چرا اروپا بدون روسیه زمستان یخ می‌زند؟

شبح جنگ اوکراین بازار متزلزل گاز را در زمستان سرد اروپا لرزان‌تر می‌کند. اروپا همین حالا هم با کمبود گاز مواجه است و قیمت‌ انرژی رکورد زده است.

گاز روسیه فقط گرم‌کننده خانه‌های اروپا نیست؛ بلکه مانند یک سلاح سیاسی نقش مهمی در دیپلماسی غرب و روسیه و بحران اخیر اوکراین داشته است.

بیم این وجود دارد که در صورت حمله روسیه به اوکراین، وضعیت بدتر و اروپا با بحرانی‌ترین شرایط در تامین گاز مواجه شود. سوال این است که آیا اروپا با کمبود گاز روسیه، زمستان امسال را دوام خواهد آورد؟ پاسخ از قبل داده شده و مثبت است. اما اروپا سال‌های آینده را با کمبود گاز روسیه چه خواهد کرد؛ یا در صورت جنگ با اوکراین، در چند ماه آینده چه اتفاقی برای اروپا خواهد افتاد؟

زمستان امسال و کمبود گاز نشان داد که ضرر و زیان چنین بحرانی برای هر دو طرف است و سود آن را آمریکا، قطر و سایر رقبای گازپروم روسیه خواهند برد. تجربه زمستان امسال صدمه‌های جبران‌ناپذیری به روابط انرژی روسیه و اروپا زد.

چرا اروپا بدون روسیه زمستان یخ می‌زند؟

حتی قبل از بحران اخیر، کرملین به اروپا چشاند که بدون گاز روسیه چه وضعیتی خواهد داشت.

گازپروم شیر گاز را چرخاند. اول منابع ذخیره گاز اروپا را پر نکرد؛ سپس از ماه اکتبر گذشته با وجود چهار برابر شدن قیمت، در بازار نقدی، گاز نفروخت. تنها به تعهداتش در قرارداد بلندمدت عمل کرد که در آن قیمت گاز پایین‌تر از رقم بازار است.

در نتیجه اروپا مجبور شد فورا به دنبال تامین گاز باشد و کسری انرژی‌اش را با قیمت‌های گزاف قابل مقایسه با قیمت بشکه‌ای ۴۰۰ دلار نفت جبران کند.

کار به جایی رسید که خرید گاز مایع با تانکر از کشورهای بسیار دور، بیشتر از گاز خط لوله روسیه شد. نیمی از گاز مایع از آمریکا وارد شد. برای اولین بار در چند سال اخیر، اروپا برای دومین ماه متوالی مقصد اصلی صادرات گاز ایالات متحده آمریکا شد در حالی که معمولا این جایگاه متعلق به کشورهای آسیایی است.

و ضربه بزرگ به اروپا این بود که کمبود گاز، سرعت بهبود اقتصاد اروپا پس از بحران همه‌گیری کووید-۱۹ را کاهش داد.

قیمت بالای انرژی، صنعت را که وابسته به آن است،‌ تضعیف می‌کند و کارخانه‌ها متوقف می‌شوند. دولت‌ها مجبور می‌شوند منابع مالی را صرف یارانه انرژی به مردم کنند.

انرژی گران است. اروپایی‌های ثروتمند غر می‌زنند اما فقرا مجبورند بخاری‌ها را خاموش کنند. بر اساس برآوردهای اتحادیه اروپا، بیش از ۳۰ میلیون نفر در ۲۷ کشور اتحادیه، حتی قبل از بحران نمی‌توانستند دمای خانه را در شرایط مطلوب و راحت نگه دارند. برآوردهای دیگر حاکی از "فقر انرژی" بسیار بالاتر است، جمعیتی بین ۵۰ تا ۱۲۵ میلیون‌نفر که در خانه‌شان از سرما یخ می‌زنند.

قبض‌های گاز و برق در حال افزایش است و هنوز همه شدت آن را کامل حس نکرده‌اند. تحلیلگران اقتصادی پیش‌بینی می‌کنند که امسال میانگین مخارج انرژی خانوارهای اروپایی ۵۰ درصد بیشتر شود.

آیا اروپا از جنگ گازی با روسیه جان به در می‌برد؟

اروپا امسال خوش‌شانس بود. تبعات کمبود گاز روسیه می‌توانست بسیار بدتر باشد.

