خاویار‌، مروارید سیاه ایران در حال انقراض

از دیر باز تا کنون هر محیطی بنا به امکانات جغرافیایی امکان تولید اقتصادی خاصی را به وجود می‌آورند که گاه نیز به دلیل بسیار ویژه بودن و منحصر به فرد بودن به یکی از فعالیت‌های عمده اقتصادی آن منطقه می‌شوند. ایران یکی از معدود نقاطی در دنیاست که با داشتن تنوع اقلیمی فراوان، از آب و هوای خشک بیابانی تا معتدل و مرطوب امکانات خاص زیست محیطی این مناطق را با اقتصاد خود در پیوند دارد. بی‌گمان تخریب محیط زیست تبعات جبران‌ناپذیری را براقتصاد ایران وارد می‌کند. در این گزارش به بررسی از بین رفتن خاویار ایران و تاثیرات آن بر روی اقتصاد ایران خواهیم پرداخت.

خاویار تخم ماهیان خاویاری و از گران‌ترین غذاهای جهان است. دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین منبع ماهیان خاویاری در جهان بیش از ۹۰ درصد خاویار جهان را تامین می‌کند. در ایران کرانه‌های شرقی دریای خزر به‌ویژه سواحل بندر ترکمن (از خلیج حسنقلی تا میانکاله) مهم‌ترین محل صید ماهیان خاویاری است که به تنهایی نیمی از خاویار ایران در آن‌جا استحصال می‌شود. زمانی بیشترین خاویار دنیا در دریای خزر تولید می‌شد اما تجارت خاویار بسیار پرسود است اما با این همه صید قاچاق، آلوده کردن دریای خزر از جانب کشورهای حاشیه و سرپیچی از کنوانسیون سایتس (کنوانسیون حفظ گونه‌های زیستی در حال انقراض) در کاهش گونه‌های ماهیان خاویاری بسیار تاثیرگذار بوده است. زمانی بیشترین خاویار دنیا در دریای خزر تولید می‌شد ولی اکنون نفت و گاز این دریا مورد توجه جهانیان قرار گرفته است. در پی کاهش شدید ماهیان خاویاری مرکز پژوهش‌های مجلس گزاررشی در این‌باره در سال۸۸ تهیه کرد و به دلایل آن پرداخت.

مرکز پژوهش‌های مجلس ایران که وابسته به مجلس ایران است از صید بی‌رویه و غیر‌مجاز، از دست رفتن یا محدود شدن زیستگاه‌های طبیعی و مناطق تخم‌ریزی، گسترش بهره‌برداری از ذخایر نفتی در دریای خزر، آلودگی صنعتی و ورود پساب‌های شهری و سموم کشاورزی به عنوان مهم‌ترین دلایل کاهش ماهیان خاویاری نام برده است. به دلیل بحرانی شدن وضعیت تولید خاویار، پنج کشور حاشیه خزر در آخرین نشست خود در بندر انزلی نتوانستند در‌باره میزان سهمیه صید ماهیان خاویاری و صادرات آن در سال آینده خورشیدی به توافق برسند.

البته عدم توافق به منزله توقف صادرات خاویار نیست و کارشناسان می‌گویند که این مساله نشان‌دهنده نگرانی برخی کشورهای حاشیه خزر از وضعیت ماهیان خاویاری است.

خاویار یکی از گران‌ترین مواد غذایی دنیاست و ماهیان خاویاری خزر ۹۰ درصد خاویار جهان را تامین می‌کنند اما به دلیل صید بی‌رویه، نسل ماهی خاویاری به شدت در معرض خطر قرار گرفته است.

در پی فروپاشی اتحاد شوروی که انحصار دولتی صید ماهی خاویار را در چهار کشور روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان از میان برداشت، صید بی رویه ماهی خاویار در این کشورها آغاز شد و اکنون کار به جایی رسیده که نسل این ماهی در دریای خزر در خطر انقراض قرار گرفته است.

کشورهای ساحلی دریای خزر برای حفظ نسل ماهیان خاویاری از چند سال پیش در صدد تعیین سهمیه برآمدند. بر این اساس کل کشورهای ساحلی می‌توانند سالانه ۹۰ تن ماهی صید کنند که از این میزان ایران با بیشترین سهم ۴۲ تن سهمیه دارد اما به گفته کارشناسان، این سهمیه از سوی کشورها رعایت نمی‌شود.

مرکز تحقیقات ماهیان خاویاری ایران یک سال پیش نتایج تحقیقاتی را منتشر کرد که نشان می‌داد تا سال ۱۴۰۰ خورشیدی یعنی ۱۲ سال دیگر ذخایر خاویار دریای خزر به صفر خواهد رسید.

علاوه بر صید بی‌رویه، آلودگی ناشی از استخراج نفت و گاز نیز از عوامل جدی تهدید‌کننده ماهی خاویار و دیگر آب‌زیان دریای خزر است.

مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد کرده که برای جلوگیری از انقراض نسل ماهیان خاویاری هم‌کاری بین پنج کشور ساحلی خزر گسترش یابد و از این طریق ضمن احیای مناطق تخم‌ریزی برای تکثیر طبیعی ماهیان خاوری، قوانین و مقررات بازدارنده برای پیش‌گیری از صید غیر‌مجاز نیز به کار گرفته شود.