چهار دلیل که می تواند درگیری محدود نظامی بین ایران و آمریکا را اجتناب ناپذیر کند

ژنرال جوزف دانفورد، رئیس ستاد فرماندهی مشترک ارتش آمریکا اعلام کرده که کشورش به دنبال تشکیل ائتلافی نظامی در منطقه خلیج فارس برای تامین امنیت تنگه هرمز و باب المندب است. تشکیل این ائتلاف نظامی برای بسیاری یادآور ائتلاف های مشابهی است که پیش از جنگ های عراق، افغانستان و لیبی در منطقه به وجود آمد.

عربستان نیز در روزهای گذشته اعلام کرده که برای «تقویت امنیت و ثبات منطقه» با پذیرش نظامیان آمریکایی در خاک خود موافقت کرده است.

این در حالی است که توقیف نفتکش بریتانیایی «استینا ایمپرو» که روز جمعه گذشته روی داد بار دیگر موضوع تنش بین ایران و آمریکا در منطقه خلیج فارس را به صدر اخبار جهان برد.

هدف نگارنده این مطلب اثبات وقوع جنگ احتمالی بین ایران و آمریکا یا پیش بینی آن نیست. در اینجا تنها تلاش شده است با ارائه ادله و شواهد نشان داده شود که نه تنها احتمال درگیری محدود نظامی افزایش یافته بلکه حتی ممکن است این جنگ محدود در آینده به امری اجتناب ناپذیر برای تصمیم گیران در تهران و واشنگتن تبدیل شود.

در اینجا به بررسی برخی از عواملی می پردازیم که در شرایط فعلی احتمال وقوع جنگ بین دو طرف را افزایش داده است.

۱) تقویت تندروها در دو طرف

تقویت تندروها در آمریکا و ایران از جمله عواملی است که در افزایش تنش کنونی در منطقه خلیج فارس نقش داشته است. حذف هواداران رویکرد معتدل تر در قبال ایران از کابینه دونالد ترامپ و جایگزینی آنها با چهره های تندرو در آنچه طی هفته های اخیر در خلیج فارس گذشته بی تاثیر نبوده است.

حذف رکس تیلرسون و جیمز متیس، اولین وزرای خارجه و دفاع کابینه دونالد ترامپ و ورود مایک پمپئو و جان بولتون به تیم امنیت ملی رئیس جمهوری آمریکا کفه ترازو را به نفع هواداران رویکرد بسیار سخت گیرانه در قبال ایران سنگین کرد.

واشنگتن روز ۲۲ آوریل (دوم اردیبهشت) اعلام کرد که معافیت کشورهای خریدار نفت ایران از تحریم ها را تمدید نمی کند. حذف معافیت کشورهای واردکننده نفت ایران از تحریم های آمریکا که در عمل منجر به کاهش درآمدهای نفتی ایران می شود پیش زمینه ای برای رویدادهای بعدی در خلیج فارس بود.

محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران تنها چند روز پس از لغو معافیت کشورهای واردکننده نفت ایران از تحریم های آمریکا برای اولین بار از «گروه بی» و تلاش جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، محمد بن زاید آل نهیان، ولیعهد ابوظبی و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل برای آغاز جنگ با ایران سخن گفت.

از سوی دیگر به نظر می رسد با خروج آمریکا از برجام و عدم کسب نتیجه مشخص از تلاش های اروپا، عرصه بر میانه روهای هوادار برجام در ایران تنگ شده است و در مقابل فرماندهان سپاه نقش تعیین کننده تری در تحولات پیدا کرده اند.

به عنوان مثال محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران گفته است که نیروهای مسلح این کشور «آماده و دست به ماشه» هستند. این در حالی است که به گفته محمد خاکپور، فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران دکترین «تهاجم به عمق دشمن» دستور کار تازه سپاه است.

محمد سلامی نیز گفته است که «تهدیدات دشمن به اشباع رسیده اما تهدیدات آنها متوقف نمی‌شود. اما در عین حال فرسودگی دشمن بسیار بیشتر از ما است.»

او که فرمانده جدید سپاه پاسداران است به اتخاذ مواضع ضدآمریکایی مشهور است. انتصاب وی به همراه سایر تغییراتی که علی خامنه ای، رهبر ایران طی ماههای اخیر در سطح فرماندهان نظامی ایران به وجود آورده نیز می تواند نشان دهنده فضای جدیدی باشد که به دنبال افزایش تنش ها با آمریکا به وجود آمد.

رهبر ایران روز ۱۳ ژوئن (۲۳ خرداد) با اتخاذ موضعی تند در دیدار با شینزو آبه، نخست وزیر ژاپن گفته بود: «من شخص ترامپ را شایسته مبادله هیچ پیامی نمی دانم و هیچ پاسخی هم به او ندارم و نخواهم داد.»

