«حزب فراگیر»؛ انکار مُدرنیت و پلورالیسم سیاسی

****

از بارزترین ویژگی هر دمکراسی مدرن پلورالیسم سیاسی است که عبارتند از؛ وجود احزاب سیاسی با جهان بینی های متفاوت سیاسی و تشکل های مدنی و فرهنگی. از دیگر خصوصیات جامعه مدرن بشری میتوان به آزادی مطبوعات و رسانه های عمومی اشاره کرد که تضمین گر رقابت آزاد سیاسی و آزادی بیان در جامعه میباشند. و بالطبع مصوبات حقوقی و قانونی بالاترین مراجع تصمیم گیری سیاسی و حقوقی کشور، ضامنِ بقای دمکراسی در هر دمکراسی مدرن است که مبتنی است بر برابری آحاد جامعه شهروندی در مقابل قانون.

در حقیقت رقابت آزادِ احزاب سیاسی برای کسب مدیریت سیاسی جامعه دورنمای غالب هر دمکراسی مدرن است که بازتاب نهایی آن انتخابات آزادِ دمکراتیکی است که به برنشاندن یک و یا چند حزب سیاسی در قدرت منتهی میگردد. روشن است پایانهء هر انتخابات دمکراتیک منجر به بیرون راندن بخشی از احزاب سیاسی به خارج از حوزهِ قدرت دولتی خواهد شد  که از آن پس این احزاب در موقعیت اپوزیسیونِ دولت به فعالیتهای سیاسی خود ادامه خواهند داد.  یک دولت دمکراتیک همیشه خارج از حیطه قدرت خود، تعدادی از احزاب و تشکل های مدنی را تحت عنوان گروه اپوزیسیونال در مقابل خود دارد تا رفتار و برنامه های سیاسی دولت را بطور جدی مورد نقد، بررسی و انتقاد قرار دهند.

یک دمکراسی مدرن در زمانی در تعالی و تکامل می باشد که قدرت حاکمه در پیش روی خود یک اپوزیسیون قدرتمند داشته باشد.  

بسیاری از متخصصین امور سیاسی بارها نوع دمکراسی سیاسی در کشور سوئیس را مورد بازبینی و انتقاد قرار داده اند، صرفاً بواسطه حضورِ همزمانی همهء احزاب سیاسی موجود در تشکیل قدرت دولتی در این کشور است. این کارشناسان معتقد هستند در نوع دمکراسی سوئیسی، زمانیکه خارج از حوزهِ قدرت دولتی، حزب و احزاب قدرتمندی همچون گروه اپوزیسیون برنامه های سیاسی دولت را مورد نقد و بررسی قرار نمیدهند، این نوع دمکراسی فاقد ظرفیت های پیشرفت و رشد در جامعه خواهد شد. از این رو بسیاری از دمکراسیهای مدرن امروز برای گریز از این ایستایی و تمرکز قدرت، بنوعی از سیستم انتخابات روی آورده اند تا با افزایش تعداد احزاب سیاسی، رقابت های سالم سیاسی و نقش اپوزیسیون را بیشتر تقویت کنند.

2. 2. سیستم های گوناگون کسب آرای

در دمکراسیهای مدرن امروز غالبا دو نوع سیستم انتخابات پارلمانی وجود دارد؛ انتخابات با ویژگی «حداکثر آرای مطلق» وانتخابات با محتوی کسب آرای نسبی. از جمله دمکراسیهای موجود با ویژگیهای «اکثریت آرای مطلق» میتوان به دمکراسیهای پارلمانی انگلیس، فرانسه و آمریکا اشاره کرد که این نوع سیستم انتخاباتی در این کشورها موجب شده است تا دو یا سه حزب سیاسی حدنصاب لازم برای ورود به پارلمان را کسب کنند. در همین رابطه میتوان به رقابت های سیاسی در آمریکا و یا انگلیس اشاره کرده که همیشه توازن قدرت مابین دو حزب اصلی در این دو کشور در نوسان میباشد. در آمریکا مابین جمهوریخواهان و دمکراتها، در فرانسه مابین سوسیالیستها و جمهوریخواهان محافظه کار و در انگلستان هم رقابت سیاسی بیشتر مابین محافظه کاران و حزب لیبرال این کشور محدود میباشند. علیرغم این که آگاهی داریم هیچگاه  دو بلوک سیاسی بر خلافِ ادعای مقامات بلندپایه سیاسی در این کشورها، هرگز «اکثریت آرای مطلق» جامعه را برای ورود به پارلمان کشورهای مطبوع خود کسب نمیکنند، ولی بهر صورت حزب برنده، حزب «اکثریت» جامعه محسوب میشود. در این ساختار انتخاباتی رأی «اکثریت» برای یک حزب میتواند حدود 32%  باشد و برای حزب رقیب 31%. امّا آن حزب سیاسی که 32% آرای را از آن خود کرده است، حزب «اکثریت» قلمداد میشود و شانس آنرا دارد با کسب آرای «اکثریت» در دیگر حوزه های انتخاباتی، اداره دولت را بعهده گیرد.   

