اقتصاد ایران در بهار امسال باز هم کوچک‌تر شد

بهار امسال هشتمین فصل متوالی است که اقتصاد ایران با ثبت رشد منفی، کوچک و کوچک‌تر می‌شود، آخرین فصلی که نرخ رشد اقتصادی در آن رقم مثبتی اعلام شد به بهار ۱۳۹۷ بازمی‌گردد.

بر اساس آخرین نتایج حساب‌های ملی فصلی مرکز آمار ایران، محصول ناخالص داخلی (به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰) در سه‌ماهه اول سال‌جاری به رقم ۱۶۵.۶ هزار میلیارد تومان رسید.

استخراج رکود

در بهار امسال و در میان رشته فعالیت‌های مختلف، گروه «استخراج نفت و گاز طبیعی» با منفی ۱۴.۳ درصد رکورددار کاهش بود.

کاهش ارزش افزوده این بخش با تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران از تابستان ۹۷ به این سو مداوم بود و حتی در تابستان پارسال نرخ رشد گروه استخراج نفت و گاز طبیعی حدود منفی ۴۷ درصد بود.

مقایسه نرخ رشد گروه استخراج نفت و گاز طبیعی در بهار امسال با چند فصل پیشین نشان می‌دهد که از شتاب رشد منفی این گروه کاسته شده است.

گذشته از تاثیر تحریم‌ها بر فعالیت این گروه، شیوع بیماری کووید-۱۹ در جهان و تعطیلی بسیاری از صنایع و فعالیت‌های اقتصادی بر تقاضای نفت اثر منفی داشت و قیمت نفت را به شکل کم سابقه‌ای کاهش داد که بر عملکرد اقتصادی کشورهای تولید و صادرکننده نفت اثرگذار بود.

بحران کرونا به جان «خدمات»

اما مهم‌ترین اثر کرونا بر بخش‌های مختلف اقتصاد ایران، تاثیر این بحران بر گروه «خدمات» بود. بخش خدمات در بهار امسال بر اساس اعلام مرکز آمار ایران، رشد منفی ۳.۵ درصدی را تجربه کرد.

رشد بخش خدمات پارسال به میزان منفی ۰.۷ درصد بود و در زمستان پارسال این بخش عملکرد منفی ۲.۱ درصد را ثبت کرده بود. اما نرخ رشد منفی ۳.۵ درصدی ثبت شده برای این گروه در بهار امسال دست‌کم در دهه ۹۰ بی‌سابقه بوده و منفی‌ترین رکورد‌ به جا مانده برای بخش خدمات در ۳۳ فصل گذشته به حساب می‌آید.

این بخش به تنهایی ۵۳ درصد از کل اقتصاد ایران را شامل می‌شود و بیشترین اشتغال را در خود جای داده است، منفی شدن عملکرد این بخش از بابت اثری که بر اشتغال کل به جا می‌گذارد، اهمیت دارد.

در میان رشته فعالیت‌های عمده زیر گروه خدمات در بهار امسال رشته فعالیت «سایر خدمات عمومی، اجتماعی و شخصی» با بیشترین کاهش مواجه بوده و رشد منفی ۶۳ درصد را به ثبت رساند. نرخ رشد این زیرگروه در زمستان پارسال نیز منفی ۱۲.۴ درصد بود که در بهار امسال به شتاب کاهش عملکرد این فعالیت‌ها افزوده شده است.

فعالیت‌های مذهبی و سیاسی، فعالیت‌های اتحادیه اصناف، خدمات موسسات لباسشویی، قالیشویی، خدمات آرایش و پیرایش، گورستان‌ها، حمام و سونا، دفاتر شهرک‌ها و پاساژها و خدمات خانگی مستخدمین، رانندگان و نظایر آنها از جمله فعالیت‌هایی هستند که در این رشته فعالیت عمده زیرگروه بخش خدمات دسته‌بندی می‌شوند و مشخص است که رشته فعالیت‌هایی هستند که عمدتا بیشترین تاثیر منفی ناشی از بحران کرونا نصیب این فعالیت‌های اقتصادی و مشاغل شده است.

