اپیگرام ِ ششم: در جست و جوی ِ میشل استروگوف

" یاری اندر کس نمی بینم یاران را چه شد

دوستی کی آخر آمد دوستداران را چه شد

شهر ِ یاران بود و جای ِ مهربانان این دیار

مهربانی کی سر آمد شهریاران را چه شد...

گوی توفیق و کرامت در میان افکنده اند

کس به میدان رو نمی آرد سواران را چه شد"

*

به ایرکوتسک نگاه کن!

در سال ِ 1875، ژول ورن، نویسنده ی ِ آینده نگر ِ فرانسوی، به بزرگذاشت ِ سفر ِ تزار ِ روسیه به پاریس پایتخت ِ فرانسه (در آنزمان هنوز پدران ِ آینده نگری، آینده نگری شان را در سر به نیست کردن ِ شاهان فرونکاسته بودند)، داستانی نوشت زیر ِ نام ِ "پیک ِ تزار"، که در 1876 نیز به چاپ رسید. داستانی پر فراز و نشیب و سرشار از رویدادها و شکست ها و دلاوری ها. میشل استروگوف، افسر ِ ویژه ی ِ ارتش و پیک ِ تزار، باید پیامی به شهر ِ دورافتاده ی ِ ایرکوتسک در سیبریه ی ِ خاوری به دست ِ برادر ِ تزار برساند و او را از خطری که از سوی ِ شورشیان ِ تاتار، به رهبری و آغالش ِ افسر ِ پیشین و کینه جوی ِ ارتش، ایوان ایگاروف برخاسته است، آگاه کند. نادیا فِدور، قهرمان ِ زن ِ داستان، در سفر ِ پر رخداد ِ استروگوف در سر ِ راه ِ او جای می گیرد و فرای ِ رهاندن ِ او از چنگ ِ فئوفار خان، که استروگوف را دستگیر و چشمان اش را میل ِ داغ کشیده است، تا پایان ِ خوش ِ داستان نیز، که بازیابی ِ نیروی ِ بینایی ِ میشل، رساندن ِ پیام، دستگیری ِ ایگاروف و پس راندن ِ شورشیان ِ تاتار و بُختن ِ ایرکوتسک است، همراهی می کند.

فرای ِ نمایشنامه ای که خود ِ ژول ورن با یاری ِ همکار ِ نویسنده اش دنری از این داستان فراهم آورد و در 1880 نیز بر صحنه برد، گزارش های ِ تلویزیونی و فیلم هایی چند نیز از روی ِ داستان ساخته شدند. در ایران ِ نیمه ی ِ دوم ِ دهه ی ِ هفتاد ِ میلادی نیز فیلمی با همین نام، و با بازیگری ِ Raimund Harmsdorf در نقش ِ میشل استروگوف، و Lorenza Guerrieri در نقش ِ نادیا فِدور پخش شد که بسیار زود هواداران ِ بسیاری یافت و آهنگ ِ فیلم نیز به یکی از بیش شنیده شده ترین آهنگ های ِ آن دهه پیکرید.

*

در زمانی که نیروهای ِ پیشروی ِ همبود، شب ها، در رقصکده ها و خنیاسراها، پس از رساندن ِ شیشه های ِ شیواز و جک دانیل به سرانجام ِ تلخ شان و چرخاندن ِ باسن های ِ شیرین بر گرد ِ محور ِ سرخ ِ زمین، از خود بی خود می گشتند و به هنگام ِ بازگشت به خانه، یله داده در صندلی ِ پشتی ِ تاکسی های ِ سفارشی، خامه ها را، تا که لختی بگریانند شان بر دیمه ی ِ سپید ِ تاریخ، سرمستانه به زور از جیب ِ چپ ِ جهان برون می کشیدند و همه ی ِ کوچه های ِ شهر را بن بست می نوشتند و تارها و کمانچه ها را شکسته؛ درست در همان زمانی که از آسمان چیزی جز خون نمی بارید، در کوی و برزن چیزی جز مرده بر دوش برده نمی شد، و علی کنکوری های ِ زمان نیز سر ِ میدان ِ فوزیه، آدامس های ِ سرخ و سیاه می جویدند و به رهگذران، پیش از آنکه نام ِ رمز ِ شب ِ پیش را در گوش شان زمزمه کنند، آهسته بادکنک های ِ انقلابی هدیه می کردند، توده ها، و نه تنها آن ها، سرنوشت ِ مردی را دنبال می کردند که جان اش را در راه ِ میهن اش بر کف ِ دست گرفته بود، و در جیب ِ پالتوی اش به جای ِ عکس ِ چگوآرا و انورخوجه، فرتور ِ پادشاه اش را همراه می برد.

