نقش اقلیم (آب و هوا) در تحولات تاریخی

یکی از عوامل تعیین‌کننده در تحولات تاریخی، ظهور و سقوط امپراتوری‌ها و حکومت‌های ملی و محلی، شرایط اقلیمی بوده است. این عامل تقریباً هیچ‌گاه در ارزیابی‌ها و تحلیل‌های تاریخی و اجتماعی مورد توجه جدی قرار نگرفته است. 
اگر ما امروز تمامی تحولات اقلیمی به ویژه «دوره‌های خشکسالی» و «دوره‌های پرآبی» را از عهد عتیق تا کنون فهرست کنیم، آنگاه می‌توانیم تصویر نسبتاً روشنی از نقش این عامل طبیعی در تحولات تاریخی و اجتماعی به دست بیاوریم.

فروپاشی آسوریان: در منابع رسمی خوانده‌ایم که فروپاشی آسوریان در سال ۶۱۲ پیش از میلاد در نتیجه‌ی جنگ‌ها و شکست‌هایی بود که آن‌ها در برابر اتحاد بابلی‌ها و مادها متحمل شده بودند. ظاهرا اتحاد بابلیان و مادها علتِ اصلی فروپاشی آسوریان بوده است. ولی در ارزیابی‌های آدام شنایدر (Adam Schneider) و سلیم آدالی (Salim Adali) عامل تعیین کننده از یک سو شرایط اقلیمی و از سوی دیگر افزایش جمعیت بوده است. اوج این وضعیت نابسامان اقلیمی سال ۶۵۷ پیش از میلاد بود. شنایدر می‌گوید: «ما بر این باور هستیم که این عوامل جمعیتی و اقلیمی نقشی غیرمستقیم و اساسی در زوال پادشاهی آسور داشته‌اند.» (۲)

فروپاشی هخامنشیان در زمان پادشاهی داریوش سوم توسط اسکندر: در کتاب‌های درسی، ما فقط از حمله‌ی اسکندر مقدونی با نزدیک چهل هزار سرباز به ایران بزرگ با نزدیک ۲۰۰ هزار سرباز آگاه شده‌ایم. این که چطور می‌شود چهل هزار سرباز بتوانند به راحتی ۲۰۰ هزار سرباز یک امپراتوری را شکست بدهند، فقط از منظر نظامی بررسی شده است ولی مجموعه شرایط آن، به ویژه شرایطی که چند دهه پیش از آن وجود داشته است، مورد بررسی قرار نگرفته‌اند.

سال تولد آخرین شاهنشاه هخامنشی (داریوش سوم) ۳۸۰ پیش از میلاد است. پیش از او در زمان اردشیر سوم امپراتوری بزرگ ایران دچار یک خشکسالی بی‌وقفه شده بود. این بدین معناست که بزرگ‌ترین منبع زندگی یعنی کشاورزی که به آب وابسته است، دچار افول گردید. ولی اردشیر سوم تلاش می‌کرد تا با راه‌حل‌های نظامی به این مسئله پاسخ بدهد. به جای کاهش هزینه‌های دربار و کاهش مالیات‌ها، اردشیر سوم و جانشین او داریوش سوم عملاً تکیه‌شان روی «راه حل نظامی» گذاشتند. سرانجام داریوش سوم توانست مصر را که برای مدتی استقلال خود را به دست آورده بود، دوباره اشغال کند و آن را تابع امپراتوری سازد. ولی خشکسالی و بی‌آبی عملاً شکافی عظیم میان حاکمان و مردمان ساتراپ‌ها بوجود آورد. دوران داریوش سوم و گسترش شورش‌ها در ایالات امپراتوری به خوبی نشانگر آن است. به هر رو، آن لشکر دویست‌هزار نفری داریوش سوم از همین مردمان گوناگون زیر فشار عوامل طبیعی و سیاسی تشکیل می‌شد که دیگر هیچ میل و رغبتی نداشتند برای آن کسانی کشته شوند که مرگ تدریجی آن‌ها را رقم زده بودند. دویست هزار سرباز بدون انگیزه، عملاً یا زمین جنگ را ترک می‌کنند یا تسلیم می‌شوند. در حقیقت باید گفت که خشکسالی طولانی و سیاست‌های نظامی آخرین پادشاهان هخامنشی علت اصلی شکست ایران از اسکندر بوده است.

ظهور چنگیزخان (تموچین): کریستف برنز (Christoph Behrens) در نوشتاری (۳) که بر اساسِ داده‌های اقلیمی است، نشان داده است که چگونه شرایط اقلیمی در ظهور چنگیزخان و امپراتوری مغول دخیل بوده است.