امّا سیستم انتخابات کسب آرای نسبی در واقع نوعی از دمکراسی سیاسی را در جامعه پدید میاورد که شرایط  ورود بیشتری از احزاب سیاسی به رقابتهای سیاسی و پارلمان را ممکن میگردد. این نوع سیستم انتخابات بیشتر شامل کشورهای اسکاندیناوی است که بنظر بسیاری از کارشناسان سیاسی، دمکراسیهای شمال اروپا با توجه به ویژگیهای خاص خود از پیشرفته ترین انواع دمکراسیهای مدرن امروزی در جهان محسوب میشوند. در سیستم انتخابات آرای نسبی یک حدنصاب معین برای ورود یک حزب سیاسی به پارلمان را در نظر گرفته اند. بطور مثال در کشور سوئد بر حسب مصوبات پارلمان این کشور اگر یک حزب سیاسی حد نصاب 4% آرای عمومی را کسب کند، حق ورود به پارلمان مرکزی و پارلمان های استانی و شهرداریها را دارا میباشد. بطور نمونه این حدنصاب در کشور دانمارک 2% است که گاه مشاهده میگردد 13 حزب سیاسی امکان کسب کرسی در پارلمان این کشور را دارا میباشند. حد نصاب پایین کسب آرای به میزان 4% و یا 2% موجب میشود که کوچکترین احزاب سیاسی در این نوع دمکراسیها در کنار احزاب بزرگ سیاسی شانس ورود به پارلمانها را کسب کنند و از این رو شاهد هستیم یک نوع دمکراسی پارلمانی مدرن پلورالیزه شده در کشورهای شمال اروپا نهادینه میباشند. سیستم کسب آرای نسبی موجب شده تا امکان ورود اکثریتِ غالبِ گروه بندیهای اجتماعی در این دمکراسیهای به حوزهِ  قدرت فراهم گردد و جامعه در یک گستره وسیعی پلورالیزه شود و آحاد مردم امکان دخالت در امور و تصمیم گیریهای سیاسی را داشته باشند.

در واقع جوهرهِ اندیشه سیاسی پیرامون انتخابات با ویژگی کسب آرای نسبی دلیلی است بر هر چه گسترده تر شدن ورود گروه بندیها و احزاب سیاسی خُرد به مراکز تصمیم گیری و قانونگذار در کشورهای شمال اروپا است. امّا از سویی دیگر بسیاری از کارشناسان انتقاداتی را نسبت به ساختار این نوع دمکراسی ها را وارد دانسته و معتقدند؛ سیستم کسب آرای نسبی موجب شده است تا شانس ورود تعداد بیشتری از احزاب سیاسی به حوزهِ قدرت و پارلمان فراهم گردد. آنها معتقدند وجود احزاب متعدد سیاسی در پارلمان عامل بازدارنده ای است که یک و یا دو حزب سیاسی نزدیک به یکدیگر، اکثریت آرای پارلمان برای تشکیل دولت قدرتمند را بدست بیاورند. از این رو در نظامهای سیاسی که اغلب اوقات دولتها، دولتهای اقلیت محسوب میشوند، برنامه های سیاسی آنها به علت عدم حمایت اکثریت پارلمان متحقق نمیشوند و جامعه سیاسی در این دمکراسیها بیشتر دستخوش بحران هستند. امّا همه این انتقادها تاکنون منجر به این نشده است که نهادهای حقوقی و تصمیم گیرنده سیاسی در کشورهای اسکاندیناوی در تغییر نظم انتخابات اقدامی بکنند. بلکه آنها ترجیح میدهند این عدم ثبات سیاسی وجود داشته باشد ولی خدشه ای به پلورالیسم سیاسی در این کشورها وارد نشود.  

3. تعریف دگربار از مفهوم طبقه و پلورالیزه شدن هر چه وسیعتر جوامع

آغاز قرن بیستم را میتوان آغاز تحول مفاهیم علوم انسانی برشُمرد که درکهای جدید از مقولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دلیلی بر تأیید بیشتر پلورالیزه شدن جوامع مدرن میباشد. یکی از این حوزه های تحول مفاهیم، درک جامعه شناسی جدید از مفهوم طبقه میباشد. شاید یکی از نخستین جامعه شناسان برجسته علوم اجتماعی که توانست در پژوهش های کلاسیک خود، تعریفِ مشخصی از طبقه را ارائه دهد کارل مارکس بود. یک تعریف متناسب با شرایط اجتماعی، اقتصادی و آرایش طبقات اجتماعی آن دوران سرمایه داری که او در آن میزیست. آغاز انکشاف جامعه سرمایه داری میبود و جامعهء سرمایه داری آنگونه نوپا بود که خبری از پیچیدگها امروز آرایش طبقات را نداشت. مارکس در سرمایه داری دوران خود دو طبقه اصلی اجتماعی را بیش باز نیافت که در بازتولید جامعه سرمایه داری نقش اصلی را ایفاء میکردند؛ طبقه کارگر و طبقه سرمایه داری. از این رو او وقتی که میخواست تعریف خود را از مفهوم طبقه ارائه بدهد به رابطه طبقه با ابزار کار اکتفا میکرد. بنا به تعاریف مارکس، طبقه کارگر آن طبقه اجتماعی است که فاقد ابزار کار است، استثمار میشود، ارزش اضافی تولید میکند و در ساختار تولید انسانی از خود بیگانه است. در مقابل طبقه سرمایه دار طبقه ای است که نیروی کار را استثمار میکند، صاحب ابزار کار است، بخش بزرگی از ارزش اضافی تولیده شده توسط کارگران را بخود اختصاص میدهد. در رابطه با تعریفی که مارکس از طبقه ارائه میدهد میتوان مسئله رابطه هر دو طبقه اصلی جامعه سرمایه داری را با ابزار کار در نظر گرفت تا تعریف مارکس از مفهوم طبقه را بیشتر درک کرد.

