تردیدها درباره تحریم جشنواره فیلم فجر

ماه مه ۱۹۶۸ است. فیلمسازان و تماشاگران معترض و خشمگین از دست دولت فرانسه و سیاست های سرکوبگرانه آن، سالن بزرگ نمایش فستیوال کن را اشغال کرده اند، همه برای قاپیدن میکروفون از دست های هم تلاش می کنند؛ از ژان لوک گدار انقلابی مائویست تا فرانسوا تروفو لیبرال، رومن پولانسکی، کلود شابرول، میلوش فورمن و بسیاری دیگر. فریاد گدار در این میان از همه بلند تر شنیده می شود که می گوید ما باید با کارگران و دانشجویان و حرکت انقلابی آنها همبستگی داشته باشیم و به همین دلیل باید فیلم هایمان را از فستیوال بیرون بکشیم.

گدار خطاب به یک منتقد فیلم می گوید: «من دارم راجع به همبستگی، با تو حرف می‌زنم؛ اما تو داری درباره‌ نمای تراولینگ صحبت می‌کنی. تو یک حرام‌زاده‌ای.»

همه حاضران در سالن برای گدار دست می زنند و سوت می کشند. به تدریج منتقدان سینمایی نیز به آنها می پیوندند و هیئت داوری فستیوال، متشکل از فیلمسازان برجسته ای چون رومن پولانسکی در پشتیبانی از حرکت آنها دسته جمعی استعفا می دهند.

روز ۱۸ مه ۱۹۶۸ قبل از نمایش فیلم «Peppermint Frappé» ساخته‌ی کارلوس سائورا، فرانسوا تروفو و جرالدین چاپلین بازیگر اصلی فیلم(و همسر سائورا در آن زمان)، خود را از پرده‌ سینمای نمایش دهنده فیلم آویزان می کنند و با این کار خود مانع از نمایش آن می شوند. این ها تصاویری است تاریخی که همه از فستیوال فیلم کن ۱۹۶۸ که برگزاری آن همزمان شد با شورش های خیابانی خونین می 68، به یاد دارند. حرکتی یک پارچه و هماهنگ که فستیوال کن را به تعطیلی کشاند.

حال پرسش این است که آیا چنین اتفاقی می تواند در جشنواره فیلم فجر امسال هم بیفتد. جشنواره ای که مهم‌ترین رویداد در تقویم سینمایی سالانه سینمای ایران است و علیرغم تمام انتقادها و اعتراض‌هایی که به نحوه برگزاری و سیاست‌های اجرایی آن شده و می‌شود، فیلمسازان ایرانی دوست دارند فیلم‌هایشان را در بخش مسابقه آن شرکت دهند چرا که این کار، نقش تعیین کننده ای در موفقیت تجاری فیلم هایشان دارد.

بخش مسابقه سینمای ایران، فعال‌ترین، پرجنب و جوش‌ترین، جنجالی‌ترین و پرمخاطب‌ترین بخش جشنواره فیلم فجر است.در این بخش است که حاصل یک سال فعالیت سینماگران ایرانی به نمایش درآمده و مورد داوری قرار می‌گیرد.

از سوی دیگراین بخش، معرف سیاست‌های فرهنگی رسمی مسئولان سینمایی کشور است. بخشی که محدوده‌های سانسور و ممیزی فیلم ها را مشخص کرده و میزان تحمل دستگاه نظارت دولتی را برملا می کند. چشم همه فیلمسازان و دست‌اندرکاران حرفه ای سینمای ایران از فیلمساز گرفته تا فیلمنامه‌نویس و تهیه کننده و بازیگر و منتقد سینما به این بخش است.

سینماگران ایرانی و ایده تحریم جشنواره

از ماه ها پیش زمزمه تحریم جشنواره فیلم فجر از سوی بعضی از فیلمسازان ایرانی در همبستگی با جنبش موسوم به "جنبش سبز" و مخالفت با سرکوب شدید و خشونت آمیز اعتراض مخالفان دولت در خیابان ها، به طور پراکنده شنیده می شد.

