چرا وضعیت دوباره مشابه سال های بحران اتمی شده؟

ایران در نامه ای به آژانس بین المللی انرژی اتمی اطلاع داده که بازرسی های این آژانس مطابق پروتکل الحاقی از روز سوم اسفند غیرقابل انجام است و ایران دیگر به اجرای این بخش از تعهد خود در توافق اتمی برجام پایبند نیست.

پروتکل الحاقی به بازرسان آژانس اجازه می دهد از سایت های اتمی ایران به طور سرزده بازدید کنند و اگر در تاسیساتی غیراتمی به فعالیت مشکوکی برخوردند از ایران بخواهند تا با فراهم کردن امکان نمونه برداری محیطی، به بازرسان اجازه دهد ارزیابی دقیقی از آنچه احتمال فعالیت اتمی غیر اعلام شده به دست بیاورند.

اجرای این پروتکل به این معناست که آژانس بین المللی انرژی اتمی از حداکثر امکان فنی برای مطمئن شدن از صلح‌آمیز باقی ماندن برنامه اتمی ایران برخوردار است و به محض هرگونه انحراف احتمالی از آن با خبر می شود.

قطع اجرای پروتکل الحاقی باعث می شود تنها دسترسی بازرسان آژانس، بازرسی های دوره ای از قبل برنامه ریزی شده آن هم فقط به تاسیسات اتمی اعلام شده باشد.

با اجرای تصمیم ایران، سطح بازرسی های آژانس در این کشور یکباره و به طور محسوس کاهش خواهد یافت و با ادامه غنی سازی بیست درصدی و افزایش ذخایر اورانیوم پنج درصدی، توان احتمالی ایران برای رسیدن به سلاح اتمی افزایش پیدا کرده است.

چرا ایران سطح بازرسی های آژانس را کاهش می دهد؟

ایران می خواهد با کم کردن از حجم و کیفیت بازرسی های آژانس، ایالات متحده را مجبور به رفع تحریم هایی کند که در دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ با خروج این کشور از برجام اعمال شد.

ایران پیش از این پس از هفت سال دوباره غنی سازی بیست درصدی را با هدف زیر فشار گذاشتن آمریکا از سر گرفت اما ایالات متحده توجه چندانی به این اقدام نشان نداد و آن طور که احتمالا انتظار ایران بود رفتار نکرد برای همین ایران اقدام تازه تری در پیش گرفت که مربوط به موضوع حساسیت برانگیز "بازرسی های آژانس" است.

ایران می گوید برای بازگشت به اجرای کامل تعهداتش خود آمریکا باید تحریم خرید و فروش نفت ایران را رفع کند و این امکان را فراهم کند که معاملات نفتی ایران از طریق تبادلات رایج بانکی انجام شود.

چرا ایران بر رفع تحریم فروش نفت اصرار دارد؟

در حال حاضر نفت، گاز، میعانات گازی و محصولات پتروشیمی ایران از سوی ایالات متحده تحریم است و مشتری احتمالی چنین محصولاتی از سوی ایالات متحده تحریم و جریمه می شود و تحت پیگرد قضایی قرار می گیرد. احتمال دارد که دولت جو بایدن رئیس جمهور جدید آمریکا این تحریم ها را به شدت و دقت دولت ترامپ اجرا نکند اما مشتریان محصولات نفتی ایران از بیم تحریم و جریمه از خرید خودداری می کنند.

ایران نفت خود را به مقدار بسیار کمتری نسبت به قبل از تحریم ها از طریق جا به جا کردن محموله نفتکش ها بر روی آب در میان اقیانوس ها می فروشد که نه تنها نامتعارف است که از نظر ایمنی کاری خطرناک محسوب می شود.

رستم قاسمی، وزیر پیشین نفت ایران گفته است که برای فروش این محصولات گاهی با مجوز شورای عالی امنیت ملی شرکت هایی نفتی تاسیس می شود که هیچکدام از افراد آن ایرانی نیستند. موجودیت این شرکت ها هم ایرانی محسوب نمی شود تا هم خیال خریداران نفت راحت شود و هم شناسایی آن از طریق وزارت دارایی آمریکا سخت تر و زمانبر باشد.

پول حاصل از فروش نفت با این وضعیت از طریق مبادلات بانکی مرسوم قابل انتقال به داخل ایران نیست. چنین وضعیتی باعث شده است که در آمدهای نفتی ایران در مقایسه با قبل از تحریم ها، به کمتر از یک دهم سقوط کند.

نشانه هایی از تکوین سیاست دولت بایدن در برابر ایران وجود دارد؟

جو بایدن رئیس جمهور آمریکا که در زمان مبازرات انتخاباتی وعده داده بود ایالات متحده را به توافق برجام بازمی‌گرداند، گفته است که حاضر نیست با هدف ترغیب ایران به بازگشت کامل تعهداتش در برجام، تحریم ها علیه این کشور را رفع کند و فقط زمانی دست به این کار می زند که ایران همانند قبل برجام را به طور کامل رعایت کند.

این یعنی ایران باید سانتریفیوژهای اضافی در تاسیسات غنی سازی اش را دوباره جمع کند، تحقیق و توسعه بر نسل جدید آنها را متوقف کند، غنی سازی با غنای بیست درصدی را پایان دهد، ذخایر اورانیوم با غنای کم را که به بیشتر از ۱۲ برابر حد مجاز در برجام رسیده کاهش دهد و از برنامه قطع نظارت های آژانس مطابق پروتکل الحاقی کوتاه بیاید.

کلیدی ترین بخش اجرای این تعهدات، توقف غنی سازی بیست درصدی و ادامه نظارت های آژانس با پروتکل الحاقی است.