این می بایست بر بسیاری گران میامد و نیز آمد، به ویژه هنگامی که پسین ترها یکی از گیتارنوازان ِ به نام ِ کشور، که پیش تر "گل ِ یخ" و "شب ِ یلدای" اش جهان را به شگفتی واداشته بود، ترانه ای نیز بر روی ِ آهنگ ِ فیلم نهاد و میشل و دستوره (ماموریت) اش را بس بزرگ داشت:

"آمدی تنها و خسته، میشل/ پر امید و چشم ِ بسته، میشل،

ای یگانه مرد ِ دوران، میشل، سد ِ دشمن را شکسته، ای آشنا

با نگاهی فاتحانه، میشل/ در دل ِ ما خانه کردی، میشل،

در پی ِ شبهای ِ تاریک، میشل/ خورشید و به ما سپردی، یاد ِ تو این همیشه..."

نیروهای ِ پیشرو هرگز میشل استروگوف را نبخشیدند، به همان اندازه نیز که توده ها، و نه تنها آن ها، هرگز او را فراموش نکردند.

*

اکنون پس از گذشتن ِ چندین دهه، می نماید که باز نیز پیکی دیگر باید و نویددهنده ای دیگر، تا پیام را به دست ِ برادر ِ پادشاه برساند. اما اینبار می نماید که پیش از آنکه هنوز میشل استروگوفی در میان باشد، این ایوان ایگاروف، که رفیق نگهدار هر دو پای اش را سخت در یک کفش کرده است تا نقش ِ او را بر گرده گیرد، یعنی همان افسر ِ کینه ای و برخورده ی ِ پیشین ِ ارتش باشد که پا به میدان نهاده است. رفیق فرخ هیچ فرصتی را برای ِ آنکه انگی به هواداران ِ پادشاهی زند و نام ِ سیروس ِ پهلوی را نیز در این میان خدشه دار کند از دست نمی دهد. به هر حال در داستان ِ ژول ورن نیز این ایگاروف است که با ربودن ِ پیام ِ استروگوف، خود را به جای ِ او جا می زند و به درون ِ ایرکوتسک رخنه می کند و می کوشد تا با دسیسه و همیاری ِ فئوفار خان، که هنوز پشت ِ دروازه ی ِ شهر به سر می برد، نیروهای ِ پدافندی ِ ارتش ِ شاهنشاهی را از کار بیندازد.

سرانجام ِ داستان را همه می دانیم، شاید چه بسا از همین رو باشد که رفیق، با آن که خود بیان فرموده است که از دو دهه پیش تا کنون، یعنی چیزی دور و بر ِ سال های ِ 1367 و بزرگترین کشتار ِ نیروهای ِ سیاسی در تاریخ ِ ایرانزمین، آماده بوده است به درون ِ شهر برگردد، هنوز نیز، نشسته بر روی ِ چمدان های ِ بسته، در دل ِ راندگاه مانده است. ولی آیا میشل استرگوف ِ ایرانی، اگر روزی نیز پیدای اش شود، داوری را چون پیشنمونه ی ِ روسی اش، بر سنگ ِ ابرو در برابر ِ ابرو، و چشم در برابر ِ چشم خواهد راند؟ بی شک نه. رفیق فرخ نیز نه از هراس ِ میشل، که از بیم ِ فئوفار خان است که به ایرکوتسک بازنمی گردد؛ فئوفار خان، همان یار و همرزم ِ پیشین که با نیرنگ و نارادی به رفیق اش پشت ِ پا زده است و پس از گشودن ِ ایرکوتسک و چیرگی یافتن بر آن شهر ِ نگونبخت، اکنون هیچ تنابنده ای، حتا ایگاروف ِ فرخ پی را نیز به درون راه نمی دهد.

در این میان اما، الهه بقراط می نماید که کل ِ داستان را کمی کوتاه تر کرده باشد و بی نیاز از شکیبایی برای ِ پدیدار شدن و خودآشکاری ِ میشل استروگوف، بر آن شده است تا در نقش ِ نادیا، پیام ِ نوید بخش را خود به دست گرفته، نه حتا به برادر ِ شاهنشاه، که یکراست به گوش ِ خود ِ پادشاه برساند. از جنبش ِ نوین ِ زنان ِ ایرانی می نماید که همه چیز بر آید، حتا دستکاری در تاریخ.

