بخش دوم : پنجاهمین سالگرد بازگرداندن جزایر سه‌گانه؛ مذاکرات با بریتانیا
این کشور در دوم دسامبر ۱۹۷۱ میلادی با اتحاد شش شیخ‌نشین ابوظبی، دوبی، عجمان، شارجه، ام‌قیوین و فجیره اعلام موجودیت کرد.
کمتر از دو ماه بعد شیخ‌نشین راس‌الخیمه هم به این فدراسیون پیوست.
این هفت شیخ‌نشین که تا پیش از این تاریخ به امارات ساحل متصالح معروف بودند، به همراه قطر و بحرین از سرزمین‌های تحت‌الحمایه بریتانیا در خلیج فارس بودند.
بریتانیا خواهان تشکیل فدراسیونی میان هر ۹ شیخ‌نشین بود ولی اختلاف‌های داخلی آنها مانع عضویت بحرین و قطر در امارات متحده عربی شد.
همزمان با تلاش شیخ‌نشین‌ها برای ترسیم آینده سیاسی خود، بحث اعاده حاکمیت تاریخی ایران بر بحرین و جزایر سه‌گانه هم بالا گرفته بود و مذاکراتی با بریتانیا و اعراب خلیج‌فارس در جریان بود.
شاه همچنین نگران امنیت خلیج فارس پس از خروج بریتانیا و در پی تثبیت موقعیت ایران به عنوان قدرت برتر منطقه بود.
در این گزارش که قسمت سوم از سلسله گزارش‌های بی‌بی‌سی فارسی مرتبط با پنجاهمین سالگرد بازگرداندن جزایر سه‌گانه به ایران است، با استناد به آرشیو اهدایی اردشیر زاهدی به موسسه "هوور" دانشگاه استنفورد، مذاکرات شاه و دولت ایران با شیخ‌نشین‌های خلیج فارس بررسی می شود.
اردشیر زاهدی، آخرین سفیر شاه در ایالات‌متحده و وزیر‌امور‌خارجه ایران در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰، در بیست‌و‌هفتم آبان ۱۴۰۰ در ۹۳ سالگی در سوئیس درگذشت.
جزایر سه‌گانه
از زمانی که بریتانیا در ژانویه ۱۹۶۸ از قصد خود برای خروج تدریجی از خلیج فارس تا سال ۱۹۷۱ خبر داد تا زمان خروج کامل نظامیان این کشور از منطقه، محمدرضا شاه پهلوی بارها در کاخ نیاوران پذیرای حاکمان عرب خلیج فارس بود.
امیر کویت، وزیر‌امور‌خارجه عربستان‌سعودی و حاکمان قطر، ابوظبی، دوبی، شارجه و راس‌الخیمه از جمله مهمانان عرب شاه در این سال‌ها بودند.
شاه جزایر سه گانه را مال دزدی می دانست که بریتانیا در اختیار متحدان عرب خود در خلیج فارس قرار داده بود
محمدرضا‌شاه در این دیدارها از دستاوردهای اقتصادی ایران صحبت می‌کرد و توانایی نظامی ایران را به رخ می‌کشید و به مهمان‌های خود وعده می‌داد تا در صورت نیاز می‌تواند از آنها در برابر تهدیدهای خارجی دفاع کند.
در این میان، گفتوگوهای صورت گرفته با حکام شارجه و راس‌الخیمه اهمیت زیادی داشت.
به گفته مقام‌های ایران، بریتانیا در سال ۱۹۰۳ پرچم ایران را در ابوموسی و تنب بزرگ پایین کشیده و این جزایر را به ترتیب در اختیار شارجه و راس‌الخیمه قرار داده بود.
نیروی دریایی این کشور همچنین در سال ۱۹۰۶ پرچم ایران را در تنب کوچک پایین کشید و از شیخ راس‌الخیمه خواست پرچم خود را در آن بالا ببرد.
اردشیر زاهدی، وزیر امور خارجه ایران در آن زمان با کمک گرفتن از تاریخ‌دانان و اعزام دیپلمات‌های ایرانی برای تحقیق در آرشیو‌های بریتانیا و پرتغال، مدارک مهمی را برای اثبات ادعای مالکیت ایران گردآوری کرد.
از جمله این اسناد، نقشه خلیج فارس و جزایر آن بود که به وسیله وزارت جنگ بریتانیا تهیه و یک نسخه از آن به ناصرالدین‌شاه قاجار هدیه شده بود.
این نقشه جزایر سه‌گانه را به رنگ ایران نشان می‌داد.
شاه می‌خواست با اعاده حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه که به اعتقاد او ارزش استراتژیک بیشتری نسبت به بحرین داشتند، به قدرت برتر خلیج فارس تبدیل شود.
