چرا ایران کنار متجاوز ایستاد؟

اظهارات ابراهیم رئیسی در تماس تلفنی با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در اولین ساعات حمله نظامی این کشور به اوکراین با ناباوری و واکنش منفی جامعه ایرانی در شبکه های اجتماعی رو به رو شده است.

آقای رئیسی در این تماس به ولادیمیر پوتین گفته است "گسترش ناتو تهدیدی جدی علیه ثبات و امنیت کشورهای مستقل در مناطق مختلف است" و به نوشته سایت رسمی ریاست جمهوری ایران "ابراز امیدواری کرد که آنچه اتفاق می‌افتد به نفع ملت‌ها و منطقه تمام شود".

به این ترتیب رئیس جمهور ایران در گفت‌وگو با رئیس جمهور روسیه که فرمان حمله به اوکراین را صادر کرد، نه تنها بابت این اقدام که تجاوز نظامی و توسل غیرقانونی به زور علیه یک کشور مستقل محسوب می شود، انتقاد نکرده و یا خواستار توقف آن نشده بلکه عملا همدلی و همراهی نشان داده و آرزو کرده این جنگ که تاکنون دهها اوکراینی را به کام مرگ کشانده و باعث آوارگی هزاران نفر شده "به نفع ملت ها و منطقه" شود.

پیش از این تماس تلفنی، حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران با انتشار توییتی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، را که یک پیمان نظامی دسته جمعی با محوریت آمریکاست، "ریشه بحران اوکراین" خوانده بود.

هر چند آقای امیرعبداللهیان دیپلماسی را راه حل خوانده و در همین توییت اضافه کرد: "ما توسل به جنگ را راه حل نمی دانیم. برقراری آتش بس و تمرکز بر راه حل سیاسی و دموکراتیک یک ضرورت است."

جمهوری اسلامی ایران از ابتدای تاسیس تاکنون موضعی ثابت در محکوم کردن تجاوز نظامی کشورها به یکدیگر داشته است. احتمالا این سیاست ناشی از نگرانی دائمی مقام های حکومت از حمله خارجی به ایران بوده که در سال ۱۳۵۹ با تجاوز نظامی عراق، نظام نوپا را درگیر جنگی هشت ساله کرد و دامنه آن را به درگیری با ایالات متحده در خلیج فارس و جنگ نفتکش ها هم کشاند که به خسارات وسیع به نیروی دریایی و انهدام سکوهای نفتی ایران منجر شد.

ایران در چهار دهه گذشته عموما حملات نظامی به کشورها را محکوم کرده بود. در یکی از اولین موارد پس از انقلاب بهمن ۵۷، آیت الله خمینی حمله نیروهای ارتش شوروی به افغانستان را "تجاوز" خواند یا زمانی که عراق پس از هشت سال جنگ با ایران، کویت را اشغال کرد، ایران از "تجاوز" به کشوری که عراق را در حمله به ایران حمایت می کرد، دفاع نکرد و در کنار کویت ایستاد. ایران همچنین منتقد دائمی حملات اسرائیل به عراق، سوریه و سرزمین های فلسطینی هم بوده است.

همین وضعیت در زمان حمله نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا به بالکان، افغانستان، عراق، سوریه، لیبی تکرار شد.

حمله روسیه به اوکراین در اوج سیاست نزدیکی جمهوری اسلامی به چین و روسیه رخ داده است. ابراهیم رئیسی حدود یک ماه پیش در سفر به مسکو با ولادیمیر پوتین دیدار کرده بود. هر چند این دیدار بدون برگزاری تشریفات رایج و پذیرایی متعارف از مهمان انجام شد اما مقام ها و رسانه ها در ایران تلاش بسیار گسترده ای برای نشان دادن آن به عنوان یک "دیدار تاریخی" به خرج دادند.

پاسخ روسیه به این وضع، بر اساس سنت و روش های روسی، انتشار ویدئوهایی از جمله نحوه بدرقه ابراهیم رئیسی از کاخ کرملین بود که رئیس جمهور ایران را یکه و تنها بدون همراهی هیچ مقام روسی و در حالی نشان می داد که هیات همراه او دستپاچه و شتاب زده به دنبال هدایت خودرو برای سوار کردن آقای رئیسی از روی برف و یخ حیاط کرملین بودند.

نیازی که جمهوری اسلامی در روابط با روسیه برای خود تعریف کرده گرفتن چتر حمایتی در برابر تحریم های آمریکا در پرونده اتمی است. در حالی که آیت الله علی خامنه ای مقام های دولتی را از تماس علنی با نمایندگان ایالات متحده و مذاکره بر سر پرونده اتمی منع کرده است، میخائیل اولیانف سفیر روسیه در سازمان های بین المللی مستقر در وین، بازیگر اصلی و محوری در مذاکره با ایالات متحده بر سر پرونده احیای توافق هسته ای برجام شده است.

حق وتوی روسیه در شورای امنیت برای جمهوری اسلامی ایران احتمالا برگ برنده ای تصور می شود که غلطیدن به دامان این کشور را توجیه پذیر می کند و ایستادن در کنار روسیه در جنگ با اوکراین را هزینه آن می داند. تحریم های اقتصادی گسترده غرب پس از حمله روسیه و احتمال افزایش همکاری های مالی و تجاری روسیه با کشورهای شرق هم احتمالا در محاسبات مقام‌های جمهوری اسلامی ایران برای ایستادن در کنار متجاوز به اوکراین جا دارد.

روسیه دست کم در ماه گذشته با اعزام نیروهای نظامی خود به قزاقستان، حکومت آن کشور را در برابر اعتراضات بی سابقه شهروندانش که ممکن بود منجر به سقوط دولت شود، یاری داد. احتمال دارد که تکرار این الگو در صورت ضرورت، مطلوب برخی از مقام های ایران باشد یا دست کم برخی از مقام‌‌های ایرانی آن را یکی از گزینه های آینده‌نگرانه خود در ارتباط با روسیه بدانند.

جنگ روسیه و اوکراین ممکن است از منظر دیگری هم برای ایران قابل توجه باشد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی حدود دو سال پیش با موشک های خود یک فروند هواپیمای مسافری اوکراین را در آسمان ایران سرنگون کرد که به مرگ همه ۱۷۶ مسافر و خدمه آن انجامید. کشورهایی که اتباع آنها در این حمله موشکی کشته شدند و در راس آنها اوکراین، از مذاکره با ایران برای روشن شدن همه ابعاد فاجعه و مجازات عاملان آن اعلام ناامیدی کرده و گفته اند که از طریق سازوکارهای بین المللی که مهمترین آن شکایت به دیوان بین المللی دادگستری در لاهه است، موضوع را پیگیری می کنند.

اگر جنگ کنونی اوکراین طولانی شود یا به اشغال نظامی و تغییر حکومت این کشور منجر شود و حکومتی وابسته به کرملین در کی‌یف قدرت را در دست بگیرد، می‌تواند در موضوع پیگیری حقوقی پرونده شلیک موشک های سپاه پاسداران به هواپیمای اوکراینی هم تاثیر داشته باشد و در روند عدالت‌خواهی برای قربانیان این پرونده اختلال ایجاد کند.