در این جستار، ما، با پُشتدهی به جای ِ خالی ِ میشل استروگوف، ناچارانه راهی در پیش ِ روی ِ خود نمی بینیم، جز واشکافی ِ پیام ِ نادیا و اندکی کوشیدن، در گوش-خورند تر کردن ِ آن پیام. با این روی، بر ما روشن است که نه کوشش های ِ ما در چم-گزاری و زند و پازند ِ پیام، که دبیری بی دیوان بیش نیستیم، بوم-کنده و آونگ-پی در باغ های ِ واژگون ِ زمان ِ نو، و نه اندرایستادن ها و پایفشاری های ِ نادیا فدور، نه حتا جان فشانی های ِ میشل استروگوف ِ ایرانی، بر فرض ِ پدیدار شدن اش، هیچ یک به رهایی و بُخت ِ ایرکوتسک نمی انجامند، شاه را اگر خواست ِ شنیدن ِ پیام نباشد. برای ِ هر پیامی، گوشی نیز باید. فرای ِ پیام و گوش ِ شاه اما، آنچه که دیری ست بسودنی ست و هر روز نیز بسودنی تر می گردد، همی کمرنگ تر شدن ِ پرهیب ِ ایرکوتسک است در دوردست: او دارد فرو می رود.

*

پیش از آنکه به گزارش ِ پیام ِ بقراط بپردازیم، یکبار ِ دیگر، به عنوان ِ یک پیشدارمد، به بخشی از اپیگرام ِ دوم نگاه می افکنیم که در آن به ناهمپاری های ِ به هم پیوسته پرداخته بودیم:

" مسئله ای به نام ِ رضا پهلوی و ناهمپاری ِ دمکراتیک (Democratic Disparity) در رهبری:

رضا پهلوی...یک مشکل ِ اساسی در حیات ِ سیاسی ِ ایرانیان به شمار می رود. او به تنهایی توانسته است حامل ِ تام و تمام ِ ناهمپاری ِ دمکراتیک در سطح ِ رهبری باشد. این ناهمپاری از آن جا سرچشمه می گیرد که رضا پهلوی، بنا بر یک اتفاق ِ نامتعارف، «رهبر ِ دمکرات ِ یک جریان ِ نیمه دمکرات» از آب درامده است. او لزوما نمی بایست یک سوپردمکرات ِ اصیل بشود، اما شده است. این اختلاف ِ فاز، هم برای ِ او، هم برای ِ گروه های ِ هوادار ِ پادشاهی، و هم برای ِ مخالفان ِ گوناگون، اشکالات ِ اساسی فراهم آورده است: هر دو طرف ِ ارتباط با هر حرکت ِ خود طرف ِ مقابل را آچمز می کنند.

او نه تنها بر این نیست که تاج ِ پادشاهی را از کام ِ شیر به در آرد، بلکه حتا یک جمهوری خواه ِ 95 درسدی نیز هست. به باور ِ او تنها پنج درسد اختلاف میان ِ یک نظام ِ پادشاهی ِ پارلمانی و یک جمهوری ِ دمکراتیک موجود است... فرای ِ سرامدن ِ سلطنت طلب، او برای ِ توده های ِ وسیعی از مردم ِ روزمره، نماد ِ روزهایی ست، چنان آبروی ِ ملی، از دست رفته، و بسیار خوش تر از امروز. جوان ترها در آلبوم های ِ عکس های ِ خانوادگی، مادران و خاله های ِ مینی ژوپ پوش ِ خود را می بینند و در ناگزیری و ضرورت ِ امر ِ انقلاب ِ نسل ِ پدران شک های ِ سرخ و سیاه می کنند. (آنها خودشان حتا برای ِ رسیدن به چنان آزادی ای که حسرت و عصبانیت شان را یکجا برمی انگیزد نیز حاضر به بر هم زدن ِ نظم ِ شیعی ِ موجود، اگر مستلزم ِ ریسک های ِ بزرگ باشد نیستند، دیگر چه رسد برای ِ از دست دادن ِ همان آزادی ها) رضا پهلوی برای ِ آنان نماد ِ ادامه ی ِ آن موقعیت ِ رشک برانگیز ِ پیشین، یعنی امکانات ِ از دست رفته و خوشی های ِ زیسته نشده است. او اما همزمان، فرای ِ یادگار ِ روزگار ِ خوش ِ سپری شده، یک امکان ِ عینی برای ِ آینده ای بهتر نیز هست. برخی ها حتا در پای ِ تلفن و هنگام ِ روبرو شدن ِ «غیر ِ عینی» با این «امکان ِ عینی»، لرزش های ِ سخت در اندام شان درمی افتد و به کلی برانگیخته و از خود بی خود می شوند.