او به وزیر خارجه بریتانیا گفته بود ایران این ظرفیت را دارد که پس از ۵ سال به یکی از حافظان صلح در اقیانوس هند هم تبدیل شود.
اختلاف با شیخ‌نشین‌ها بر سر مالکیت جزایر تا آخرین لحظات برنامه‌های بریتانیا برای آینده سیاسی آنها را تحت‌الشعاع قرار داده بود.
ایران بریتانیا را تهدید کرده بود که در صورت اعلام تشکیل هرگونه فدراسیون میان شیخ‌نشین‌ها پیش از حل موضوع جزایر، ایران کشور جدید را به رسمیت نخواهد شناخت و آن را تحریم خواهد کرد.
بریتانیایی‌ها به مقام‌های ایران توصیه می‌کردند تا اختلاف‌ها بر سر مالکیت جزایر سه‌گانه را از طریق گفتوگو یا شیوخ حل‌و‌فصل کنند.
محمدرضا شاه از بریتانیا انتظار داشت در ازای موافقت او با روند اعطای استقلال به بحرین که ایران به طور تاریخی آن را بخشی از خاک خود می‌دانست، جزایر سه‌گانه را به ایران واگذارد.
اما مذاکره‌کنندگان بریتانیایی می‌گفتند آنها تنها می‌توانند از شیوخ شارجه و راس‌الخیمه بخواهند با ایران همکاری کنند ولی نمی‌توانند آنها را به تسلیم این جزایر وادارکنند.
رویکرد بریتانیا در قبال جزایر سه‌گانه خوشایند دولت ایران نبود.
اردشیر زاهدی در دیدار با مایکل استوارت، همتای بریتانیایی خود، از این موضوع انتقاد کرده بود.
بر اساس صورت مذاکرات دیداری که در۲۷ مه ۱۹۶۹، ۶ خرداد ۱۳۴۸ در تهران صورت گرفت، اردشیر زاهدی گفت: ''در مذاکرات قبلی با جورج براون (وزیر خارجه پیشین) و گورونوی رابرتس (وزیر مشاور در امور خارجه) صحبت از بده و بستان بود ولی حالا خلاف آن را می‌گویید. ''
پذیرایی شاهانه
زمینه‌سازی برای سفر رسمی حاکمان شیخ‌نشین‌ها به تهران و دیدار آنها با شاه و دیگر مقام‌های ارشد فرصتی برای ایران بود تا با مواضع آنها آشنا شود و زمینه را برای جلب نظرشان فراهم کند.
شیوخ خلیج فارس در حالی که هنوز صاحب کشور مستقل نبودند، رسما پذیرایی می‌شدند و علاوه بر شاه، با نخست‌وزیر و وزیر خارجه دیدار می‌کردند.
آنها همچنین علاوه بر تهران، به شیراز و اصفهان سفر می‌کردند و گاه از آنها برای بازدید از تاسیسات نظامی یا کارخانه‌های اسلحه‌سازی دعوت می‌شد.
اما مذاکرات با آنها جدی بود.
شاه و مذاکره‌کنندگان ایران در گفتوگو با شیوخ عرب خلیج فارس بر این نکات تاکید داشتند:
- جزایر به طور تاریخی متعلق به ایران هستند و ایران آنها را خط قرمز خود می‌داند.
- اگر ایران نتواند جزایر را دوستانه و با مذاکره پس بگیرد، به زور متوسل خواهد شد.
- نظامیان ایرانی ممکن است در جزایر مستقر شوند تا زمانی که مذاکرات به نتیجه برسد.
- تسلط بر جزایر سه‌گانه برای حفاظت از امنیت کشتیرانی در خلیج فارس و باز نگه داشتن شاهراه صادرات نفت خام حیاتی است. ایران با تسلط بر جزایر، امنیت صادرات نفت اعراب را تضمین خواهد کرد.
- ایران در ازای همکاری شیخ‌نشین‌ها در اعاده مسالمت‌آمیز جزایر، کمک‌های مالی، فنی و بهداشتی در اختیار راس‌الخیمه و شارجه قرار می‌دهد.
- اگر در این جزایر نفت استخراج شد، درآمد حاصل با شیوخ راس‌الخیمه و شارجه تقسیم خواهد شد.
- اگر جزایر با توسل به زور در اختیار ایران قرار بگیرند، هیچ سهمی از درآمدهای نفتی احتمالی در اختیار شیوخ قرار نخواهد گرفت.
- ایران جزایر را پیش از اعلام تاسیس امارات متحده عربی در اختیار خواهد گرفت تا با واکنش سازمان ملل متحد مواجه نشود.
- ایران همچنین به شرکت‌های نفتی غربی هشدار داد تا از اکتشاف و بهره‌برداری از حوزه‌های نفتی در فلات قاره جزایر خودداری کنند.
