وضعیت دسترسی به اینترنت در ایران چگونه است؟

از ابتدای سال ۱۴۰۱ پیش‌بینی می‌شد که وضعیت دسترسی به اینترنت در این سال دشوارتر شود و بسیاری از کارشناسان درباره اجرای طرح صیانت و نشانه‌های همکاری دستگاه سانسور چین با جمهوری اسلامی هشدار می‌دادند؛ اما شاید کمتر کسی فکر می‌کرد در عرض چند هفته سرویس‌های پرمخاطب خارجی به بهانه دخالت در اعتراض‌ها بسته شوند، فیلترشکن‌ها یکی پس از دیگری مسدود شوند و حتی کسب‌وکارهای اینترنتی و اپراتورها هم به مرز نابودی و ورشکستگی برسند.

افزایش قیمت اینترنت در روزهای آغاز سال

تنها چند روز بعد از آنکه علی خامنه‌ای سال ۱۴۰۱ را سال تولید دانش‌بنیان نام‌گذاری کرد، قیمت اینترنت افزایش ناگهانی یافت و برخی اپراتورها بی‌سروصدا تعرفه‌های خود را ۱۰۰ درصد افزایش دادند. این در حالی است که ابراهیم رئیسی در وعده‌های انتخاباتی خود قول اینترنت رایگان همگانی داده بود. بر اساس بررسی موسسه سرف شارک، ایران از میان ۱۱۷ کشور بررسی‌شده در مولفه «مدت زمانی که هر فرد باید کار کند تا بتواند ارزان‌ترین اینترنت موبایل را بخرد»، در رده ۱۰۱ قرار دارد.

نمایندگان مجلس در روزهای پایانی سال ۱۴۰۰ کلیات طرح صیانت را تنها در ۲۰ دقیقه تصویب کردند و این اقدام واکنش گسترده مردم را به دنبال داشت. پس از پایان تعطیلات نوروزی سال ۱۴۰۱، نمایندگان در یک جلسه غیرعلنی، تصمیم‌گیری در مورد طرح صیانت را بررسی کردند و ۱۲۰ نماینده به بازگشت این طرح به صحن علنی مجلس رای مثبت دادند. پس از آن، رئیس مجلس خواستار بررسی طرح صیانت در شورای عالی فضای مجازی شد اما این شورا با تکذیب موضوع، اعلام کرد که از آن‌ها صرفا درخواست اعلام‌ نظر شده است. اگرچه تا به امروز هنوز طرح موسوم به صیانت به طور رسمی تصویب نشده، ردپای بندها و مصوبات آن در زندگی مردم ایران ملموس و مشهود است.

قطعی‌های اینترنت در استان خوزستان

در دومین ماه سال ۱۴۰۱ و در واکنش به فراخوان و اعتراض‌های مردمی به افزایش قیمت نان، اینترنت تلفن همراه در چندین شهر استان خوزستان قطع شد و اینترنت ثابت نیز با افت سرعت همراه بود. بررسی‌های موسسه IP Observatory نشان می‌داد اتفاق مهمی در روز ۳۰ فروردین رخ داد که به خاموشی اینترنت در خوزستان منجر شد و پس از آن تاریخ نیز ترافیک و پهنای باند اینترنت در خوزستان به شکل قابل‌توجهی کاهش یافت.

چند روز بعد از  شروع اختلالات اینترنت در خوزستان، رفته‌رفته این اختلالات به استان‌های دیگر هم رسید؛ تا جایی که در تاریخ ۲۰ اردیبهشت، دسترسی مردم به اینترنت در نیمی از ایران با مشکل روبرو بود. چند هفته بعد از این اتفاق‌ها، فاجعه متروپل رخ داد و این بار هم اولین واکنش حکومت ایران محدودسازی و قطع اینترنت بود.

برخلاف محدودسازی‌های اردیبهشت‌ماه که در آن تفاوت سطح دسترسی به اینترنت دیده می‌شد، پس از حادثه متروپل، اختلال و قطع همگانی اینترنت مشهود بود و اظهارات مردم حاکی از آن بود که اینترنت سیار، بارها در آبادان به‌طور سراسری قطع شده و اینترنت ثابت نیز عمدتا با کاهش قابل‌توجه سرعت همراه بوده است.

دستکاری نمایش نتایج موتورهای جست‌وجو

کاربران اینترنت در ایران در روز ۲۱ تیر در نتیجه جست‌وجوهای اینترنتی خود با تغییرات عجیبی مواجه شدند. در این روز، حکومت ایران با ترفند ربودن دی‌ان‌اس (DNS Redirection) و فعال‌سازی سرویس جست‌وجوی «امن» برای همه افراد، دسترسی به بسیاری از مطالب در موتورهای جست‌وجوگر گوگل و بینگ را محدود کرد. این محدودیت تا به امروز ادامه دارد. بدان معنی که وقتی کاربر درخواستی برای موتور جست‌و‌جو ارسال می‌کند، به جای دریافت یک آی‌پی واقعی و اتصال به موتور جست‌وجو، یک آی‌پی دستکاری‌شده برای او ارسال می‌شود که برای جست‌وجوی امن تعبیه شده است و کاربر امکان تغییر دادن و غیرفعال کردن آن را هم ندارد.

