آیا مخالفان اوباما دارند دولت روحانی را به مسیر نقض اجباری برجام می کشند؟

این متن، به صورت پرسش و پاسخ به این سوال و سایر ابهامات پاسخ می دهد.

در صورتی که محصول آب سنگین ایران فروش نرود٬ برجام اجبارا از سوی تهران در مسیر نقض قرار می گیرد؟

بر اساس متن توافق برجام، ایران صرفا متعهد است ذخایر اضافی محصول آب سنگین خود را "در معرض فروش" قرار دهد که این کار را با عقد قرارداد با آمریکا و مذاکره با روسیه برای فروش آب سنگین انجام داده اما هیچ کدام به مرحله عمل درنیامده است. بنابراین به فروش رفتن آب سنگین اضافی ایران، جزو تعهدات این کشور در برجام هم نیست و پیدا نشدن مشتری برای این محصول نقض تعهدات این کشور محسوب نخواهد شد.

در صورتی که کنگره آمریکا در نهایت دولت این کشور را از خرید آب سنگین ایران منع کند و مشتری دیگری هم برای ایران پیدا نشود، در واقع خواسته یا ناخواسته مانع از تحقق یکی از خواسته های اصلی ایالات متحده در کاهش ذخایر آب سنگین ایران شده است.

در جریان مذاکرات اتمی که نزدیک به دوسال طول کشید٬ ساعت ها وقت هیئت مذاکره کننده آمریکا و ایران (و به اجبار سایر هیئت ها) بر سر کاهش ذخایر آب سنگین ایران و چگونگی گنجاندن این وضوع در متن توافق گرفته شد.

به بیان دیگر٬ یافت نشدن مشتری برای آب سنگین ایران و حفظ ذخایر موجود این کشور، با خواست اولیه ایران پیش از توافق با گروه ۵+۱ همسو خواهد بود و به این معنی است که طرف دیگر توافق، نتوانسته از امتیازی که ایران در برجام داده استفاده کند. البته در صورتی هم که این محصول از ایران خریداری شود نیز به ضرر ایران نخواهد بود، چرا که به علت حفظ کارخانه تولید آب سنگین٬ ایران باز هم توانایی تولید آن را دارد و با فروش آن وارد بازار بین المللی آب سنگین می شود که میزانی از درآمد ارزی به همراه دارد.

آیا آمریکا متعهد به خرید آب سنگین ایران است؟

بر اساس توافق جامع اتمی ایران و گروه ۱+۵ (برجام) آمریکا تعهدی به خرید آب سنگین ایران ندارد، اما وزارت انرژی این کشور به نمایندگی از دولت آمریکا قرارداد دوجانبه ای را برای خرید حدود ۳۲ تن آب سنگین با ایران امضا کرده است. این قرارداد در شمار اولین قراردادهای تجاری دوجانبه میان ایران و آمریکا از زمان قطع روابط دوجانبه دو کشور است.

قرارداد خرید آب سنگین بین ایران و آمریکا تاکنون منتشر نشده و طرفین فقط به برخی از مفاد آن از جمله ارزش این تبادل که ۸ میلیون و ۶۰۰ هزار دلار است اشاره کرده اند، بنابراین مشخص نیست که دولت آمریکا بر اساس این قرارداد چه تعهداتی در صورت فسخ آن دارد.

عرفا در هر قرارداد تجاری دو طرف متعهد به پرداخت خسارت هایی هستند که ضمانت اجرایی توافق محسوب می شود، اما به دلیل در دست نبودن متن قرارداد بین ایران و آمریکا٬ میزان خسارت و روش حل و فصل اختلاف در تفسیر و اجرای توافق روشن نیست.

به طور خلاصه می توان گفت که دولت آمریکا متعهد به خرید آب سنگین ایران بر اساس قرارداد دوجانبه است و درصورتی که از اجرای قرارداد به هر دلیلی منصرف شود، قاعدتا باید هزینه خسارت های پیش بینی شده فسخ قرارداد را پرداخت کند.

چرا قرارداد خرید آب سنگین ایران تاکنون اجرا نشده؟

Image copyrightGETTY

توافق ایران و آمریکا بر سر خرید ۳۲ تن آب سنگین ساخت ایران٬ اسفند ۱۳۹۴ (مارس ۲۰۱۶) اعلام شد اما این قرارداد کمتر از دوماه بعد در اردیبهشت امسال (آوریل ۲۰۱۶) به امضا رسید. به فاصله کوتاهی از امضای این قرارداد٬ دیوان عالی آمریکا بالاترین مرجع قضایی این کشور٬ در یک رای گیری (که مربوط به پرونده دیگری از اختلافات ایران و آمریکا بود) به دادگاه های آمریکا اجازه داد دارایی های ایران را که در حوزه قضایی آمریکا قرار دارد٬ برای پرداخت غرامت توقیف کند.

