میراث فرهنگی لیبی در میان درگیری‌ها

با ادامه نبرد‌ها در لیبی، آثار تاریخی این کشور در خطر قرار گرفته‌اند. زمانی که اعتراض‌ها در لیبی آغاز شد و نیروهای معمر قذافی به سرکوب مخالفان پرداختند، تمام اتباع خارجی بهتدریج کشور را ترک کردند. در این میان گروه‌های باستان‌شناسی در میان آخرین گروه‌هایی جا داشتند که بهدشواری توانستند از لیبی بحرانزده بگریزند. اکنون بسیاری از محوطه‌های تاریخی این کشور به حال خود‌‌ رها شده‌اند. اما در حالی که نیروهای قذافی سرگرم نبرد همه جانبه با معترضان هستند و از سوی دیگر بمباران مواضع ارتش لیبی توسط نیروهای ناتو نیز ادامه دارد، گروه زیادی از متخصصان حفاظت از آثار تاریخی، باستان‌شناسان و همچنین نهاد‌های بین‌المللی در خصوص سرنوشت آثار و محوطه‌های‌‌ رها شده‌ی این کشور ابراز نگرانی کرده‌اند.

این نگرانی در پیام ایرینا بوکووا، مدیر کل یونسکو، نیز دیده می‌شود. او به‌تازگی در پیامی ضمن تشریح خطرات موجود برای میراث فرهنگی در کشورهای مصر، تونس و لیبی از تمام نهاد‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی خواست تا تمام توان خود را برای حفاظت از این میراث به‌کار گیرند. مدیر کل یونسکو همچنین فقدان اطلاعات از وضعیت کنونی آثار تاریخی و مؤسسات فرهنگی در این کشور‌ها را یکی از موارد نگران‌کننده دانسته است.

با شروع درگیری‌ها در لیبی، حکومت قذافی ارتباط این کشور را با دنیای خارج قطع و جریان اینترنت و خط‌های تلفن را به‌شدت محدود کرد. به همین دلیل اکنون اطلاع چندان دقیقی از وضعیت محوطه‌های باستانی، بناهای تاریخی و موزه‌های این کشور در دست نیست.

با این حال حفاظت‌گران بر این اعتقاد هستند که میراث فرهنگی در لیبی اکنون به چند طریق مختلف تهدید می‌شود. اول از همه خطر غارت، حفاری قاچاق و سرقت از محوطه‌‌ها و موزه‌های این کشور به‌شدت جدی است. در مورد مصر نیز در میان ناآرامی‌ها موزه قاهره مورد دستبرد قرار گرفت. این خطر در خصوص لیبی با توجه به فقر و همچنین احتمال تأمین نیازهای مالی برخی از گروه‌های درگیر از طریق فروش اشیاء عتیقه وجود دارد.

از سوی دیگر درگیری‌ها و نبردهای خونین میان نیروهای قذافی و معترضان که اکنون با استفاده از سلاح‌های سنگین و نیمه‌سنگین دنبال می‌شود، خطری دیگر برای میراث فرهنگی و بافت‌های تاریخی در شهرهای این کشور است. این نگرانی با توجه به آنکه بخشی از نبرد‌ها در داخل شهرهای لیبی انجام می‌شود، کاملاً قابل درک است. اخیراً معترضان در لیبی مدعی شدند که نیروهای قذافی بی‌هدف به بسیاری از ساختمان‌ها در شهر مصراته و چند شهر دیگر شلیک می‌کنند.

بمباران نیروهای ناتو را نیز باید به تمام این خطرات افزود. گرچه ناتو اعلام کرده است که هدف آن از بمباران تنها برقرای منطقه پرواز ممنوع و حمایت از معترضان است، اما تضمینی در کار نیست که مناطق و محوطه‌های باستانی و یا ساختمان‌های تاریخی مورد هدف قرار نگیرند. در سال‌های دهه نود میلادی و به هنگام بمباران یوگوسلاوی سابق توسط نیروهای ناتو که علیه نیروهای صرب انجام شد آسیب‌هایی به میراث فرهنگی در مناطق مختلف آن کشور وارد آمد. اکنون در مورد لیبی نیز این نگرانی وجود دارد.

میراث فرهنگی در لیبی ترکیبی است از فرهنگ‌ها و دوره‌های تاریخی کاملاً متفاوت: از بقایای تمدن فینیقی‌ها تا شهر‌ها و تأسیسات دوران امپراتوری روم باستان در غرب لیبی تا آثار یونانی و مصری در شرق آن و یادگارهای بربر‌ها در جنوب. لیبی همچنین دارای چندین محوطه بسیار مهم از نظر باستان‌شناسی پیش از تاریخ است. محوطه‌هایی که شهرت جهانی‌شان به خاطر نقاشی‌های صخره‌ای آنهاست. در سواحل مدیترانه نیز تعدادی از محوطه‌های باستانی در زیر آب قرار دارند که پیش از آغاز درگیری‌ها کاوش‌های باستان‌شناسی در زیر آب در آن نقاط در جریان بود.

از این میان پنج محوطه مشهور لیبی در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیده‌اند. محوطه سیرن با آثاری از دوران یونانی‌ها، ویرانه‌های شهر رومی لپتیس مانیا، بندر فینقی صبراته، محوطه‌ی صخره‌های پیش از تاریخ در کوه‌های اکاکوس در صحرا و شهر تاریخی غدامس که در دوران مختلف شاهد حضور رومی‌ها، بربر‌ها و سپس امپراتوری بیزانس بوده است.

طرابلس پایتخت لیبی نیز دارای دو موزه بسیار مهم است. در موزه ملی جماهیری برخی از اشیاء بسیار مهم پیش از تاریخ، از جمله قدیمی‌ترین مومیایی آفریقا که از صحرای لیبی به‌دست آمده نگهداری می‌شود. در دیگر موزه مهم شهر طرابلس یا «موزه لیبی» نیز تعدای از آثار دوران یونانی و رومی جای دارند.

در لیبی پس از کسب استقلال از ایتالیا در سال ۱۹۵۱، باستان‌شناسی به دلایل متعدد از جمله یادآوری دوران استعمار زیاد جدی گرفته نمی‌شد و زمامداران کشور روی چندان خوشی به آن نشان نمی‌دادند. اما در سال‌های اخیر با تغییر رویکرد حکومت، باستان‌شناسی رونق فراوانی یافته بود و حداقل بیست گروه باستان‌شناسی خارجی پیش از آغاز درگیری‌ها در لیبی کار می‌کردند. تمام این گروه‌ها فعلاً کشور را ترک کرده‌اند و متخصصان لیبیایی نیز به دلیل جنگ داخلی قادر به ادامه کار نیستند. اکنون مشخص نیست چه زمانی پژوهش در خصوص گذشته و آثار تاریخی لیبی دوباره آغاز می‌شود و در این مدت چه سرنوشتی در انتظار میراث فرهنگی آن خواهد بود.