چند روز بعد از این اتفاق، عیسی زارع‌پور اعلام کرد که فعال کردن جست‌وجوی امن به درخواست خانواده‌ها انجام شده است. جالب اینکه مشاور وزیر ارتباطات چند روز قبل از آن در یک نظرسنجی توییتری، نظر خانواده‌ها راجع به محدودسازی دسترسی کودکان به محتوای اینترنت را پرسیده بود که نزدیک به ۸۰ درصد افراد اعلام کردند به فعال‌سازی طرح اینترنت کودکان تمایلی ندارند.

«زن، زندگی، آزادی» و رعشه‌ای که اینترنت بر اندام حاکمیت انداخت

پس از قتل مهسا امینی و خیزش سراسری مردم ایران، جمهوری اسلامی فرصت را مغتنم شمرد تا یک دهه تلاش برای قتل‌عام اینترنت را به ثمر بنشاند. در اولین روزهای اعتراض‌ها، حکومت ایران پلتفرم‌های ارتباطی پرمخاطب نظیر اینستاگرام، واتس‌اپ و اسکایپ را مسدود کرد. بعد از آن هم با بستن فروشگاه‌های دانلود اپلیکیشن گوگل‌پلی و اپ‌‌استور تلاش کرد نفس‌های اینترنت در ایران را به شماره بیندازد؛ غافل از آنکه به لطف فعالان حوزه فناوری، اکنون اغلب کاربران اینترنت در ایران به کاربرانی حرفه‌ای تبدیل شده‌اند.

این روزها پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به دنبال کلیدهای دسترسی اوت‌لاین و V2RAY می‌گردند و جوان‌ترها و حرفه‌ای‌ترها هم به دنبال آن‌اند که سرورهای شخصی بسازند و در اختیار اطرافیان خود قرار دهند. این تغییر روند نشانگر آن است که جهل و اینترنت‌ستیزی را یارای مقابله با علم و فناوری نیست و رویکرد فیلترینگ اینترنت در برابر جریان آزاد اطلاعات و بزرگراه اینترنت، همچون سنگی است که شاید بتواند مدتی مقابل جریان رودخانه مقاومت کند، اما در نهایت محکوم به درهم شکستن است.

دستگاه سانسور جمهوری اسلامی برای ایجاد اختلال در اینترنت، در سطوح متفاوت اقدام‌های گسترده‌ای انجام داد. از اختلال در پروتکل‌ رمزنگاری‌شده تی‌ال‌اس و اس‌اس‌ال گرفته تا اختلال در پورت اس‌اس‌اچ که به اختلال در فعالیت فیلترشکن‌ها، ابزارهای ارتباطی رمزنگاری شده و سرویس‌های فضای ابری منجر شد. در این میان، برخی شرکت‌های فعال در حوزه خدمات اینترنت هم با مردم ایران همگام شدند و برای رفع فیلترینگ راه‌هایی ارائه کردند. متا از جمله شرکت‌هایی بود که با ارائه پروکسی برای اتصال به واتس‌اپ و رفع محدودیت شعار «مرگ بر خامنه‌ای» در پلتفرم‌های خود، کنار مردم ایران ایستاد.

متا اسفندماه در گزارشی، اعلام کرد که علی‌رغم فیلترینگ شدید در ایران، هنوز چند ۱۰ میلیون ایرانی از اینستاگرام استفاده می‌کنند. گزارش متا می‌تواند بیانگر این موضوع باشد که با وجود مشکلاتی که برای دسترسی به اینترنت آزاد سد راه شهروندان ایرانی است، مردم توانسته‌اند از دیوارهای زندان دیجیتال جمهوری اسلامی گذر کنند.

البته بر کسی پوشیده نیست که ضررهای اقتصادی و آسیب‌های قطع اینترنت به‌سادگی جبران‌پذیر نیست. طبق گزارش سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران، تنها در ۱۰ روز نخست قطعی اینترنت پس از خیزش سراسری ۱۴۰۱، حدود ۸۹ درصد ارتباطات شرکت‌های ایرانی با مشتریان خارجی آن‌ها قطع شد. نت بلاکس، ناظر اینترنت، خسارت قطعی اینترنت را حدود یک‌و‌نیم میلیون دلار برای هر ساعت عنوان کرد.

اپراتورهای ارائه‌دهنده اینترنت نیز در این مدت آسیب جدی دیدند. بنا بر اظهارات ایرانسل، از شروع اختلال‌ها تا ۷ آبان ۱۴۰۱، حدود ۸۰۰ میلیارد تومان از درآمدهای این شرکت از دست رفت. شاتل نیز اعلام کرد که پهنای باند اینترنت این شرکت بیش از ۶۰ درصد و درآمد این اپراتور بیش از ۴۰ درصد کاهش یافت.