با صدور این رای٬ درباره چگونگی دریافت ۸ میلیون و ۶۰۰ هزار دلار که دولت آمریکا باید بابت خرید آب سنگین به ایران پرداخت می کرد٬ ابهام به وجود آمد و خطر توقیف این پول مطرح شد. در حالی که آزمایشگاه های آمریکا کیفیت آب سنگین ایران را هم برای خرید تایید کرده بودند٬ ایران در حال یافتن راه مطمئنی برای دریافت پول فروش آب سنگین به آمریکا بود و به همین دلیل اجرای این قرارداد به تاخیر خورد.

مصوبه چه وقت به صورت قانون در می آید؟

مصوبه مجلس نمایندگان آمریکا، در قالب متمم بودجه وزارت انرژی آمریکا، یک بار پیش از این در اردیبهشت (ماه مه) در یکی از کمیته های سنای آمریکا به رای گیری گذاشته شد اما حداقل آرای لازم را برای مطرح شدن در صحن سنا به دست نیاورد.

در دومین اقدام٬ این بار مجلس نمایندگان آمریکا متمم مشابهی را به رای گیری گذاشت که از تصویب نهایی نمایندگان گذشت. حالا باید در مجلس سنا هم درباره این متمم رای گیری شود تا در صورت موفقیت در این مرحله٬ برای امضای رئیس جمهور به کاخ سفید برود و به صورت قانون لازم الاجرا در آید. البته، باراک اوباما تهدید کرده که این مصوبه را وتو خواهد کرد.

احتمال تصویب نهایی این مصوبه به شکل کنونی با تهدید اوباما می تواند کمتر شود. اما در صورتی که کنگره این مصوبه را نهایی و رئیس جمهور آمریکا هم مطابق وعده اش آن را وتو کند، آنگاه برای بی اثر کردن وتوی رئیس جمهور٬ مصوبه باید بار دیگر به رای گذشته شود و این بار به تعداد آرای بیشتری نیاز است.

با تصویب احتمالی طرح در کنگره آمریکا٬ چه اتفاقی می افتد؟

در صورتی که علی رغم همه این شرایط مصوبه احتمالی کنگره به صورت قانون دربیاید٬ رئیس جمهور آمریکا می تواند از اختیارات خود برای نادیده گرفتن موقت آن استفاده و قرارداد خرید آب سنگین را اجرایی کند اما خطر توقیف پول ایران٬ به عنوان یک مشکل مستقل همچنان وجود دارد.

آیا راه حل عملی برای اجرای قرارداد فروش آب سنگین ایران وجود دارد؟

ایران و آمریکا می توانند پیش از تصویب احتمالی متمم مطرح در کنگره٬ قرارداد را اجرایی کنند.

خطر توقیف پولی که ایران ممکن است از فروش این محصول به دست بیارد می تواند از طریق تضمین آن از سوی یک کشور واسطه انجام شود. به طور مثال کشور ثالثی می تواند پس از بارگیری آب سنگین ایران به مقصد آمریکا٬ ۸ میلیون و ۶۰۰ هزار دلار را از سوی آمریکا به ایران بپردازد. این مبلغ، همچنین می تواند در حساب تضمین شده از سوی یک کشور ثالث قرار گیرد و پس از رسیدن محموله به آمریکا به حساب قطعی ایران در همان کشور واریز شود.

وزارت خزانه داری آمریکا نیز می تواند با صدور استثنا بر قوانینی که مسدود شدن پول های ایران را تهدید می کند٬ حسن اجرای این قرارداد را به نمایندگی از دولت ایالات متحده تضمین کند.

چرا برجام می گوید باید ذخایر آب سنگین ایران کاهش یابد؟

آب سنگین دارای کاربرد دوگانه ای در مصارف پزشکی و ساخت بمب های هیدروژنی است.

در جریان مذاکرات، گروه ۱+۵ نگران انحراف احتمالی ایران از به کارگیری مصارف پزشکی آب سنگین به ساخت جنگ افزار بود و ایران هم اصرار به حفظ کارخانه آب سنگین خود داشت. بنابراین دو طرف بر سر یک راه حل میانه توافق کردند به این ترتیب که در ازای پابرجا ماندن تاسیسات آب سنگین ایران٬ مقدار ذخایر این کشور در حدی کمتر از میزان مورد نیاز ساخت بمب هیدروژنی نگهداری شود.

در مرحله اول توافق که هنوز راکتور آب سنگین ایران بر اساس طرح جدید بازسازی نشده٬ مقدار آب سنگین به کمتر از ۱۳۰ تن می رسد و پس از راه اندازی راکتور جدید که مقداری از آب سنگین ذخیره شده را مصرف می کند٬ مقدار ذخیره به ۹۰ تن خواهد رسید.

آیا ماندن ذخایر به بیش از حد توافق شده می تواند مبنای اختلاف تازه با ایران شود؟

هرچند ایران صرفا متعهد است که محصول آب سنگین خود را در صرفا "معرض فروش" بگذارد. با وجود این، در صورتی که حفظ ذخایر موجود به فرض از سوی گروه ۱+۵ زمینه ساز نقض برجام تلقی شود٬ ایران در کشور عمان دارای انبار نگهداری آب سنگین است و می تواند با انتقال این محصول به انبار خارجی خود، مشکل احتمالی را حل و فصل کند.