امّا جامعه شناسی مدرن با تحولات جامعه سرمایه داری متحول و دگرگون میشود. در جامعه شناسی مدرن مفاهیم اجتماعی با تغییرات اجتماعی جوامع امروز نیز متحول میشوند. جوامع سرمایه داری امروز دیگر محدود به دو طبقه اجتماعی نمیباشند. جوامع سرمایه داری امروز به لحاظ بافت و ساختار اجتماعی بسیار پیچیده تر از جوامع سرمایه داری است که مارکس در آن میزیست. جوامع امروز شاهد پیدایش طبقات بیشمار اجتماعی است که بسیاری از این طبقات اجتماعی هیچ رابطه ای با ابزار تولید ندارند، ولی وجود دارند و مطالبات خاص خود را پیگیر هستند. از این رو دیگر تعریف مارکس از طبقه جوابگو و متناسب با تحولات اجتماعی جوامع امروزی نیستند و تعریف طبقه در رابطه با ابزار تولید مورد قبول نمیباشد. بدین خاطر جامعه شناسی امروز طبقه را با توجه به علایق مشترک گروه بندیهای اجتماعی تعریف میکند.

کارگران، کشاورزان، زنان، دانش آموزان، نویسندگان، هنرمندان، مهندسین، پزشکان، معلمین، جوانان، هنرپیشگان تأتر و فیلم و ده ها نمونه دیگر از گروه بندیهای اجتماعی هستند که در زمان مارکس رشد قابل ملاحظه ای را نداشته اند ولی امروز این طبقات اجتماعی بیشمار بسیاری از عرصه های اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی جوامع مدرن را اشغال کرده اند. پس نتیجه میگیریم مفاهیم و مقولات جدید اجتماعی با اکتشافات جدید جوامع امروز، خود انقلاب گسترده ای را در سطح مفاهیم سیاسی پدید آورده اند. با توجه به این روند طبیعی تغییر و تحولات شاهد هستیم که یک باور عمومی به این امر واقف است که جوامع مدرن امروز بشری دیگر شامل یک و یا دو طبقه نمیباشند، بلکه این جوامع شامل بیشمار طبقات اجتماعی هستند که هر یک آمالهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص خود را دارند.

آنچه که از خلال این مباحث میتوان نتیجه گرفت این است که، چه در عرصه سیاسی و چه در عرصه اجتماعی، غالب جوامع مدرن بشری در روند یک پلورالیزاسیون سیاسی و اجتماعی پیچیده با شتاب در حرکت میباشند. این روند تحول و رشد در مقابلهء جدی با اندیشهء تمامیتخواهی است که انکار کننده قطبی شدن جوامع از هر سو میباشد.

از این رو طرح «حزب فراگیر» و یا یک کاسه کردن جامعه تحتِ جهان نگری های «ملت گرایی»، «اُمتگرایی» و یا «ایرانگرایی»، انکار مُدرنیت و پلورالیسم سیاسی است. «حزب فراگیر» و یا در کنار آن هر اندیشهء «ناسیونالیسم گرایی» و یا «مذهبگرایی»، دُگم سربسته ای است که فاقد ظرفیت های فکری است که قادر باشد پلورالیسم سیاسی و اجتماعی جامعه امروز ایران را درک کند و آنرا مورد پذیرش قرار دهد. چهار دهه تحولات سیاسی در کشورمان تجربه بزرگی را در پیش رو ما قرار داده است و آن اینکه اندیشهء «اُمتگرایی» اسلامگرایان حاکم بر ایران با خشونت تمام پروسه مدرنیزاسیون شدن ساختارهای اجتماعی و سیاسی در ایران را انکار کرده و تلاش میکند تا در زیر بیدق اسلام همهء گروه بندیهای اجتماعی و سیاسی ایران را «اُمت اسلامی» بنامد. این اندیشه نقطه تقابل با دمکراسی مدرن است که چندگانگی سیاسی و فکری را پذیرا نمیباشد و برای دست یازیدند به آروزهای سیاسی مرگبار خود تنها به اعمال خشونت علیه جامعه متوسل میشود.

Koroush_etemadi@hotmail.com

25 اکتبر 2015