اما آنچه در میان عملکرد اقتصادی بخش‌های مختلف اقتصادی در این گزارش امیدوارکننده است، کارنامه کاری گروه «صنایع و معادن بدون نفت» است، این گروه به رغم محدودیت‌های ناشی از تحریم و مصائب بحران کرونا در بهار امسال نرخ رشدی مثبت به میزان یک درصد ثبت کرد.

نگاه از زاویه تقاضا

بررسی گزارش عملکرد اقتصاد ایران از سمت تقاضا نیز اهمیت بسیاری دارد، در سمت تقاضای اقتصاد ایران در بهار، بدترین عملکرد به «صادرات و واردات» اختصاص داشت. رشد صادرات در نخستین فصل امسال منفی ۴۵.۱ درصد بود و واردات در بهار کارنامه‌ای بهتر از منفی ۶۶.۵ درصد به جا نگذاشت.

اگرچه بسته شدن موقتی مرزها و اخلال در فرآیند تجارت خارجی تحت تاثیر شیوع کرونا مهم‌ترین عامل در ثبت این عملکرد مایوس‌کننده به حساب می‌آید، اما نمی‌توان از نقش تحریم‌ها و همچنین نابسامانی سیاست‌گذاری‌های ارزی و تلاطم در بازار ارز در برهم خوردن سامان تجارت خارجی، چشم‌پوشی کرد.

به رغم تاکید مسئولین اقتصادی بر حمایت از صادرات و صادرکنندگان، بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در بهار امسال سهم صادرات از تولید ناخالص داخلی که در بهار پارسال معادل ۲۴.۶ درصد بود در بهار امسال به ۱۴ درصد کاهش یافت که به معنای تضعیف بخش قابل تجارت در اقتصاد ایران است.

هزینه مصرف نهایی بخش خصوصی نیز در بهار امسال کماکان منفی بود و هرچند که از شتاب روند منفی شدن هزینه مصرف بخش خصوصی کاسته شد، نرخ رشد هزینه مصرف نهایی بخش خصوصی در بهار امسال منفی ۰.۶ درصد بود.

آخرین بار که هزینه نهایی مصرف بخش خصوصی مثبت بوده به بهار سال ۹۷ بازمی‌گردد از آن فصل تا بهار امسال، نرخ رشد هزینه مصرف نهایی بخش خصوصی متوالی منفی بوده است.

نکته مثبت اما کاهش شتاب منفی بودن نرخ رشد هزینه مصرف نهایی بخش خصوصی در بهار امسال است. نرخ رشد منفی هزینه مصرف نهایی بخش خصوصی در زمستان پارسال منفی ۳.۷ درصد بود.

در سمت تقاضای اقتصاد ایران، تنها بخشی که در بهار امسال در مقایسه با مدت مشابه پارسال عملکرد مثبت داشت «هزینه مصرف نهایی دولت» بود که در این مدت ۱۳.۶ درصد رشد کرد.

هزینه دولت برای حمایت از خانوارها در دوره بحران کرونا و افزایش هزینه‌های دولت در بخش بهداشت و درمان، عامل اصلی این رشد هزینه مصرف نهایی دولت به حساب می‌آید.

دیگر جزء تقاضای نهایی اقتصاد ایران که در بهار ۹۹ رشدی منفی را تجربه کرد، نرخ «تشکیل سرمایه ثابت ناخالص» بود که منفی 2.8 درصد بود. از بهار سال ۹۷ تا بهار سال ۹۹، نرخ تشکیل سرمایه ثابت ناخالص ایران در تمام فصل‌ها، منفی بوده است، هرچند که نرخ تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در بهار امسال با شتابی کمتر از قبل کاهش یافت.

نرخ منفی رشد اقتصادی ایران در بهار امسال در حالی در گزارش مرکز آمار ایران منعکس شده است که عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی ایران هفته گذشته با حضور در یک برنامه رادیویی، گفته بود: «در حال خروج از رکود اقتصادی ناشی از کرونا هستیم.»

استناد رئیس کل بانک مرکزی برای طرح این ادعا، «شاخص‌های نقطه به نقطه و ماهانه بخش صنعت» بوده است.

بنا به تعریف، ثبت رشد مثبت در دو فصل متوالی به معنای خروج از رکود است، حال آنکه بهار امسال هشتمین فصل متوالی بود که اقتصاد ایران با رشد منفی اقتصادی مواجه بود