این در حالی است که بیان سخنان تند به مقام های ایرانی محدود نمی شود. دونالد ترامپ در یکی از آخرین اظهارنظرهای خود در مورد تنش با ایران، در واکنش به افزایش سطح غنی سازی اورانیوم گفته است تهران باید «بسیار مراقب» باشد. رئیس جمهوری ایالات متحده پیش از این اظهارات نیز در صفحه توئیتر خود نوشته بود: «ایران تهدید تازه ای کرده است. روحانی می گوید که اگر توافق هسته ای جدیدی حاصل نشود آنها اورانیوم را تا هر حدی که بخواهند غنی سازی خواهند کرد. ایران! مراقب این تهدیدها باش! ممکن است به خودت برگردند و تو را به گونه ای بگزند که تا الان کسی اینگونه گزیده نشده باشد.»

این سخنان واکنشی به اظهارات حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران بود که گفته بود: «در این منطقه یک سال است که آتش و آتش بازی را آغاز کردید، شما که می گویید بازی با آتش خطرناک است چرا آتش را روشن کردید؟ خاموش کردن آن دست شماست.»

با در نظر گرفتن اظهارات دو طرف به نظر می رسد در شرایط فعلی نه تنها عرصه بر میانه روها چه در تهران و چه در واشنگتن تنگ شده بلکه تفکیک این دو گروه نیز از یکدیگر دشوار شده است. به این معنا که میانه روها و تندروهای ایران این روزها مواضع مشابهی اتخاذ می کنند.

آخرین اخبار درباره تنش میان ایران و ایالات متحده آمریکا

۲) کاهش قدرت عمل قدرت های اروپایی

تضعیف موقعیت کشورهای اروپایی را می توان یکی دیگر از عواملی دانست که در شرایط فعلی احتمال درگیری نظامی محدود بین ایران و آمریکا را افزایش داده است. کاهش تعهدات برجامی ایران در واقع ابتکار عمل را از دست کشورهای اروپایی خارج کرد. هر چند طرف های اروپایی برجام تلاش کردند تا با راه اندازی اینستکس از کاهش تعهدات برجامی ایران جلوگیری کنند اما این تلاش ها با گذشت یک سال از خروج آمریکا از برجام و شدت گرفتن تحریم ها برای متقاعد کردن تصمیم گیران اصلی در تهران کافی نبود.

بی نتیجه ماندن تلاش های امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه در هفته های اخیر را نیز می توان در راستای کاهش قدرت عمل طرف های اروپایی برجام ارزیابی کرد. این تلاش ها تاکنون نتیجه مشخصی را به دنبال نداشته است: امانوئل ماکرون و حسن روحانی روز ششم ژوئیه در جریان تماسی تلفنی توافق کردند تا شرایط از سرگیری گفتگو بین همه طرف ها را تا روز ۱۵ ژوئیه (۲۴ تیر) بررسی کنند.

با وجود سفر امانوئل بن، مشاور ارشد رئیس جمهوری فرانسه به تهران به نظر می رسد این تلاش ها تاکنون نتیجه ملموسی در بر نداشته است. هر چند عباس عراقچی برای پیگیری تلاشهای مذکور روز سه شنبه ۲۳ ژوئیه (اول مرداد) به پاریس رفت تا پیام کتبی حسن روحانی را تقدیم رئیس جمهوری فرانسه کند.

این در حالی است که علی خامنه ای، رهبر ایران تاکید کرده است که «اروپا ۱۱ تعهد داشته و به هیچ کدام عمل نکرده است.» رهبر ایران ضمن «پررو» خطاب کردن قدرت های اروپایی گفته است: «در قضایای بین ما و اروپایی ها، علت این که مشکلات باقی می ماند، تکبر آنها است.»

از سوی دیگر تنش های اخیر بین تهران و لندن که به دنبال توقیف ابرنفتکش «گریس ۱» از سوی دولت محلی جبل الطارق صورت گرفت فضا در تنگه هرمز را ملتهب تر از قبل کرده است. می توان انتظار داشت که با انتخاب بوریس جانسون به سمت نخست وزیری بریتانیا و نزدیکی مواضع او با سیاست های دونالد ترامپ امکان نقش آفرینی طرف های اروپایی برجام برای کاهش تنش ها بیش از پیش کمرنگ شود.

در این میان انتخاب جوزپ بورل، وزیر خارجه اسپانیا به عنوان جانشین فدریکا موگرینی در مقام مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا یکی از تغییراتی است که می تواند بر روند تحولات مرتبط با ایران تاثیرگذار باشد. هر چند با توجه به مواضع پیشین جوزپ بورل به نظر نمی رسد که تغییری در موضع اتحادیه اروپا در قبال ایران روی دهد.