شاه همچنین برای حفاظت از سواحل خلیج فارس به کویت و عربستان پیشنهاد تاسیس پلیس دریایی مشترک داد و به آنها گفت می‌توانند در کارخانه‌های موشک‌سازی و تانک‌سازی سرمایه‌گذاری کنند که قرار بود فرانسه و بریتانیا در ایران احداث کنند.
شاه و شیخ عیسی، حاکم بحرین در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران
شیخ شارجه
محمدرضا‌شاه در دیدار با شیخ خالد بن‌محمد قاسمی، حاکم شارجه در تهران (۱۸ ژانویه ۱۹۷۰، ۲۸ دی ۱۳۴۸)، اختلاف بر سر جزایر سه‌گانه را ''میراث امپراتوری انگلستان '' توصیف کرد.
به گفته شاه، دوران ضعف ایران با نفوذ امپریالیسم بریتانیا در منطقه مصادف بود و برای همین نتوانست در آن زمان از حقوق خود دفاع کند.
شاه با اشاره به جزایر سه‌گانه گفت: ''آثار امپراتوری انگلستان را نمی توانیم بپذیریم و باید با خود انگلستان از منطقه برود. ''
شاه همچنان با ارائه گزارشی از توانایی اقتصادی و نظامی ایران، گفت: ''ما حاضریم بر اساس تساوی کامل با تمام ممالکی که در خلیج فارس هستند، روابط دوستانه و اتحاد داشته باشیم. ما به ثروت و استقلال کسی چشم نداریم. ''
شیخ خالد در پاسخ به شاه ابراز علاقه کرد که شارجه بهترین روابط را با ایران داشته باشد.
موضوع جزیره ابوموسی بار دیگر در گفتوگوهای شیخ خالد با اردشیر زاهدی و عباس آرام، معاون وزارت خارجه تکرار شد.
آقای زاهدی به شیخ خالد وعده داد نحوه بازپس‌گیری جزایر به گونه‌ای باشد که برای شارجه مشکل ایجاد نکند و باعث سر‌شکستگی او پیش اعراب نشود.
شیخ خالد در پاسخ گفت: ''مردم آنجا این احساس را دارند که این جزایر تابع امارت شارجه است و من فکر می‌کنم این قطعه زمین کوچک نباید بین ما اختلاف بیندازد. ''
او گفت: ما علاقه داریم که ''بهترین مناسبات را با ایران داشته باشیم چون می‌بینیم بر ضد ما نیست. ''
شیخ خالد همچنین پیشنهاد کرد برای بررسی این اختلاف یک کمیسیون تشکیل شود؛ این پیشنهاد با مخالفت وزارت امور‌خارجه ایران همراه شد.
پیش از انجام این مذاکرات، نمایندگان بریتانیا پیش‌بینی کرده بودند که گفتوگو با شیخ صقر، حاکم راس‌الخیمه بر سر تنب‌بزرگ و تنب‌کوچک راحت‌تر از گفتوگو با شیخ خالد باشد.
در عمل مذاکره با شیخ‌خالد بر سر ابوموسی راحت‌تر از گفتوگو با شیخ صقر بود.
''''طعام طاووس ''''
شیخ صقر بن‌سلمان قاسمی، حاکم راس‌الخیمه دو بار در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ به ایران سفر کرد.
راس‌الخیمه در آن زمان برخلاف ابوظبی و دوبی امارت ثروتمندی نبود و او در پی کسب کمک‌های اقتصادی بدون دادن امتیاز سیاسی بود.
او همچنین روابط خوبی را با عراق برقرار کرده بود و علاوه بر دریافت کمک نظامی از آن، از مهندسان و کارشناسان این کشور برای کمک به برنامه‌های عمرانی استفاده می‌کرد.
شیخ صقر با اطلاع از نگرانی‌های شاه از برنامه‌های حزب بعث عراق و همین‌طور شبه‌نظامیان چپگرا در جنوب شبه‌جزیره عربستان، سعی می‌کرد امتیازهای بیشتری دریافت کند.
نخستین تماس‌های ایران با شیخ صقر از طریق ساواک انجام شده بود.
به گزارش اسناد وزارت امور‌خارجه ایران، یک نماینده ساواک به نام فرازیان در دیدار با اردشیر زاهدی و دیگر مدیران ارشد این وزارتخانه، آنها را در جریان دیدارهای خود با شیخ صقر قرار داد.
به گفته آقای فرازیان، شیخ صقر از ایران سه درخواست مهم دارد:
الف- تجهیز یک نیروی نظامی ۴۰۰ نفری برای دفاع از راس‌الخیمه
ب- ساختن یک بزرگ‌راه چهل کیلومتری
ج- دریافت وام ۳۰۰ هزار دلاری از طریق بانک صادرات
شیخ صقر دریافت این کمک‌ها را از مذاکرات سیاسی مستقل می‌دانست و مخالف برقراری ارتباط میان این دو موضوع بود.
