مقتدی صدر؛ متحد ایران در عراق؟

پیشینه مقتدی صدر پیش از ۲۰۰۳

مقتدی صدر فرزند پنجم سید محمد صدر از شخصیتهای معروف خاندان صدر است. سید محمد باقر صدر و امام موسی صدر هر دو از همین خاندان بوده و روابط عموزادگی با هم دارند. مقتدی صدر در زمان پدرش طلبه ای مبتدی در حوزه نجف بود و هیچ نقش قابل توجهی در تشکیلات پدرش نداشت.

سید محمد صدر از شاگردان آیت الله ابوالقاسم خویی بوده است. با مرگ آیت الله خویی که زعامت مطلق حوزه نجف را در اختیار داشت و معتقد به جدایی دین از سیاست بود خلأ قدرتی در این حوزه هزار ساله پیش آمد که زمینه ظهور مراجع تقلیدی خارج از چارچوب رایج سنتی را فراهم آورد. به طور طبیعی، یک مرجع تقلید در روندی تدریجی و بر اساس مجموعه ای از شرایط از جمله مرتبه دانش فقهی، سابقه و کیفیت کلاسهای درسی اش، تالیفات و تعداد مقلدان بروز می‌کند و دایره نفوذش در حوزه و در جوامع شیعی گسترش می‌یابد.

نفوذ سید محمد صدر اما متاثر از شرایط سیاسی آن زمان حوزه نجف بود. مرگ آیت الله خویی هم زمان با پروژه "جنبش ایمانی" صدام حسین رخ داد. صدام که پس از شکست در جنگ کویت با مشکل فقدان مشروعیت سیاسی مواجه بود، دست به جنبشی ایمانی در فضای اجتماعی عراق زد تا مشروعیت سیاسی از دست رفته خود را با مشروعیتی دینی جایگزین کند. او از یک سو زمینه رشد فقیهان اهل سنت و توسعه نفوذ آنها را فراهم آورد و به ساخت و ساز مساجد در مناطق مختلف پرداخت و به آنها اجازه تطبیق احکام شریعت را داد و از سوی دیگر در پی ایجاد مرجعیتی عربی در حوزه نجف بر آمد تا از این طریق زمینه نفوذ در جامعه شیعی را هم برای خود تضمین کند.

آیت الله سید محمد صدر بهترین گزینه موجود بود که به طور رسمی اداره امور حوزه نجف به او واگذار شد و عملا همه اقامتهای طلاب و دیگر امور اداری آن ها زیر نظر او قرار گرفت. آقای صدر همچنین اجازه برگزاری نماز جمعه و تشکیل کلاسهای درسی در سطح وسیع یافت که نتیجه آن پرورش نسلی از روحانیان انقلابی با گرایشهای ضد آمریکایی و خواهان تطبیق شریعت در جامعه بود.

در طول این سالها بود که محمد صدر توانست شبکه وسیعی از روحانیان انقلابی را در سراسر شهرهای جنوبی عراق که محل تمرکز شیعیان است ایجاد کند. او به همراه شاگردانش هر هفته با پوشیدن کفن سفید به نشانه آمادگی برای شهادت در مبارزه با آمریکا و اسرائیل٬ به اقامه نماز جمعه پرداخت و گفتمان سیاسی انقلابی در بین جوامع شیعی ایجاد کرد که در راستای منافع رژیم حاکم در آن دوران بود. حمله به حوزه سنتی به رهبری آیت الله سیستانی از دیگر عناصر اصلی گفتمان محمد صدر بود که از نظر وی حوزه‌ای خموش و بی تحرک غیر سیاسی بود.

سرانجام سید محمد صدر در سال ۱۹۹۹ به همراه دو فرزند بزرگش، مصطفی و مؤمل، توسط افراد ناشناسی ترور شدند. گفتمان محمد صدر از عوامل اصلی ایجاد جریان اسلام سیاسی در بین شیعیان عراق به شمار می رود؛ به گونه ای که بخش عمده جریانهای سیاسی شیعی در دوره پس از سقوط بعث از درون این جریان شکل گرفتند.

حق نشر عکسAFPImage captionمحمد بن سلمان و مقتدی صدر در عربستان سعودی

مقتدی صدر پس از ۲۰۰۳

سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳ زمینه بروز مقتدی صدر را فراهم آورد. نخستین کنش سیاسی وی که به مثابه اعلام موجودیت و به عهده گرفتن رهبری سیاسی جریان پدرش بود، در برخورد با رقیب سیاسی دینی اش، عبدالمجید خویی بود. او که سرپرست مؤسسه جهانی الخویی در لندن بود، چند روز پیش از سقوط رژیم بعث و علیرغم خطرات موجود، از خارج از کشور وارد شهر نجف شد. او در راستای حمایت از حوزه نجف و مرجعیت آیت الله سیستانی و تلاش در تثبیت موقعیت آن در شرایط بحران‌زده آن روزها وارد عراق شد.