اما آیا موضوع تحریم جشنواره از طرف سینماگران ایرانی، موضوعی واقعا جدی است یا تنها شایعه ای است که از طرف مخالفان حکومت و طرفداران «جنبش سبز» دامن زده می شود؟

در حالی که تنها چند روز تا برگزاری بیست و هشتمین دوره جشنواره فیلم فجر باقی است، تحریم جشنواره از سوی سینماگران معترض، هنوز شکل رسمی و قطعی پیدا نکرده و در قالب یک بیانیه منتشر نشده است.

دیدن نام سینماگران سرشناسی چون داریوش مهرجویی، تهمینه میلانی، ابراهیم حاتمی کیا، پوران درخشنده، مجتبی راعی، ابراهیم فروزش، داریوش فرهنگ، حسن فتحی و شهرام اسدی در بعضی از منابع خبری در کنار نام برخی فیلمسازان جوان موفق مثل محسن امیر یوسفی، علیرضا امینی، بیژن میرباقری، مجید برزگر، محسن عبدالوهاب و سامان مقدم می تواند ایده و تصور هر گونه تحریم جدی و یکپارچه از سوی سینماگران ایرانی را باطل کند.

با این حال فیلمسازان به طور پراکنده و غیر مستقیم، نارضایتی و اکراه خود از نمایش فیلم هایشان در جشنواره فجر امسال را بروز داده اند.

در حالی که دبیرخانه جشنواره فیلم فجر، لیست قطعی فیلم های ایرانی بخش مسابقه و بخش های دیگر جشنواره را اعلام کرده، هنوز هیچ قطعیتی در مورد حضور یا عدم حضور این فیلم ها از سوی فیلمسازان و تهیه کننده های آنها وجود ندارد.

به گزارش ایسنا، از میان 26 فیلم راه‌ یافته به بخش‌مسابقه‌تنها 10 فیلم آماده نمایش اند و سایر فیلم‌ها هنوز آخرین مراحل آماده‌سازی را سپری می‌كنند.

در این میان برخی از این فیلم ها برخلاف سیاست های قبلی جشنواره فیلم فجر، محصول امسال نیستند و زمان تولیدشان به سال ها قبل برمی گردد اما به دلایل مشکلات ممیزی، امکان نمایش در جشنواره فجر را نیافته اند.

در حالی که سینماگران ایرانی در سال های قبل برای آماده کردن فیلم خود و فرستادن آن به جشنواره، از هم سبقت می گرفتند، و بسیاری از فیلم ها سرهم بندی شده و با نقص های فنی و کیفی بسیار در جشنواره به نمایش درمی آمد، امسال آنها نه تنها عجله ای برای این کار نشان نمی دهند بلکه به بهانه ناتمام ماندن امور فنی فیلم، تمایلی برای شرکت فیلمشان در جشنواره فجر امسال ندارند.

از سوی دیگر تعدادی از سینماگران و بازیگران سرشناس ایرانی از جمله عزت الله انتظامی، فاطمه گودرزی و اصغر فرهادی، هر یک به دلایلی، پیشنهاد داوری جشنواره فیلم فجر امسال را رد کردند.

برخی از فیلمسازان از جمله رخشان بنی اعتماد و رسول صدر عاملی نیز از فرستادن فیلم های خود به جشنواره خودداری کردند.

رسول صدرعاملی که فیلم «زندگی با چشمان بسته» را در دست تدوین دارد، اعلام کرد که «حاضر نیست فیلم خود را قربانی آماده‌سازی عجولانه برای نمایش در جشنواره‌ها کند.»