دولت بایدن که در حدود یک ماه است کار خود را آغاز کرده، در حال تکوین سیاست خود در برابر ایران است و به نظر می رسد که سمت و سوی آن در روزهای اخیر تا حد بیشتری روشن شده است و آن این است که برنامه اتمی تنها موضوعی نیست که ایالات متحده می خواهد به آن بپردازد بلکه در صدد است مسائل تازه ای را در دستور کار قرار دهد که به هیچ وجه خوشایند ایران نیست.

آمریکا در سیاست کلی خود در برابر ایران می خواهد فعالیت های منطقه ای و حمایت های ایران از گروه های شبه نظامی نیابتی در منطقه را همراه با برنامه موشک های بالستیک این کشور وارد مذاکراتی کند که هدف از آن، ایجاد تغییرات محدود کننده در وضعیت فعلی است.

"سیاست قطعی" ‌آیت‌الله خامنه‌ای چیست؟

آیت الله علی خامنه ای رهبر ایران که حرف نهایی در اغلب امور خصوصا روابط خارجی را می زند گفته است که ابتدا ایالات متحده باید تحریم ها را رفع کند و سپس ایران با "راستی آزمایی" در صورتی که تحریم ها در عمل برداشته شده بود، به اجرای کامل برجام بازمی گردد.

آقای خامنه ای گفته این "سیاست قطعی" ایران است و به این ترتیب احتمال اجرای کامل تعهدات در برجام و در جواب آن رفع تحریم های آمریکا را رد کرده است.

مقام های ایرانی می گویند اضافه شدن هیچ موضوع تازه ای به توافق برجام را نمی پذیرند و آیت الله خامنه ای هم گفته مذاکره بر سر مسائل موشکی "خط قرمز" است.

بر اساس وضعیت موجود، احتمال دارد که تنش موجود در پی سفر مدیرکل آژانس به ایران تا حدی کنترل شود اما اینکه بحران مزمن کنونی به کلی حل و فصل شود، با این شرایط فعلی چشم اندازی جدی ندارد.

تصمیم های تازه ایالات متحده درباره ایران چه بوده؟

دولت بایدن در نامه ای به شورای امنیت سازمان ملل گفته است که ادعای دولت قبلی این کشور مبنی بر بازگشت همه تحریم های سازمان ملل را پس گرفته و مطابق این دیگر ادعایی در اینکه تحریم های شورای امنیت احیا شده باشد، ندارد. این تحریم ها با قطعنامه ۲۲۳۱ رفع شده است اما دولت ترامپ در تابستان اعلام کرد با هدف جلوگیری از رفع تحریم تسلیحاتی ایران، از سازوکار ماشه که در این قطعنامه پیش بینی شده استفاده می کند تا نه تنها جلوی رفع تحریم تسلیحاتی را بگیرد بلکه تمامی تحریم های رفع شده سازمان ملل را هم دوباره زنده کند.

تلاش آمریکا با همراهی دیگر کشورهای عضو دائم شورای امنیت همراه نشد اما موضع ایالات متحده این بود که تحریم ها چه با موافقت دیگر اعضای دائم چه با مخالفت آنها، اعاده شده است. دولت جو بایدن حالا این ادعا را پس گرفته است و در یک گام دیگر محدودیت هایی را که دولت ترامپ برای دیپلمات های جمهوری اسلامی ایران در مقر سازمان ملل در نیویورک وضع شده بود را به حالت سابق درآورد.

بر اساس محدودیت هایی که اینک برداشته شده است، دیپلمات های ایرانی صرفا مجاز بودند در ساختمان های سازمان ملل رفت و آمد داشته باشند و به جز آن به محل نمایندگی یا اقامت خود بروند و در غیر این صورت برای ورود و خروج به آمریکا از فرودگاه اصلی آن استفاده کنند. در سفری که محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران پس از اعمال این محدودیت ها به نیویورک داشت، نتوانست برای مصاحبه با تلویزیون های آمریکایی یا سخنرانی در اندیشکده های نیویوک از دفتر نمایندگی ایران و محل اقامتش خارج شود.

این محدودیت ها در حال حاضر برداشته شده و دیپلمات های ایرانی اجازه دارند دوباره و فقط در محدوده مرکزی نیویورک تردد کنند.

واکنش ایران به پیشنهاد جلسه مشترک با آمریکا چه بود؟

فرانسه، بریتانیا و آلمان از اجرای ضرب الاجل ایران در توقف اجرای پروتکل الحاقی ابراز نگرانی کرده اند و معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از تمام طرف ها که شامل ایران و آمریکاست دعوت کرده تا در یک نشست غیررسمی مسائل خود را رودررو با هم مطرح کنند.

آمریکا از این پیشنهاد استقبال کرده اما ایران رغبتی به آن نشان نداده و صرفا اراده خود برای به اجرا گذاشتن ضرب‌الاجل و توقف اجرای پروتکل الحاقی را تکرار کرده است.

هفته پیش رو چه اتفاقی می افتد؟

با تصمیم ایران به کاهش سطح بازرسی های آژانس، رافائل گروسی مدیرکل این نهاد برای یک دیدار فوری عازم تهران است و قرار است ساعاتی پیش از اجرای ضرب الاجل ایران سفر خود را به این کشور آغاز کند. روز یکشنبه موعد اجرای ضرب الاجل است.

مقام های ایرانی تاکنون نشانه هایی از احتمال تمدید این ضرب الاجل نشان نداده اند اما رسانه های آمریکایی می‌گویند زمزمه هایی در میان مقام های دولتی این کشور وجود دارد تا در یک توافق موقت، دو طرف راهی برای خروج از این بن بست پیدا کنند. در اینکه ایران بدون رفع محسوس تحریم ها حاضر به وارد شدن به توافقی موقت باشد، تردید وجود دارد.