حتا جنگ‌های سی ساله مذهبی میانِ کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها از سال ۱۶۱۸ تا ۱۶۴۸ میلادی که در آن جمعیت اروپا به یک هفتم کاهش یافت، پیامد یک دوره‌ی طولانی خشکسالی در اروپا بوده است. خشکسالی و تغذیه بد در اروپا باعث شد که مردم در برابر بیماری‌ها بسیار آسیب‌پذیر شوند و همین گرایش از سوی دیگر باعث رشد گرایشات خرافه‌گری و بنیادگرایی دینی شد. ساحره سوزی و سوزندان مخالفان و متعرضان پاسخی بود که کلیسا و صاحبان قدرت برای آن شرایط فلاکت‌بار در چنته داشتند. از بین رفتن جنگلها یکی از شاخص‌های این وضعیت جدید اقلیمی بود: «مرز جنگلها به طور چشمگیری کاهش یافت. اوج این روند در اروپای مرکزی حدود سال ۱۶۴۰ بود، یعنی در دوره‌ی جنگ‌های سی ساله.» (۴)

و سرانجام جنگِ کنونی در سوریه که یاد آور جنگ‌های سی ساله‌ی کاتولیک‌ها و پروتستان‌هاست ولی این بار در قالب شیعه و سنی خودنمایی می‌کند، ادامه‌ی منطقی آغاز یک دوره‌ی طولانی خشکسالی در این منطقه می‌باشد. شاید کسان اندکی بدانند که پیش از همه‌گیر شدن جنگ‌های دینی مسلمانان با هم (شیعه و سنی)، خشکسالی در سوریه باعث شده بود که نزدیک به یک میلیون انسان جابجا شوند و به دنبال جایی باشند که بتواند ادامه زندگی بدهند. سال ۲۰۱۳ به ویژه زمستان آن سال، تقریباً بدون بارش بود. بهار سال ۲۰۱۴ خشکسالی در منطقه‌ی حلب آن چنان شد که تقریباً هیچ برداشتی از زمین‌ها حاصل نشد: و این چنین شد که نوشتن «کتاب خروج» دوران جدید آغاز شد و هنوز به پایان نرسیده است ...

ایران همیشه جزو سرزمین‌های کم آب بوده است. پایه‌گذاران هخامنشیان که در خوزستان کنونی در کنار ایلامیان (خوزی‌ها) اسکان یافتند و برخلاف ایلامی‌های قدیمی‌تر از مکان‌های کم آب‌تری برخوردار بودند، به صرافت سازماندهی آب پرداختند. موفقیت بزرگ آن‌ها در سیستم‌های زهکشی و قنات‌سازی بود و همین فناوری در کنار فرهنگِ جنگاوری‌شان در نهایت موفقیت سیاسی آن‌ها را رقم زد. داریوش اول آن چنان به این نظام آبیاری معتقد بود که بر آن شد هم در لیبی قنات‌کشی کند و از طریق رودخانه‌ی نیل میان دریای سرخ و دریای مدیترانه راهی باز کند. این رویداد مربوط به سده‌ی ۶ پیش از میلاد است.

وضعیت کنونی ایران، بسیار اسف‌انگیز است. سدسازی‌های بدون رویه (۵) و حفر چاه‌های عمیق عملاً همه‌ی منابع آبی ایران را به نابودی کشاندند. ایران در سراشیب یک فاجعه‌ی طبیعیِ توقف‌ناپذیر است. برای نمونه فقط سد گتوند باعث شده که بیش از ۴۰۰ هزار نخل از بین برود (۶). و این آمار فقط مربوط به نخل‌هاست. طبق گزارش «اداره کشاورزی ایالات متحد آمریکا» (US Department of Agriculture) برداشت گندم در ایران در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵، ۱۰% کاهش می‌یابد. (۷). این کاهش بزرگ و توقف‌ناپذیر، نشانگر فاجعه‌ایست که در راه است و تازه آغاز شده است.

رژیم جمهوری اسلامی فقط منابع اقتصادی و انسانی را نابود نکرده است، این رژیم منابع طبیعی ناچیز ایران را نیز با بی‌کفایتی بی‌نظیری به نابودی کشانده است. زخمی که ابتدا گریبانگر خود رژیم خواهد شد.

... شاید بتوان گفت که آن جایی که انسان‌ها دیگر قادر به حل مشکلات خود نیستند، تحولات طبیعی شرایط را برای دوره یا دوران نوین تدارک می‌بینند، وضعیتی که قربانیان بی‌شماری خواهد داشت ولی ...

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- پیش‌بینی‌پذیری و پیش‌بینی‌ناپذیری روند پدیده‌های طبیعی و اجتماعی. در: 
http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=13904
۲- Bevölkerungswachstum und Dürren trugen zum Zusammenbruch des Assyrischen Reiches in der Antike bei
در: http://www.springer.com/gp/about-springer/media/springer-select/bevoelkerungswachstum-und-duerren-trugen-zum-zusammenbruch-des-assyrischen-reiches-in-der-antike-bei/39880
۳- Wie der Klimawandel Dschingis Khan half
در: http://www.sueddeutsche.de/wissen/mongolische-eroberungen-im-jahrhundert-klimawandel-half-dschingis-khan-1.1909469
۴- 20000 Jahre Klimawandel und Kulturgeschichte - von Eiszeit in die Gegenwart; Wolf Dieter Blümel, P. 14
۵- تا توانستند لابی کردند و سد ساختند. در: http://www.iran-emrooz.net/index.php/news1/57876/
۶- نمک سد گتوند بر زخم نخلستان‌های خوزستان. در:http://www.radiozamaneh.com/241209
۷- USDA World Agricultural Production - 9 May 2014 در:http://www.thecropsite.com/reports/?id=3838