البته با توجه به روند سریع تحولات منطقه باید در نظر داشت که تا زمان آغاز به کار جوزپ بورل همچنان زمان نسبتا زیادی باقی مانده است. مسئول جدید سیاست خارجی اتحادیه اروپا در صورت تائید نهایی روز اول نوامبر (۱۰ آبان) کار خود را آغاز خواهد کرد.

۳) درگیری محدود نظامی پیش زمینه مذاکره می شود؟

یکی دیگر از عواملی که احتمال درگیری محدود نظامی بین ایران و آمریکا را به شکل چشمگیری افزایش داده است تغییر موازنه بین هزینه درگیری نظامی با منافع آن برای دو طرف است. هر چند ایران با وجود بحران اقتصادی طی ماههای گذشته شاهد اعتراضاتی مشابه آنچه در دی ماه ۹۶ در شهرهای مختلف ایران روی داد نبوده است اما این امر احتمال بروز چنین اعتراضاتی را منتفی نمی کند. اقتصاد ایران با رشد منفی ۴.۵ درصد، تورم ۵۳ درصدی نقطه به نقطه از خرداد ۹۷ تا خرداد ۹۸ و کاهش درآمدهای نفتی نه تنها روزهای سختی را می گذراند بلکه احتمالا همچنان روزهای دشوارتری را نیز پیش رو دارد.

بسیاری از تحلیلگران در دوره های مختلف این احتمال را مطرح کرده بودند که جنگ خارجی به جمهوری اسلامی برای حل مشکلات داخلی خود کمک خواهد کرد. این استدلال شاید این روزها بیش از پیش معتبر به نظر برسد. در عین حال نباید از نظر دور داشت که وقوع درگیری محدود نظامی بین ایران و آمریکا منجر به افزایش بهای نفت خواهد شد. امری که برای ایران می تواند جبران کننده کاهش درآمدهای نفتی باشد.

از سوی دیگر بررسی واکنش بازار آزاد ارز تهران به بحران های اخیر در منطقه خلیج فارس نشان داده است که در اکثر موارد نرخ آزاد دلار در اولین روز معاملاتی پس از بحران کاهش یافته و حتی اگر با افزایش روبرو بوده در نهایت به روند کاهش خود ادامه داده است.

از سوی دیگر دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا هر چند به رای دهندگان آمریکایی وعده داده است که ایالات متحده را از جنگ های پرهزینه خارج خواهد کرد اما در سیاست داخلی آمریکا هیچگاه در نظر گرفتن شرایطی که از جنگ خارجی به عنوان سرپوشی برای مشکلات داخلی استفاده شود غیرممکن نیست. دونالد ترامپ در میان روسای جمهور آمریکا از محبوبیت زیادی برخوردار نیست و به راحتی می توان شرایطی را متصور شد که او برای افزایش محبوبیت خود یا مقابله با طرح احتمالی استیضاحش و برانگیختن حس وطن پرستی و ملی گرایی رای دهندگان یک درگیری نظامی محدود با ایران را در دستور کار قرار دهد.

هر چند شمار کسانی که در آخرین نظرسنجی شبکه «ان بی سی» از عملکرد دونالد ترامپ اظهار رضایت کرده اند افزایش یافته است اما همچنان تعداد کسانی که از عملکرد رئیس جمهوری ایالات متحده ناراضی هستند بیش از کسانی است که از عملکرد او راضی هستند. در نظرسنجی شبکه «ان بی سی» ۴۸ درصد پاسخ دهندگان از عملکرد دونالد ترامپ اظهار رضایت و ۵۱ درصد اظهار نارضایتی کرده اند.

احتمال طرح ریزی برای برانگیختن حس وطن پرستی و ملی گرایی تنها مختص دونالد ترامپ و دولت آمریکا نیست. ایران نیز در جریان توقیف اخیر نفتکش بریتانیایی و پخش ویدئوی پیاده شدن تکاوران سپاه پاسداران بر عرشه این نفتکش به دنبال تحریک حس وطن پرستی و ملی گرایی ایرانیان بود.

از سوی دیگر این احتمال را که درگیری محدود نظامی بین ایران و آمریکا پیش زمینه ای برای مذاکره احتمالی بین دو کشور شود نمی توان نادیده گرفت. به نظر می رسد که رابطه تهران و واشنگتن اکنون بیش از پیش به بن بست رسیده باشد. خروج از این بن بست به تغییر فضای فعلی و صفحه شطرنج کنونی نیاز دارد.

ایران در شرایط فعلی خود را مجبور می بیند تا اثبات کند که تا وقتی تحریم ها پا برجا هستند با آمریکا مذاکره نمی کند. در مقابل ایالات متحده نیازمند این است که اثبات کند سیاست خروج از برجام و اعمال تحریم ها علیه ایران راهگشا بوده و ایران را به پشت میز مذاکره کشانده است.