حجمی بسیار کمتر از این عوامل ِ احساسی و اجتماعی نیز، در شرایطی دیگر، یعنی اگر ناهمپاری ِ دمکراتیک و «اختلاف ِ فاز ِ مفهومی» میان ِ رهبری و توده های ِ هواخواه وجود نداشت، تا کنون بارها منجر به تغییرات ِ اساسی در سرنوشت ِ همگانی گشته بود. چرا که در چشم ِ این توده ها، این شاه است که باید پیشاپیش ِ همگان، به امور ِ بیش از اندازه از هم گسیخته ی ِ ملی سر و سامانی دوباره بخشد. نسل ِ انقلاب کنندگان، فرای ِ پشیمانی، خسته نیز است و نسل ِ فرزندان، با همه ی ِ رشک های ِ برانگیزاننده و جُنبش زا، برایندی ست از زنجیره ی ِ انسدادهای ِ فرهنگی-اجتماعی ِ نظام ِ شیعی، یک «نسل ِ مسدود ِ محض». پس این بر شاه است که ازعدم ِ انسداد اش سود جوید، برخیزد، به میدان آید، و اگر برای ِ تاج ِ پادشاهی ِ خود نیز نه، دست ِ کم برای ِ نجات ِ تودگان ِ هر چه بیشتر فرورونده در فقر و فحشاء و اعتیاد وارد ِ میدان شود. این شاه است که باید نیروی ِ برانگیزاننده و جنبش زا باشد و نه توده. (حتا گاندی ِ عارف نیز در «راهپیمایی ِ نمک» پیشاپیش ِ توده راه می رفت) پس این شاه است که باید پرچم ِ رهبری را به دست گیرد، و نه توده. به دیگر سخن، و این عصاره ی ِ ایستار ِ کنونی است، بی آنکه جامعه هنوز توانایی ِ پهلوان جویی اش را به طور ِ کامل از دست داده داده باشد، پهلوان، بر اساس ِ یک پیشامد ِ نامترقبه، همه ی ِ آرد های اش را بیخته است و الک ِ پهلوانی اش را نیز، چنان یک پیشکشی ِ همایونی، بر ضلع ِ شرقی موزه ی ِ ملی ِ باستان آویخته است.

از این رو، شاه، که فقط می خواهد یک شاه باشد و نه بیش، در موقعیتی نیست که بر چنین اموری براید. به دیگر سخن، اعلی حضرت ِ همایونی در تعطیلات به سر می برند. اختلاف ِ فاز ِ موجود میان ِ رضا پهلوی و توده های ِ نامبرده به هیچ روی در تعریف از وضع ِ سیاسی ِ موجود نیست، آنان هر دو در ناهنجاری ِ وضع ِ موجود همرایی ِ تام دارند. اختلاف ِ فاز در تعریف از اهداف ِ سیاسی ست. توده، حتا بازگشت به ایستار ِ پیشین و وضع ِ از دست رفته را نیز، یعنی یک جامعه ی ِ نیمه باز، و یا از روزن ِ دیگر، یک جامعه ی ِ نیمه بسته، امری آرزوئی می یابد. و این در حالی ست که پادشاه، به چیزی کمتر از یک دمکراسی ِ کامل و جامعه ی ِ سد در سد باز، بسنده نمی کند. خواست ِ پادشاه و خواست ِ توده در پیوند با ضرورت های ِ چشم انداز ِ سیاسی متفاوت و رنجور از اختلاف ِ فاز هستند و خود از همین روست که نه توده پادشاه را، و نه پادشاه توده را، در زمان ِ حال و در پیوند با امر ِ واقع، نمی توانند برانگیزند. توده از خود، پویایی ِ دمکراتیک ِ بسنده را، آنگونه که درخواست ِ ضمنی ِ پادشاه است، نشان نمی دهد و پادشاه، آن مردی که شکل ِ هیچ کس نیست و باید که حتما بیاید، بدون ِ پیش شرط های ِ تمام-دمکراتیک نمی خواهد که بیاید. آن ها پیوسته از دور هم دیگر را دوست دارند، به همان اندازه که بیشتر ِ اوقات از یکدیگر در دل خشمگین اند، اما با رعایت ِ شرط ِ ادب، به روی ِ خود نمی آورند. یکی دیگر از تعارف های ِ سیاسی ِ واقعا موجود.