عبدالرضا کاهانی که فیلم قبلی اش بیست، برنده دیپلم افتخار بهترین کارگردانی در جشنواره فیلم فجر سال گذشته شد و یک فیلم توقیفی به نامآنجا در کارنامه خود دارد، اعلام کرد که تنها در صورتی حاضر است فیلم جدیدش به نام هیچ را به جشنواره بفرستد که وزارت ارشاد برایش پروانه نمایش صادر کند. در حالی که طبق گفته علیرضا سجادپور، مدیرکل اداره نظارت و ارزشیابی وزارت ارشاد، نمایش فیلم در جشنواره فیلم فجر، نیازی به اخذ پروانه نمایش ندارد.

کاهانی، فیلمسازی است که هنگام دریافت جایزه ویژه هیئت داوران چهل و چهارمین دوره فستیوال فیلم کارلووی واری در جمهوری چک برای فیلم بیست، از حاضران در سالن خواست، «برای ادای احترام به مبارزهٔ مردم ایران از جای خود برخیزند.»

واکنش مسئولان سینمایی در برابر تحریم جشنواره

اما محمد حسینی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، تحریم جشنواره فیلم فجر از طرف سینماگران ایرانی را تکذیب کرد و آن را "تبلیغات منفی علیه جشنواره" خواند که از سوی کسانی مطرح شده که "چون كار و فیلمی نداشته‌اند، نمی‌خواهند در جشنواره شركت كنند."

جواد شمقدری، معاون امور سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز ضمن رد تحریم جشنواره، آن را شایعه ای دانست که از طرف مطبوعات و رسانه ها به آن دامن زده می شود.

آقای شمقدری با تاکید بر خصوصیت ملی جشنواره فیلم فجر و پیوند آن با انقلاب اسلامی و آنچه که وی "هویت و تاریخ جدید ملت بزرگ ایران» خواند، اعلام کرد که "این گونه حرکت ها نمی تواند به جشنواره فیلم فجر آسیب وارد کند."

با اینکه مسئولان امور سینمایی، در اظهار نظرهای رسمی خود وانمود می کنند که تحریم جشنواره را به ظاهر جدی نگرفته اند اما برخی واکنش ها و اقدام های شتاب زده آنها مثل رفع توقیف از فیلم های توقیفی سال های قبل مثل به رنگ ارغوان(حاتمی کیا)، آتشکار (امیر یوسفی)، تسویه حساب( تهمینه میلانی)، صد سال به این سال ها (سامان مقدم)، محفل اکس (حبیب الله کاوش) و سفر سرخ (فرخ نژاد)، بیانگر تلاش های آنها برای مقابله با موج تحریم احتمالی جشنواره از سوی فیلمسازان تلقی کرد.

از سوی دیگر در حالی که سیاست جدید معاونت سینمایی در زمینه رفع توقیف از برخی فیلم های قدیمی، می توانست به عنوان اقدامی تساهل آمیز و حرکتی مثبت در جهت گشایش فضای سیاسی و فرهنگی کشور و تعدیل سانسور در سینمای ایران ارزیابی شود، اما ممیزی و حذف برخی فیلم های تولیدی جدید (مثل هیچ و زمهریر ساخته علی روئین تن) از بخش مسابقه جشنواره و یا نمایش بسیار محدود آنها در این جشنواره به دلیل داشتن "برخی مشکلات نظارتی"، در تناقض کامل با سیاست قبلی است و این تصور را که سیاست رفع توقیف از فیلم ها از سوی مسئولان سینمایی جدید، تنها یک حرکت تاکتیکی برای مقابله با سیاست تحریم احتمالی جشنواره و خنثی کردن آن است، تقویت می کند.

از طرف دیگر به گفته آقای سجادپور، مدیرکل اداره نظارت و ارزشیابی وزارت ارشاد، نمایش فیلم ها در جشنواره فیلم فجر امسال بدون صدور پروانه نمایش عمومی صورت می گیرد.