زمستان چندان سرد نبود و ذخایر جدید کشف شده گاز در جهان هم به کمک آمد. دو سوم زمستان هم پشت سر گذاشته شده است.

پارسال ذخیره گاز اروپا ۵۳ درصد بود و امسال به زیر ۴۰ درصد رسید. به گزارش 'اس اند پی گلوبال پلاتس' اروپا با همین ذخایر تا پایان فصل سرما دوام می‌آورد.

با این حال در صورتی که روسیه اختلال جدی وارد کند، وضعیت به سرعت بغرنج خواهد شد.

بخشی از گاز صادراتی روسیه به اروپا از طریق خط لوله‌های اوکراین و لهستان و مقداری از ترکیه تامین می‌شود و بخشی از دریای بالتیک. اگر قطع گاز فقط شامل خط لوله اوکراین شود، کارشناسان می‌گویند اروپا جان سالم به در خواهد برد چون در طول دو دهه گذشته وابستگی به گاز حاصل از عبور از این خط لوله ۷۰ درصد کمتر شده و اکنون فقط اتریش، اسلواکی و ایتالیا به آن وابسته هستند که ایتالیا مقدار کافی گاز برای امسال ذخیره کرده است.

اما مشکل اساسی اروپا وقتی خواهد بود که در صورت تحریم‌های شدید غرب علیه روسیه، و وقوع حمله به اوکراین، ناگهان ورق برگردد.

آیا روسیه گاز اروپا را قطع می‌کند؟

کسی جواب این سوال را با اطمینان نمی‌داند اما کمی بعید است که روسیه با قطع کردن گاز اروپا به هر دو طرف ضربه بزند.

در صورت حمله روسیه به اوکراین و تحریم‌های تازه غرب علیه روسیه، وضعیت کمی پیچیده‌تر می‌شود. با این حال روسیه به صادرات گازش نیاز دارد همانطور که اروپا و مخصوصا آلمان به گاز روسیه محتاج هستند. قطع این تعامل دوسویه به زیان روسیه هم خواهد بود.

روسیه گرچه قرارداد تازه‌ای برای صادرات گاز به چین امضا کرده، اما همچنان تامین‌کننده اصلی گاز اروپاست. ۱۰ سال پیش گازپروم ۲۵ درصد نیاز اروپا به گاز طبیعی را تامین می‌کرد و حالا این رقم در سال‌های اخیر به حدود ۴۰ درصد رسیده است. روسیه ۶۰ درصد درآمد گازی‌اش را از کشورهای اروپایی کسب می‌کند.

به نظر می‌آید اروپا متوجه هزینه‌های این وابستگی به انرژی روسیه شده باشد. هرچند بیرون آمدن از این شرایط چندان آسان و سریع نیست.

کارشناسان اندیشکده مطالعات اقتصادی بروگل در بروکسل نوشته‌اند: "حتی در صورت قطع کامل گاز، اروپا می‌تواند تا تابستان دوام بیاورد؛ اما هزینه‌های آن برای اروپا بسیار گزاف خواهد شد."

جیسون باردوف یکی از مشاوران ارشد انرژی در دولت باراک اوباما می‌گوید: "بعید است گاز به طور کامل قطع شود اما اگر این اتفاق بیفتد یک فاجعه خواهد بود."

در کوتاه مدت این کار بسیار سخت است حتی اگر اروپا مصرف خود را کاهش بدهد.

جیسون باردوف می‌گوید: "بخشی از انرژی گاز را می‌توان با سوخت‌های دیگر مثل زغال سنگ یا نفت جایگزین کرد؛ اما بیش از آنچه می‌شد جایگزین کرد، همین الان انجام شده است. در اروپا، قطعا تقاضا برای تولید گاز در خود قاره بالا می‌رود و همین‌طور بستن نیروگاه‌‌های هسته‌ای متوقف می‌شود."

در ماه نوامبر کسانی که در اتحادیه اروپا وضعیت را ارزیابی می‌کردند، ۱۹ سناریو برای قطع منابع گازی پیش‌بینی کردند که قطع کامل صادرات گاز روسیه هیچ کدام از آنها نبود.

راه حل کوتاه‌مدت بحران یافتن منابع گازی جایگزین است. چهارم فوریه کادری سیمسون، کمیسر انرژی اتحادیه اروپا، به باکو در جمهوری آذربایجان و سپس به واشنگتن، پایتخت ایالات متحده آمریکا رفت.