با تکیه بر آن چه رفت، چنین به نظر می آید که همه ی ِ پادشاهان ِ دودمان ِ پهلوی، هر یک به شیوه ی ِ خود، دچار ِ یک اختلاف ِ شتاب با ملت شان باشند. نخستین پادشاه و بنیادگذار ِ دودمان بر آن بود تا ویرانی های ِ چندین سده ای، و به روایت ِ برخی از روشنگران ِ پیرامون اش، ناهمترازی های ِ چهارده سده ای را، در طی ِ تنها چند دهه از میان بردارد. (او حتا از اینکه نزد اش گفته شود جنگل های ِ سوئیس از جنگل های ِ ایرانزمین اش زیباتر اند خشمگین می شد و از جا به در می رفت) دومین پادشاه، که از دل ِ یک گسست ِ دوازده ساله برون آمده بود، اگر چه با ابزاری دیگر، اما با شتابی نه کمتر از پیش، در جست و جوی ِ تمدن ِ بزرگ ِ از دست رفته و بازسازی ِ نوین ِ ایرانویچ بود، برای ِ مردمانی که از فرط ِ دگرگونی خود را نیز بازنمی یافتند، چه رسد به دلایل ِ دگرگونی را، و از همه کمتر، مسیر ِ دگرگونی را.

و اکنون سومین مرد از آن دودمان، که هر روز بیش از پیش در چشم ِ شمار ِ بیشتری از مردمان اش یک دمکرات ِ بنیادگرا جلوه می کند (ایرانیان توانسته اند دامنه ی ِ این امر ِ مهین، یعنی بنیادگرایی را، با موفقیتی کم و بیش بی نظیر، به هر جای ِ هر اندازه نیز غیر ِ قابل ِ تصور و پیش بینی ناپذیر، بکشانند) می کوشد تا جامعه ای نیمه دمکراتیک را، از طریق ِ فراخوان و اعلامیه و تلنگر زدن های ِ پیوسته به وجدان ِ نیمه دمکراتیک ِ جمعی، به کنش ِ دمکراتیک وادارد.

در این میان، از روزن ِ ما، این پادشاه است که باید کوتاه بیاید و ناهمپاری ِ موجود را به سود ِ «ملت ِ واقعا موجود» برطرف کند. ملت های ِ بهتر را می توان در آینده نیز ساخت و یا حتا سفارش داد. آنچه که در ایران ِ امروز، چه در سطح ِ پیش رفته ترین گروه های ِ سیاسی، و چه در سطح ِ توده های ِ وسیع ِ مردم در جریان است، خواست ِ سوینده به دمکراسی ِ نیمه دمکرات هاست و نه بیش. این خود، موفقیت ِ بزرگی ست در تاریخ ِ سیاست ِ چند دهه ی ِ گذشته و باید که پاس اش داشت. شیوه ی ِ خرد نیست، فرزند ِ زمان را هفت ماهه به دنیا آوردن.

زیست ِ سیاسی ِ واقعا موجود، حتا در آزادترین و آرمانی ترین پیرامون ِ عینی، یعنی جوامع ِ آزاد، که در آنان همزمان فرهیخته ترین و آموزش دیده ترین بُرش ِ اجتماعی ِ ایرانیان نیز مشغول به زندگی ست، یک زیست ِ نیمه دمکراتیک است. امروز هر دو پا را در کفش ِ دمکراسی و دیگر هیچ کردن، چیزی نیست جز پذیرش ِ ریسک ِ از دست دادن ِ همین نیمه دمکراسی ِ گرانسنگ و واقعا موجود. راهی را که ملت های ِ دیگر، با یاری ِ هم، پنج شش سده ای در پیمودن اش هزینه کرده اند، ایرانیان، به تنهایی و گاه حتا مخالفت های ِ نه چندان اندک، نیمی از آن را با شتابی دو برابر طی کرده اند: فکر ِ ماهیچه های ِ زمان را نیز باید کرد. از این روست که می گوییم هنگام اش فرارسیده است تا اعلی حضرت از تعطیلات بازگردند و هم به «آری» و هم به «نه» ی ِ نیمه دمکراتیک ِ واقعا موجود گردن نهند:

آنچه که مربوط به آری و گویندگان اش می شود، روشن است. همزمان اما، در میان ِ بخش های ِ تعیین کننده ای از نیروهای ِ سیاسی ِ ایرانی، که بی آنان درسد ِ ریسک ِ هر حرکت ِ سیاسی بیش از اندازه ی ِ نیاز بالا می رود و هیچ سلطنت طلب ِ خردمند و با تدبیری حاضر نیست میدان ِ مین گذاری شده ی ِ سیاست ِ امروز را بدون ِ همرایی ِ آنان طی کند، (سوای ِ این تدبیر ِ راهبردی، خوشی و لذت ِ برامده از همکاری ها و ساختن های ِ دوشادوش در کنار ِ مخالفان ِ چون خود نیمه-دمکرات نیز هست که می رود هر روز بیشتر کشف و به یک امر ِ چشم ناپوشیدنی تبدیل شود) مخالفت ِ اصولی با پادشاهی، به ویژه پادشاهی ِ پهلوی وجود دارد. باید به این «نه ی ِ نیمه دمکراتیک» گردن نهاد و آن را پذیرفت. این مردمان، شهروندان ِ ایران اند و دوست ندارند پادشاه داشته باشند، به ویژه اگر نام ِ خانوادگی اش پهلوی باشد. این حق شان است. این نیز حق شان است که از مردی که نماد ِ پادشاهی ست بخواهند شمول ِ پادشاهی ِ خود را به خواهندگان ِ این نظام ِ سیاسی محدود کند و نه به کل ِ ملت ِ ایران. به دیگر سخن، و از روزن ِ فلسفه ی ِ سیاسی، در شرایط ِ نیمه دمکراتیک ِ واقعا موجود، یک پادشاه ِ نیمه دمکرات با شمول ِ سیاسی ِ محدود، بر یک پادشاه ِ دمکرات، اما بدون ِ شمول ِ سیاسی مرجح است. این "نقص" است، اما تناقض نیست. تناقض هنگامی ست که بر آن شویم به جای ِ وقت دادن به رشد ِ اجتماعی، نقص ها را قیچی کنیم. به عبارتی دیگر، اعلی حضرت نیازی نیست یک جمهوری خواه ِ 95 درسدی باشند، یک پادشاهی خواه ِ 50 درسدی نیز باشند، هم جمهوری خواهان را بیش تر خوش می آید و هم هواداران ِ سلطنت را بیش تر برمی انگیزد. این شاید تصویری آرمانی نباشد، اما واقعیتی زیست پذیر و قابل ِ هضم هست و پیش از هر چیز، رفع کننده ی ِ ناهمپاری ِ موجود در رهبری ِ سیاسی. ظرف ِ رفع ِ این ناهمپاری یک «کمیته ی ِ رهبری» خواهد بود..."

*

بقراط می نویسد:

"رضا پهلوی اگر فعال، بی پروا و با برنامه‌ای روشن به میدان نیاید و شانه از زیر بار مسئولیت کنونی خالی کند، نمی‌تواند در آینده ایران نقشی داشته باشد. و این در حالیست که اگر او به مثابه سخنگو و نماد یک ایران مستقل و دمکرات بار این مسئولیت سنگین را بر دوش کشد، در آینده، چه پادشاه مشروطه شود و چه بنیانگذار جمهوری ایران، در هر دو صورت، برنده و پیروز تاریخ و ملت خواهد بود. در غیر این صورت، باید منتظر شرایطی مانند افغانستان و عراق ماند..."

و در جایی دیگر چنین می نگارد:

"ردای رهبری دست کسی نیست که بتوان آن را گرفت و بر دوش کسی نهاد. رهبران سیاسی، چه مثبت و چه منفی، همواره خود را تحمیل کرده و به عنوان رهبر به دیگران قبولانده‌اند."

بقراط، هرآینه بدون ِ آنکه به روشنی به این بحث پرداخته باشد، میان ِ مفهوم ِ رهبر و مفهوم ِ پادشاه تمایز قائل می شود. پادشاه، دادپذیری (Legitimacy) ِ خویش را وامدار ِ اندرکنش ِ مجموعه ای از نهادهای ِ گوناگون ِ دولتی و شهری ست که در درون ِ آن ها نقش ِ پادشاه به عنوان ِ یک نهاد ِ سیاسی و فرهنگی، از سوی ِ مردم معین می شود. و این در حالی ست که رهبر، محصول ِ یک موقعیت ِ استثنائی و ایستار ِ ویژه و در بیشینه ی ِ گاهها گذرا است که در آن نقش ِ اصلی را خود ِ فرد ِ رهبر بازی می کند و نه توده ی ِ رای دهندگان. رهبر خود معمار ِ رهبری ِ خود است، در حالی که پادشاه، محصول ِ مهندسی ِ همبود است. از این رو ایستار ِ رهبری با ایستار ِ شاهی، از بنیاد گوناگون اند.

رهبر، نیازی به پشتیبانی ِ قانون ندارد، شاه دارد.

رهبر رایزنان اش را خود برمی گزیند، شاه از چنین آزادی ای برخوردار نیست.

رهبر خود تعیین می کند کی و از چه راهی با توده تماس گیرد، شاه برده ی ِ دیوانسالاران و پروتوکل نویسان است.