به این ترتیب هیچ تضمینی برای نمایش عمومی فیلم های رفع توقیف شده قدیمی و یا فیلم های جدیدی که به اعتقاد مسئولین سینمایی، دارای مشکلات ممیزی هستند و تنها در جشنواره فجر آن هم به صورت محدود برای عده قلیلی از منتقدان و دست اندرکاران سینما نمایش داده می شوند، وجود ندارد و این فیلم ها می توانند بعد از پایان جشنواره فیلم فجر، همانند فیلم سنتوری به راحتی به بایگانی سپرده شوند.

پیامدهای تحریم جشنواره

اما مناسبات سینمایی در ایران به گونه ای است که ایده تحریم جشنواره فیلم فجر یا هر جشنواره سینمایی دیگری، نمی تواند هرگز به شکلی که در غرب وجود دارد و نمونه تاریخی اش در فستیوال فیلم کن ۱۹۶۸ صورت گرفت، عملا تحقق پیدا کند.

سینمای ایران سینمایی به شدت وابسته به دولت است و دولت مکانیسم های پیچیده ای برای کنترل و نظارت آن و تحت فشار قراردادن فیلمسازان در اختیار دارد.

از این رو این احتمال وجود دارد که دولت بخواهد تحریم کنندگان جشنواره را با استفاده از این مکانیسم ها تحت فشار قرار داده و مجازات کند.

تحریم جشنواره ای سیاسی و دولتی مثل فجر که به گفته آقای شمقدری با تاریخ انقلاب ایران گره خورده، می تواند عواقب سختی برای تحریم کنندگان نداشته باشد.

به همین دلیل بسیاری از تهیه کنندگان بخش خصوصی و سرمایه گذاران سینمایی که در تولید فیلم های امسال مشارکت کرده اند، حاضر نیستند با سرمایه شان ریسک کرده و عواقب احتمالی ناگوار تحریم، مثل عدم صدور پروانه نمایش برای فیلم و یا تضییقات دیگر مثل اکران محدود فیلم هایشان و قطع امکانات دولتی را بپذیرند و به همین دلیل از همین الان شاهد کشمکش هایی بین سینماگرانی که مخالف شرکت دادن فیلم هایشان در این جشنواره اند با تهیه کنندگان این فیلم ها هستیم.

مخالفت فیلمسازان با ارسال شتابزده فیلم هایشان به جشنواره فجر از یک سو و اصرار تهیه کنندگان فیلم ها برای حضور در جشنواره حتی به بهای فنا شدن کیفیت فیلم ها، به اختلافات میان تهیه کنندگان و فیلمسازان دامن زده است.

رخشان بنی اعتماد که فیلمش را با حمایت شهرداری تهران ساخته، اعلام کرده که حاضر نیست فیلمش در جشنواره فجر به نمایش درآید. اما سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران که تهیه کننده این فیلم است آن را بدون اطلاع و موافقت خانم بنی اعتماد به جشنواره فرستاده است که این موضوع باعث بروز اختلافاتی بین کارگردان و تهیه کننده دولتی فیلم شده است.

حسن فتحی، سازنده فیلم کیفر که فیلمش در لیست فیلم های بخش مسابقه جشنواره قرار دارد، نارضایتی اش را از اقدام تهیه کننده برای ارسال فیلم به جشنواره رسما اعلام کرده است.

او در این باره گفته است: "از آنجا که فیلمبرداری این فیلم به تازگی خاتمه یافته است و دیگر مراحل فنی فیلم به طور کامل انجام نشده است، لاجرم ارائه این فیلم توسط تهیه کننده به جشنواره فجر انجام گرفته و از کیفیت مورد نظر من برخوردار نخواهد بود."

به این ترتیب در حالی که کمتر از چند روز به آغاز جشنواره باقی مانده، باید دید که بیست و هشتیمن جشنواره فیلم فجر که در واقع نخستین آزمون مسئولان سینمایی جدید است، در چه ابعادی و با چه کیفیتی برگزار خواهد شد.

جشنواره ای که شایعه تحریم آن از سوی سینماگران، همچون بختک بر سر آن سنگینی می کند و می تواند شکاف و بی اعتمادی میان سینماگران و دولتمردان را عمیق تر سازد.