تنها یک هفته پس از رسیدن خویی به نجف، به همراه تولیت آن وقت حرم امام علی، سید حیدر کلیددار، مورد حمله هواداران مقتدی صدر قرار گرفت. مهاجمان پس از وارد کردن ضربات چاقو به آن دو، آنها را کشان کشان به در خانه مقتدی صدر بردند و در مقابل خانه اش به قتل رساندند.

دادگاه جنایی عراق بعدها بر مبنای گزارشهای شاهدان عینی، حکم بازداشت مقتدی صدر را صادر کرد. در پی صدور حکم بازداشت، مقتدی صدر در سال ۲۰۰۶ از انظار ناپدید شد و به ایران رفت.

مقتدی صدر در خلال سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ به تاسیس و گسترش گروه شبه نظامی "جیش المهدی" با هدف مبارزه با نیروهای آمریکایی پرداخت. جیش المهدی در سال ۲۰۰۴ جنگ تمام عیاری علیه نیروهای آمریکایی در شهر نجف به راه انداخت که پس از تلفات انسانی فراوان و تخریب بخش قابل توجهی از بخش قدیمی شهر نجف، سرانجام با وساطت آیت الله سیستانی به پایان رسید.

با این حال درگیریها به شکل متعدد در مناطق مختلف عراق بین جیش المهدی و نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا ادامه یافت. جیش المهدی همچنین نقش قابل توجهی در درگیریهای فرقه گرایانه سالهای ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ در عراق داشت. به علاوه، جیش المهدی در موارد متعدد با نیروهای رقیب شیعه اش مانند سازمان بدر در شهرهای مختلف جنوب عراق درگیر شد.

جیش المهدی از آغاز تاسیس مورد حمایت و پشتیبانی جمهوری اسلامی ایران قرار داشت و بعدها انشعابات متعددی از آن با حمایت جمهوری اسلامی شکل گرفت. "عصائب اهل حق" به رهبری شیخ قیس خزعلی که سخنگوی سابق صدر بود و "جنبش نجباء" به رهبری اکرم کعبی از یاران سابق صدر از این جمله هستند.

مقتدی صدر در سال ۲۰۰۸ جیش المهدی را در راستای حمایت از دولت نوری مالکی در تحکیم قانون در کشور معلق کرد. او در سال ۲۰۱۱ و با تلاش نخست وزیر وقت نوری مالکی در معلق کردن پرونده قضایی دستگیری اش، به نجف بازگشت. پرونده قضایی دستگیری اش اما هم چنان در دادگاه جنایی عراق باز است و تنها به شکل موقت معلق شده است.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionجیش المهدی در سال ۲۰۰۴ جنگ تمام عیاری علیه نیروهای آمریکایی در شهر نجف به راه انداخت که پس از تلفات انسانی فراوان و تخریب بخش قابل توجهی از بخش قدیمی شهر نجف٬ سرانجام با وساطت آیت الله سیستانی به پایان رسید

ائتلافات متغیر سیاسی مقتدی صدر

جریان سیاسی مقتدی صدر از آغاز تشکیل نظام سیاسی جدید در عراق پس از سقوط رژیم بعث مشارکت فعال در دولتهای پیاپی عراق داشته است. این جریان با نامهای مختلفی از جمله جریان صدری، گروه احرار (آزادگان)، گروه سائرون (پویندگان) همواره بخش عمده ای از مجالس و دولتهای عراق را تشکیل داده اند. در بسیاری موارد، تشکیل دولت بدون مشارکت این جریان قوی امکان پذیر نبوده و مقتدی صدر در واقع غالبا عامل اصلی تغییر معادلات سیاسی در عراق بوده است.

او در سال ۲۰۰۶ با نوری مالکی متحد شد و زمینه نخست وزیری اش را فراهم آورد. سپس در ۲۰۱۰ علیه او با رقبای شیعی و سنی و کردش متحد شد و در نتیجه فرایند تشکیل دولت حدود ده ماه به تاخیر افتاد تا آن که صدر دوباره با مالکی متحد شده و زمینه نخست وزیری مجددش را فراهم کرد. مخالفت شدید صدر با مالکی در سال ۲۰۱۴ از عوامل ناکامی در رسیدن به دوره سوم نخست وزیری بود و سپس پشتیبانی اش از حیدر عبادی زمینه به قدرت رسیدن او را فراهم کرد.

صدر در انتخابات ۲۰۱۸ با حزب کمونیست عراق متحد و برنده انتخابات شد. هر چند در آغاز در کنار عبادی ایستاد اما بلافاصله پس از پایان انتخابات، او را رها کرده و به "گروه فتح" که جناح سیاسی حشد شعبی است پیوست و در ائتلافی دو جانبه، دولت عادل عبدالمهدی را سر کار آورد. یک سال بعد، صدر با قرار گرفتن در کنار معترضان خیابانی، زمینه استعفای عبدالمهدی را فراهم آورد. نوسانات سیاسی سریع و رادیکال مقتدی صدر در واقع استراتژی وی در حفظ نفوذ و بقای در قدرت است.

