صدای اعتراض زنان عرب: از اسماء تا منال شریف

ای رسول خدا، جنس زن گرفتار خسران و زیان است. گوینده این سخن اسماء[1] زنی عرب از عربستان هنوز سعودی نشده به پیامبر اسلام در 1400 سال پیش است، پاسخ پیامبر آیه ای بود که خبر از یکسان بودن منزلت زن و مرد می داد. اکنون 1400 سال بعد از اسماء، زنان همچنان گرفتار خسران و زیانند. عربستان کنونی اگرچه به برکتِ نفت، از نظر اقتصادی تغییرات بسیاری به خود دیده است و مظاهر مدرنیسم و تکنولوژی به آن راه یافته، اما زنان عربستان علاوه بر محرومیت از بسیاری از حقوق انسانی، اجازه رانندگی هم ندارند. تندروهای مذهبی رانندگی زنان را، عامل افزایش روسپیگری، طلاق و همجنس گرایی می دانند و از همین رو به شدت با آن مخالفت می کنند. 

حق رانندگی اکنون یکی از دغدغه های منال شریف و سایر فعالان زنان در عربستان سعودی است که مبارزه شان آوازه ای جهانی پیدا کرده است. به نظر می رسد مطالبه حق رانندگی، سرآغازی برای طرح سایر مطالبات در این کشور مسلمان باشد که زنان در موقعیتی تحقیرآمیز قرار دارند و مردان تمام و کمال برآنها قیمومیت دارند. در کشوری که زنان، هویت فردی شان، بی معنا و برای حضور در فضای عمومی محتاج همراهی مردان شناخته می شوند، مطالبه حق رانندگی، از سوی فعالان حقوق زنان، شاید منجر به استقلال زنان و رهایی از این وابستگی تحمیلی به مردان گردد.

 در حالی که، موقعیت زنان، در بسیاری از نقاط جهان متحول شده، و مبارزات فمینیست ها، همراه با تحولات اقتصادی و اجتماعی، باعث تغییر در وضعیت زنان و بهبود نسبی شده است اما زنان در کشورهای مسلمان، به دلیل شرایط متفاوت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هنوز نتوانسته اند به تغییری درخور و چشمگیر در زندگی شان نائل شوند. جنبش زنان، در این کشورها به کندی پیش رفته و درگیر موانع و چالش هایی است که زنان غرب حتی، دو قرن پیش نیز با آن دست به گریبان نبوده اند.

تفاوت ساختار سیاسی کشورهای غربی با نظام های سیاسی استبدادی برخی کشورهای اسلامی، روند شکل گیری، تداوم و موفقیت مبارزات زنان را تحت تأثیر قرار داده است. در دنیای غرب، تعهد حکومت به آزادی بیان و اجتماعات از یک سو، و از سوی دیگر متأثر بودن دولت از افکار عمومی و پاسخگو بودنش در برابر حکومت شوندگان، باعث شد خواسته های زنان مورد توجه و بررسی قرار گیرد و زنان با استفاده از چنین فضایی، مطالباتشان را مطرح کنند. درجهان اسلام اما، تفاوت ساختار سیاسی حاکم و قرائت های خشن و انعطاف ناپذیر از مذهب سبب شده است زنان نتوانند لب به اعتراض بگشایند.

 با این اوصاف اگرچه منال شریف و همفکرانش، راه دشوار و طاقت فرسایی در پیش رو دارند، اما به نظر می رسد او گام در راه درستی نهاده است. منال شریف، در روش مبارزه اش می رود پا جای پای فمینیست هایی بگذارد که در موج اول فمینیسم در آمریکا توانستند سنگر به سنگر جلو آیند و خواستهای خود را در جامعه مردسالار به کرسی بنشانند. تاریخ جنبش زنان نشان می دهد، مبارزات این جنبش وقتی ثمر می دهد که علاوه بر پیگیر بودن، خواسته های مشخصی داشته باشد.

فمینیست های اولیه در قرن نوزدهم تشخیص داده بودند که کلی گویی در حوزه حقوق زنان راه به جایی نمی برد و این خواسته های مشخص و تعریف شده هستند که می توانند، گروههای بیشتری از زنان و نیز مردان را با جنبش همراه کنند. در این راه، قدرتهای حاکم نیز بیشتر مجبور به پاسخگویی به مطالبات زنان هستند و ممکن است مقاومت کمتری نسبت به خواسته های زنان ایجاد شود. می توان امیدوار بود که زنان عربستان بعد از طرح حق رانندگی و رسیدن به آن، مطالبات دیگرشان را به تدریج مطرح و به موفقیت برسند.

مبارزۀ منال شریف که خود در اقدامی جسورانه، رانندگی در خیابانهای شهر جده را تجربه کرد و فیلم آن را نیز منتشر کرد، علاوه بر رسوا کردن نظام استبدادی و ضد زن عربستان، صدای اعتراض زنان را از دل تاریخ این کشور به گوش جهان رسانده است که جنس زن گرفتار خسران و زیان است. زنان راهی غیر از مبارزه برای رهایی از این خسران و زیان ندارند.

پانوشت:

[1] در کتاب تفسیر المیزان سیدمحمدحسین طباطبایی و تفسیر نمونه ناصر مکارم شیرازی از زنی به نام اسما (که اولی او را بنت یزید انصاری و دیگری او را بنت عمیس و همسر جعفر ابیطالب معرفی کرده) یاد شده که ظاهراً اولین زنی است که وضعیت زنان در اسلام را مورد پرسش قرار می دهد و از آن نزد پیامبر شکوه می کند. در تفسیر نمونه آمده است : اسماء به خدمت پیامبر آمده عرض کرد: ای رسول خدا، جنس زن گرفتار خسران و زیان است. پیامبر فرمود چرا؟ عرض کرد: به خاطر اینکه در اسلام و قرآن فضیلتی دربارة آنها همانند مردان نیامده است. اینجا بود که آیه فوق [آیه 35 سورۀ احزاب] نازل شد و به آنها اطمینان داد که زن و مرد در پیشگاه خدا از نظر قرب و منزلت یکسانند، مهم آنست که از نظر اعتقاد و عمل و اخلاق اسلامی واجد فضیلت باشند.