رهبر نیازی ندارد رهبر ِ همه ی ِ مردمان باشد، شاه موظف است که نقشی سد در سد همه دربرگیرنده بازی کند.

اکنون سال هاست که سیروس ِ پهلوی، امر ِ پادشاهی را به رای ِ مردمان واگذار کرده است. اگر چه برخی هواداران را نگری دیگر است، اما او خود، به دست ِ خود، پادشاهی ِ خود را تا روز ِ رای گیری، به تعلیق دراورده است (به نظر می رسد او تنها کسی ست که به طور ِ جدی ضرورت ِ تعلیق را درک کرده باشد). با این حال، این تعلیق، اگر با یک تسریع همراه نشود، چه بسا نه از تاک نشانی ماند و نه از تاک نشان، این است لب ِ کلام ِ نادیای ِ ایرانی.

بقراط می گوید، پادشاهی که پادشاه نیست، دست ِ کم می تواند رهبر باشد. هیچ چیز جلوی ِ رهبری ِ سیروس ِ پهلوی را نگرفته است، جز مفهوم ِ پادشاهی ای که خود از پیش به تعلیق درامده است. به دیگر سخن، کسان خود سر ِ راه ِ خود هستند و بس: " میان ِ عاشق و معشوق هیچ حائل نیست / تو خود حجاب ِ خودی حافظ، از میان برخیز"

 بر این اساس، تنها دلیل ِ درنگ ِ آقای ِ پهلوی در به عهده گرفتن ِ نقش ِ رهبری، این می تواند باشد که چه بسا رهبری ِ کنونی، سدی شود در راه ِ پادشاهی ِ احتمالی ِ فردا. این دلیل اما درنمی نشیند و منطقی نیست. چرا که در رهبری هیچ ویژگی ای نهفته نیست که نتواند به یک پادشاهی رشد کند. به دیگر سخن، پادشاه می تواند با کالبد تهی کردن و در اندام ِ رهبر اندرشدن، پس از انجام ِ دستوره و ماموریت اش، دوباره به کالبد ِ پادشاهی بازگردد.

اینکه آیا سیروس ِ پهلوی و یا هر کس ِ دیگر این را بخواهد یا نه، امری دیگر است. این امکان اما همیشه هست. ولی گیریم که ایشان کار ِ سیاسی را از کار ِ نمادین بیشتر دوست بدارند، و بخواهند در نقش ِ نخست وزیر و یا رئیس جمهور، در صورت ِ برگزیده شدن، پدیدار شوند. در این صورت، اگر مردمان به جمهوری رای داده باشند که تعیین ِ پادشاه منتفی ست. و اگر به پادشاهی رای داده باشند، باز برادر ِ ایشان هستند که می توانند نقش ِ نماد ِ پادشاهی را بر عهده گیرند؛ ایران با یک پادشاه ِ خلبان و فارغ التحصیل ِ علوم ِ سیاسی ناخرسند نخواهد بود، اما اگر ایشان نقش های ِ دیگری برای ِ خود در نگر داشته باشند، جهان با یک پادشاه ِ زبان شناس که پهلوی و اوستایی را می خواند و در کنار اش، موسیقی دان نیز هست، لزوما زانوی ِ اندوه به بغل نخواهد کشید.

تنها ایراد ِ صوری ای که می ماند، این است که چطور کسی که بخشی از قدرت را در دست گرفته است تن خواهد داد به تقسیم ِ آن. این ایراد اما همانگونه که گفتیم صوری ست، و آن را نه تنها به سیروس ِ پهلوی، بلکه به هر فرد ِ دیگری نیز می توان نسبت داد. این بر خود ِ همبود و رهبران ِ فکری و فرهنگی اش است که از چنین امری جلوگیری کنند.

اما همانگونه که بقراط در گفتگوی ِ تلویزیونی اش با سیروس ِ ملکوتی، گیتارنواز ِ نامدار ِ ایرانی به درستی اشاره می کند، جهان ِ امروز، جهان ِ سوینده به دمکراسی ست و روح ِ زمان، چیزهای ِ دیگری در سر دارد.