حق نشر عکسGETTY IMAGESImage captionمقتدی صدر هر چند تمایل به ایفای نقشی شبیه حسن نصرالله برای ایران در عراق داشته است اما رقابتهای جاری بین وی و دیگر گروههای هوادار ایران و واقعیت سیاسی پیچیده عراق مانع از تحقق این آرزو شده است

نقش مقتدی صدر در راهپیمایی‌ها

جریان مقتدی صدر تنها گروه سیاسی در عراق پس از ۲۰۰۳ است که پایگاه اجتماعی نسبتا وسیعی در بین جوامع شیعی به ویژه طبقه تهیدستان و محرومان جنوب این کشور دارد. این امر از عوامل استمرار و بقای آن و گسترش نفوذ در سیاست عراق به شمار می‌رود. از این رو، مقتدی صدر در همه جریانهای اعتراضی عراق به مشارکت جدی پرداخته و سعی می‌کند با بسیج نیروهای مردمی اش درون جریان اعتراضات، کنترل آن را در دست بگیرد.

خيابانهای عراق از سال ۲۰۱۱ هر ساله شاهد جنبشهای اعتراضی بوده است.

اعتراضات جاری این کشور که از اکتبر ۲۰۱۹ شروع شد، وضعیت متفاوتی را برای مقتدی صدر و جریان سیاسی و اجتماعی طرفدارش بوجود آورد. این اعتراضات از آغاز موضعی مخالف نسبت به همه جریانهای شریک در نظام سیاسی حاکم اتخاذ کرد و خواهان تغییرات سیاسی وسیع شد. از نگاه معترضان مقتدی صدر نیز بخشی از جریان سیاسی حاکم است که در فساد و ناکارآمدی رژیم تاثیر دارد. از این رو، جریان اعتراضات ناگزیر در تعارض جدی با جریان مقتدی صدر قرار گرفت و در نهایت این گروه عملا در جبهه سرکوب‌کنندگان معترضان قرار گرفت.

حق نشر عکسAFPImage captionبه نظر می‌رسد که تاریخ مصرف این نوع استراتژی برای مقتدی صدر در عراق به پایان رسیده و وی عملا در جبهه هواداران ایران در مقابل جریان ملی گرای عراق که در اعتراضات جاری عراق بروز یافته، قرار گرفته است

مقتدی صدر و جمهوری اسلامی ایران

جمهوری اسلامی همواره نقش حامی و پشتیبان مقتدی صدر و جریانش را داشته است. علی رغم آن که او سعی داشته که موضعی مستقل داشته باشد و گاه فاصله ای را با جمهوری اسلامی حفظ کند، اما در مقام عمل و به هنگام جبهه گیری‌های کلان، همگام با سیاست های جمهوری اسلامی است.

جریان مقتدی صدر از جهت زیربناهای ایدئولوژیک وابسته به جریان اسلام سیاسی شیعی است و از این رو اختلافات بنیادینی با نظام جمهوری اسلامی ندارد. به علاوه، جریان مورد حمایت او از حمایت حکومت ایران در مبارزه با آمریکاییها در دوره حضور نیروهایشان در عراق برخوردار است. اضافه بر اینها همه، هر گاه صدر با تهدید یا خطری مواجه شده به ایران پناه برده و از حمایت کامل جمهوری اسلامی برخوردار شده است.

حضور صدر در کنار آیت الله خامنه ای در سپتامبر گذشته، معنای نمادین روشنی به همراه داشت. همچنین پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، نقش برجسته ای در بسیج کردن نیروهای هوادار ایران در عراق برای برگزاری راهپیمایی وسیع ضد آمریکایی در خیابان های بغداد و نجف و کربلا داشت.

با این همه مقتدی صدر تاکنون نتوانسته است نقش رهبری مورد نظرش را در عراق ایفا کند. او هر چند تمایل به ایفای نقشی شبیه حسن نصرالله برای ایران در عراق داشته است، اما رقابتهای جاری بین وی و دیگر گروههای هوادار ایران و واقعیت سیاسی پیچیده عراق مانع از تحقق این آرزو شده است.

سیر فعالیت سیاسی مقتدی صدر در عراق شاهد نوسانات بسیار بوده است. او همواره در حال انتقال از یک جریان سیاسی به جریان دیگر و تغییر ائتلافات سیاسی خود بوده تا بتواند نقش خود را در سیاست عراق حفظ کند. اما به نظر می‌رسد که تاریخ مصرف این نوع استراتژی متغیر در عراق به پایان رسیده و او عملا در جبهه هواداران ایران در مقابل جریان ملی گرای عراق در اعتراضات جاری و جدی این کشور قرار گرفته است.