۸۶ از اینجهت است که هم نقشه انرژی و هم آمار مربوط به این سال را در موقع نگارش در دسترس بوده است. در نقشه انرژی تمامی واحدها به بشکه نفت تبدیل شده است. این نقشه برای می توان میزان سوخت و تولید نیروگاهها را برآورد کرد.

۳- بحران کمبود برق حاصل فرسودگی شبکه و وسایل پر مصرف است، گفتگو با سعید مهذب ترابی، مدیر عامل سازمان بهره وری انرژی ایران، اطلاعات بین المللی، شماره ۳۷۸۵، چهارشنبه ۲۳ تیر ۱۳۸۹، ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۰.

۴- در نقشه انرژی صادره از وزارت نیرو سهم اتلاف در شبکه برق و مصرف در نیروگاهها را در یکجا منظور کرده است. با تکیه بر آمار داده شده از توانیرو می توان ایندو را از هم تفکیک کرد

۵- بحران کمبود برق حاصل فرسودگی شبکه و وسایل پر مصرف است، گفتگو با سعید مهذب ترابی، مدیر عامل سازمان بهره وری انرژی ایران، اطلاعات بین المللی، شماره ۳۷۸۵، چهارشنبه ۲۳ تیر ۱۳۸۹، ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۰.

دوشنبه ۳ آبان ۱۳۸۹، ۲۵ اکتبر ۲۰۱۰