از سویی دیگر، بقراط به این امر نشانه می دهد که پیامبران و حتا خود ِ حضرت ِ باری نیز همه ی ِ مردمان را در پشت ِ خود ندارند، به دیگر سخن، سیروس ِ پهلوی نیازی به پشتیبانی ِ همگان ندارد. این سخن را نیز تنها با جدایی گذاردن میان ِ مفهوم ِ رهبری و مفهوم ِ پادشاهی می توان دریافت. بر عکس ِ پیامبر و خدا، پادشاه، نیازمند به پشتیبانی ِ همگان است که خود را در رای ِ همگانی ِ برخاسته از قانون ِ اساسی پیکرینه می کند. رهبر اما، نیازی به این پُشتوانه ندارد و با تنها پاره و بخشی از رای ِ همگانی نیز می تواند نقش ِ رهبری ِ خود را بازی کند. این همان چیزی ست که ما از آن زیر ِ عنوان ِ «نه ی ِ نیمه دمکراتیک» سخن گفته ایم. اینکه کسانی هستند که پادشاهی را، به ویژه اگر پسوند اش با نام ِ پهلوی آراسته شده باشد، به هیچ روی نمی خواهند. اینکه نه ی ِ نیمه دمکراتیک ِ اینان در یک پیرابود ِ قانون بنیاد، که در آن رای گیری انجام شده باشد، می تواند در آری ِ دیگران رفع شود و به دیگر سخن، در قانون ِ اساسی حل گردد، امری ست دیگر. در پیرابود ِ کنونی اما، هیچ کس حق ِ این را ندارد که از کنار ِ این «نه» به پادشاهی از یک سو، و «نع» به پادشاهی ِ پهلوی از سوی ِ دیگر، رد شود.

هم از این روست، که شکیبایی ِ اعلی حضرت برای ِ رسیدن به یک همرایی ِ همه جانبه، چیزی که ما از آن به صورت ِ نمادین، زیر ِ نام ِ به تعطیلات رفتن ِ ایشان یاد کرده ایم، جز شکیبایی در پدیدار شدن ِ گودو نیست. گودو در ایستار ِ کنونی، اگر بخواهد نیز نمی تواند بیاید. همبستگی ای که ایشان در پی ِ آن هستند و خود را نیز محور ِ ضمنی ِ آن، در نقش ِ یک پادشاه ِ احتمالی در آینده ای احتمالی قرار داده اند، با همه ی ِ فروتنی ای که ایشان به خرج داده اند، از بنیاد دست نیافتنی ست: ما ابزاری نداریم برای ِ رفع ِ نظر ِ مخالفان. در نبود ِ امکان ِ رای گیری ِ قانونی، مخالفان تا ابد می توانند مخالف باشند و تن به هیچ چیز ندهند و همرایی برای ِ همبستگی را به تاخیری همیشگی دچار کنند، امری که در نبود ِ قانون، حق شان است.

از این رو، تنها راه ِ پیش ِ رو، جدی گرفتن ِ همان چیزی ست که در حال ِ حاضر نیز عملا در آن به سر می بریم: تعلیق ِ پادشاهی. سیروس ِ پهلوی این تعلیق ِ واقعا موجود راست که باید جدی بگیرد. به جنبش دراوردن ِ چرخ ِ تاریخ، از طریق ِ قانونی، در شرایط ِ برون-قانونانه ی ِ امروز، شدنی نیست. ما به بیرون از خود پرتاب شده ایم. امری که در چندین جای ِ دیگر به تفصیل در باره اش سخن رانده ایم و نیازی به بازگویی نیست. بر این بنیاد، بر عهده گرفتن ِ «رهبری ِ ناقص» یگانه راه ِ پیش ِ روی است. رهبری ِ ناقص از آن رو، که هر رهبری ای در نفس اش، از آنجایی که پشتوانه ی ِ قانونی ندارد و امری ست برون-قانونانه (با ضد ِ قانونی اشتباه نشود)، در خود امری ست ناقص که در یک لحظه ی ِ خاص از فرایند ِ رهبری، باید جامه ی ِ داد و قانونی بر تن کند و دستاوردهای اش را به نهادهای ِ قانونی ِ همبود واگذارد. تا آن زمان، رهبری، نهادی ست ناقص. نقصی اما که دست ها را برای ِ بسیاری چیزها بازمی گذارد و ایرانزمین در پیرابود ِ تنگدستانه ی ِ کنونی، بیش از هر چیز نیاز به دست های ِ باز دارد.

ما در اینجا پیش از این جلو نمی رویم و فرااندیشیدن ِ این نگره (ایده) و روشن تر کردن ِ چشم اندازها را وامی بندیم به واکنش ِ کسان. اگر در آن سو گوش ها را خواست ِ شنیدن باشد، زبان ها را در این سو، توان ِ گفتن خواهد بود. تا آن زمان اما، پیام ِ ما این است:

به آنچه که دارد فرو می رود، به ایرکوتسک نگاه کن!

***

سیامک ِ ایرانی