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران گفته است که ایران تحریم های آمریکا را مصداق «تروریسم علیه غیرنظامیان» می داند و حاضر نیست با «تروریست ها» مذاکره کند.

رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران نیز گفته است: «از اردیبهشت امسال راهبرد تازه ای با عنوان مقاومت فعال در دستور کار ما قرار گرفته است. این دوره ای است که به دستور رهبر انقلاب، ما نه از جنگ می هراسیم و نه از آن استقبال می کنیم. در این دوره مذاکره به معنای تسلیم است و به آن نه قاطع می گوئیم.»

علی خامنه ای هم در دیدار با شینزو آبه، نخست وزیر ژاپن گفته بود: «ما به هیچ وجه تجربه تلخ مذاکره چند سال اخیر با امریکا را تکرار نخواهیم کرد.»

رهبر ایران همچنین در جریان سخنرانی های خود از «فریب» و «سم مضاعف» برای توصیف مذاکره با آمریکا استفاده کرده است.

البته باید این نکته را به یاد داشت که تنها راه خروج از بن بست فعلی در رابطه بین تهران و واشنگتن وقوع درگیری محدود نظامی بین دو طرف نیست. یکی از احتمالاتی را که می توان برای خروج از بن بست در نظر گرفت عدم انتخاب مجدد ترامپ و روی کار آمدن یکی از رقبای دموکرات او است. با این حال باید توجه داشت که با توجه به سرعت تحولات طی دو ماه اخیر و افزایش تنش ها بین تهران و واشنگتن تا روز ۲۰ ژانویه ۲۰۲۱ و آغاز دوره ریاست جمهوری جانشین احتمالی دونالد ترامپ زمان زیادی باقی مانده است.

۴) احتمال محاسبه «اشتباه» و وقوع درگیری نظامی

در ماههای گذشته به ویژه پس از سرنگونی پهپاد آمریکایی گلوبال هاوک از سوی ایران در روز ۲۰ ژوئن (۳۰ خرداد) سخنان بسیاری در مورد احتمال وقوع درگیری نظامی بین دو کشور به دنبال محاسبه «اشتباه» یکی از دو طرف مطرح شد.

امیرعلی حاجی زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران پس از سرنگونی پهپاد آمریکایی گفته بود که سپاه می توانست همزمان با پهپاد آمریکایی یک هواپیمای پی.هشت (P8) آمریکا را با ۳۵ سرنشین مورد هدف قرار دهد اما این کار را انجام نداد.

دونالد ترامپ نیز در واکنش به این سخنان گفته بود که تصمیم ایران برای عدم حمله به این هواپیما «هوشمندانه» بوده است. رئیس جمهوری آمریکا پیش از آن نیز در مورد حمله به پهپاد این کشور به طور تلویحی گفته بود که اگر در این حادثه یک نظامی آمریکایی آسیب دیده بود شرایط «متفاوت» می بود.

این سخنان به همراه عدم واکنش نظامی آمریکا به سرنگونی پهپاد خود نشان می دهد که خط قرمز آمریکا در تنش کنونی با ایران آسیب دیدن نظامیان این کشور است.

این در حالی است که احتمال از کنترل خارج شدن تنش ها بین دو طرف به دنبال حادثه ای «غیر قابل کنترل» و «تصادفی» که در آن نظامیان آمریکایی آسیب ببینند منتفی نیست.

در عین حال با توجه به رویدادهای اخیر در خلیج فارس (توقیف نفتکش بریتانیایی) بعید به نظر نمی رسد که حادثه ای مشابه آنچه که روز ۲۰ ژوئن روی داد و ایران و آمریکا را در آستانه درگیری نظامی قرار داد بار دیگر تکرار شود. هر چند رهبران هر دو کشور تاکید می‌کنند که تمایل و اراده ای برای جنگ با طرف دیگر ندارند.

از سوی دیگر اگر ایران به حدی تحت فشار قرار گیرد که مجبور به اجرای تهدید خود برای بستن تنگه هرمز شود احتمال درگیری نظامی بین دو کشور افزایش می یابد. شماری از مقامات ایران از جمله محمد باقری پیش از این به صراحت یا به طور تلویحی تهدید کرده بودند که «اگر قرار باشد نفت ما از تنگه هرمز عبور نکند حتما نفت دیگران هم از این تنگه عبور نخواهد کرد.»

رئیس جمهوری آمریکا پس از حمله به دو نفتکش در دریای عمان در اواسط ماه مه (اواخر اردیبهشت) گفته بود: «تنگه هرمز بسته نمی شود و اگر هم اتفاق بیافتد خیلی طول نخواهد کشید.»

مدت زمان مورد اشاره دونالد ترامپ که قرار نیست زیاد طول بکشد احتمالا همان مدت زمان درگیری محدود نظامی بین دو کشور است.