در صورت وقوع بحران فعلی، آمریکا بازیگر اصلی است که می‌تواند اروپا را با ذخایر گاز مایع نجات دهد. جمهوری آذربایجان فقط ۱۰ میلیارد متر مربع به بلغارستان، یونان و ایتالیا می‌فرستد و گنجایش بیشتری هم ندارد.

دومین تامین‌کننده گاز بعد از گازپروم نروژ است که ۲۲ درصد بازار گاز اروپا را تامین می‌کند؛ اما آن هم توان بیشتری برای افزایش این ظرفیت ندارد.

گاز مایع می‌تواند در کوتاه مدت به اروپا کمک کند که تامین‌کنندگان اصلی آن آمریکا و قطر هستند. با همه اینها فقط یک کشور نمی‌تواند قطع صادرات گاز روسیه را جبران کند و اروپا باید دنبال چند راه حل باشد و وضعیت بسیار دشوار خواهد شد.

آمریکا در این میان سهم مهمی در تامین گاز خواهد داشت و دولت جو بایدن تلاش‌های زیادی در این زمینه نشان داده است. هرچند جایگزین کردن گاز ارزان روسیه در مقایسه با گاز مایع گران آمریکا، باعث شده خبرنگاران بارها بپرسند "آیا آمریکا دارد از بحران فعلی اوکراین برای کمک به شرکت‌های انرژی خود استفاده می‌کند؟"

سوالی که اورزولا فن در لاین، رییس کمیسیون اروپا، به آن اینطور پاسخ داد: "قابل اعتماد بودن تامین کننده برای ما بسیار مهم است. و شکی نداریم که آمریکا از این جهت کاملا قابل اتکا است."

نیکوس زافوس، کارشناس ارشد انرژی در 'مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی' در واشنگتن، می‌گوید: "نگرش اروپا به روسیه در حال تغییر است؛ مخصوصا پس از تلاش ناشیانه روسیه برای آنکه به رخ اروپا بکشد چقدر به گاز این کشور وابسته است. اروپا کم‌ و کم‌تر از قبل از این وابستگی رضایت دارد."

سرنوشت اروپا در آینده چه خواهد شد؟

زمستان امسال زخم‌های عمیقی بر اقتصاد اروپا بر جا گذاشت. قیمت قراردادهای گاز خریداری شده اروپا در سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ در حال حاضر یک تا یک و نیم برابر متوسط قیمت در یک دهه گذشته است.

با وجود بحران فعلی انرژی، اروپا روش خود در مصرف انرژی را تغییر نداده است. احزاب سبز و مدافعان انرژی‌ پاک مخالف واردات گاز از روسیه هستند اما روند بستن نیروگا‌ه‌های هسته‌ای هم به کندی پیش رفته است. آلمان، از بزرگ‌ترین کشورهای اتحادیه اروپا، به دنبال افزایش واردات گاز از روسیه و در انتظار گشایش خط لوله گاز نورداستروم ۲ است.

نورداستروم ۲ خط لوله ۷۵۰ مایلی است که روسیه را به طور مستقیم از طریق دریا به آلمان متصل می‌کند. زیرساخت‌های این خط لوله آماده و تنها منتظر مجوز است. در صورت وصل شدن نورداستریم ۲ حدود ۲۶ میلیون خانه در آلمان از گاز تزریق شده به این خط استفاده خواهند برد.

آمریکا تهدید کرده که اگر روسیه به اوکراین حمله کند، این خط لوله راه نخواهد افتاد و متوقف خواهد شد. اتفاقی که برای آلمان خوشایند نیست. برای تصویب تحریم روسیه ۲۷ عضو اتحادیه اروپا باید رای دهند و قطعا آلمان به عنوان یک قدرت اصلی در اتحادیه تاثیر مهمی در این رای‌گیری خواهد داشت.

هر بحران مرتبط با روسیه در چند سال گذشته، از بحران کریمه گرفته تا ساقط کردن هواپیمای مسافری ام‌اچ۱۷ در سال ۲۰۱۴، سایه شوم قطع گاز را بر سر اروپا انداخته اما باز هم تاثیری در میزان وابستگی این قاره به گاز نداشته است.

اروپا متعهد شده که تا سال ۲۰۵۰، یعنی ۲۸ سال دیگر، میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را به صفر برساند. در میانه این بحران دیپلماتیک غرب و روسیه بر سر اوکراین، فعالان محیط زیست امید دارند که اروپا فکر جدی‌ای برای تامین انرژی خود از منابع پاک بکند.