به نوشته فریدون زندفرد، دیپلمات باسابقه و رییس وقت اداره نهم سیاسی وزارت خارجه که ناظر بر روابط ایران با کشورهای خلیج فارس بود، ارتش ایران در واکنش به این درخواست محموله‌ای از تفنگ‌های برنو مربوط به جنگ جهانی دوم را به راس‌الخیمه فرستاد که از سوی شیخ صقر پس فرستاده شد.
وام ۳۰۰ هزار دلاری بانک صادرات هم به خاطر مخالفت وزارت خارجه ایران به راس‌الخیمه پرداخت نشد.
در دیدار شیخ صقر با شاه آنها بیشتر به رد و بدل کردن تعارفات معمول و پرسش درباره اوضاع شیخ‌نشین‌ها مشغول بودند.
اصل مذاکرات به وسیله اردشیر زاهدی و عباس آرام معاونش صورت می گرفت.
شیخ صقر در دیدار نخست خود با آقای زاهدی مذاکره درباره تنب‌ها را به بریتانیا محول کرد و گفت برای این کار به ایران نرفته است.
اما در دیدارهای بعدی بر مالکیت این جزایر تاکید کرد و به ایران پیشنهاد داد تا برای حراست از خلیج فارس در این جزایر پایگاه اجاره کند.
اردشیر زاهدی در پاسخ به شیخ صقر گفت: ''کسی ملک خویش را اجاره نمی‌کند. ایران ۱۴۰۰۰ سال سابقه دارد که تاریخ ۲۵۰۰ سال از آن مدون است و این جزایر از زمان نادرشاه و کریم خان در اختیار ایران بوده است. ''
آقای زاهدی همچنین مجموعه‌ای از نقشه‌های قدیمی تهیه شده به وسیله بریتانیا را به شیخ صقر نشان می‌دهد که تایید کننده ادعای مالکیت ایران بودند.
شیخ صقر هم در پاسخ به تاریخ استناد کرد.
شیخ صقر در پی دریافت کمک اقتصادی بدون دادن امتیاز سیاسی بود
به گفته شیخ صقر، حاکمان قواسم در بندر لنگه که جزایر سه‌گانه را در اختیار داشته‌اند، خویشاوند او هستند و زمانی که رضا‌شاه آنها را از بندر لنگه بیرون راند، ایران به سراغ این جزایر نرفت.
تهیه کننده صورت مذاکرات وزارت خارجه در یادداشتی در پایین سخنان شیخ صقر به این نکته اشاره می‌کند که این سخنان اشتباه است.
به نظر می‌رسد حاکم راس‌الخیمه سرکوب شیخ خزعل در خوزستان را با پایان حکومت قواسم بندر لنگه اشتباه گرفته بود.
اردشیر زاهدی در پاسخ به شیخ صقر سعی می‌کند اطلاعات او را تصحیح کند.
آقای زاهدی گفت: ''انگلیس‌ها در ۱۸۲۰ کشتی‌های راس‌الخیمه را به بهانه دزدی دریایی به آتش کشیدند. قواسم بندر لنگه هم با قواسم جنوبی فرق دارند. قواسم بندر لنگه از بندر گنگ بودند و آخرین آنها در ۱۸۸۷ (حکومت ناصرالدین‌شاه) به وسیله حاکم بندرعباس معزول شد. ''
فریدون زندفرد همچنین در کتاب خاطرات خود، «ایران و جهانی پرتلاطم»، خاطره دیگری را از این دیدار پرتنش تعریف می‌کند.
به نوشته آقای زندفرد پس از عرضه اسنادی که به گفته شیخ صقر بیانگر مالکیت خانواده او بر تنب‌بزرگ و تنب‌کوچک بود، اردشیر زاهدی با عصبانیت پاسخی به این مضمون داد: ''این برگ کاغذی که این مطلب رویش نوشته شده را به عنوان کاغذ مستراح استفاده می‌کنم و سپس آن را داخل لگن مستراح می‌اندازم. ''
شیخ راس‌الخیمه که آشکارا از این واکنش جا خورده بود، پاسخ داد: ''چندی پیش شاه با طعام طاووس از ما پذیرایی کرد و حال شما حماسه سر می‌دهید؟ ''
مناقشه بر سر جزایر سه‌گانه به آسانی حل نشد و پیدا کردن راه‌حل به ساعت‌ها چانه‌زنی محرمانه نیاز داشت.
در قسمت بعدی این گزارش‌ها، سرانجام این مذاکرات را بررسی خواهیم کرد.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید