گفت‌وگو با امیر رشیدی
فرزاد صیفی‌کاران
دو ماه از آغاز به کار مجلس یازدهم شورای اسلامی می‌گذرد. اصول‌گرایان دراین دوره دست بالا را دارند. یکی از اصلی‌ترین اهداف و دغدغه‌های این مجلس بهره‌برداری رسمی از پروژه شبکه ملی اینترنت (شما) و محدود کردن بیش از پیش اینترنت است. این موضوع را می‌توان درخلال شعارها و صحبت‌های نمایندگان تندرو مجلس به وضوح مشاهده کرد. شبکه ملی اینترنت یا اینترنت ملی در دولت حسن روحانی اجرایی شد و اکنون مشخص نیست منظور برخی نمایندگان از راه اندازی اینترنت ملی و پیگیری آن در مجلس یازدهم دقیقا چیست؟
از ابتدای ورود اینترنت به ایران، همواره بحث کنترل برفضا و محتوای اینترنت وجود داشته و تلاش‌های بسیاری در سال‌های گذشته دراین راستا صورت گرفته است. اما مجلس یازدهم تا چه اندازه امکان عملی کردن این امر را دارد و چگونه می‌خواهد آن را عملی کند؟ اینترنت ملی چه تاثیری بر سازوکار فیلترینگ و محدود کردن اینترننت در ایران خواهد گذاشت؟ اصول‌گرایان چرا دغدغه تسلط و محدود کردن اینترنت را در سر دارند؟
زمانه این پرسش‌ها را با امیر رشیدی، پژوهشگرامنیت و دسترسی به اینترنت در میان گذاشته است. امیر رشیدی معتقد است در حالی که شبکه ملی اینترنت (شما) راه اندازی شده است، صحب‌های نمایندگان مجلس درباره اینترنت ملی مبهم و ناشی از دعواهای سیاسی است.
■ گفت‌وگوی زمانه با امیر رشیدی را بشنوید:
بیژن نوباوه وطن، نماینده اصول گرای تهران در مجلس شورای اسلامی، طی مصاحبه ای گفته بود ساز و کار اینترنت ملی معلوم است، اما آن را اجرایی نمی کنند و «اینترنت ملی» را در مجلس یازدهم پیگیری می‌کنم. امیر رشیدی به زمانه می‌گوید راه‌اندازی اینترنت ملی که مجلس ادعای آن را دارد محل سوال است، چرا که شبکه ملی اطلاعات (شما) راه اندازی شده و در حال حاضر مشغول به کار است:
«آنها باید ابتدا به این سوال جواب بدهند که منظورشان چیست و چه چیزی را می‌خواهند به دست بیاورند که الان به دست نیاورده‌اند. در مجموع به نظر می‌آید که این مجلس تا حد زیادی بیشتر هیاهو کرده و دوست دارد خودش را خیلی انقلابی در همه حوزه‌ها نشان بدهد، از جمله اینترنت. شبکه ملی اطلاعات سندی دارد که در برنامه توسعه پنجم وجود دارد، اگر به آن مراجعه کنید، توضیح داده شبکه ملی اطلاعات چیست. در واقع فاز اول شبکه ملی اطلاعات را معاون اول روحانی افتتاح کرد و اگر مقایسه بکنیم با چند فازی که تا الان دولت افتتاح کرده، بر اساس آن سند کار دارد پیش می‌رود. به نظر می‌آید بیشتر تمایل دارند که فضا مسدودتر بشود. یعنی هدف شبکه ملی اطلاعات نیست، دنبال محدودیت بیشتر هستند و می‌خواهند همین چند سایت و شبکه‌هایی اجتماعی مانده مانند اینستاگرام را محدود بکنند.»
شبکه ملی اطلاعات (شما) پروژه‌ای است که به عنوان زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور، یکی از مهم‌ترین پروژه‌های کلان در عرصه فضای مجازی برای جمهوری اسلامی به حساب می‌آید.
راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات (شما) یکی از خواسته‌های علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی بود. خامنه‌ای اسفند ۱۳۹۰ دو سال بعد از اعتراضات سال ۸۸ درباره اهمیت راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات گفته بود:
«فضای مجازی خیلی مهم است و آنچه از همه مهم‌تر است، مسئله شبکه ملی اطلاعات است. امروز فضای مجازی مخصوص ما نیست و همه دنیا با فضای مجازی درگیرند و کشورهایی که شبکه ملی اطلاعات درست کرده و فضای مجازی را به نفع خودشان و ارزش‌های مورد نظر خودشان کنترل کرده‌اند، یکی دوتا نیستند. متأسفانه در زمینه شبکه ملی اطلاعات در کشور کوتاهی شده و کاری که باید انجام گیرد، انجام نگرفته است.»
شبکه ملی اطلاعات هزینه سرسام‌آوری هم برای دولت به همراه داشت. بر اساس تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در اردیبهشت ۹۹، برآورد شده که دولت در طول ۱۵ سال گذشته حدود ۱۹ هزار میلیارد تومان بودجه را صرف راه‌اندازی و اجرای پروژه شبکه ملی اطلاعات (شما) کرده است.
با توجه این بودجه‌های کلان، شبکه ملی اینترنت چه تاثیری بر فیلترینک و اینترنت در ایران خواهد داشت؟ امیر رشیدی می‌گوید بزرگ‌ترین ضربه‌ای که شبکه ملی اینترنت وارد کرده، جدا شدن ترافیک داخلی از ترافیک خارجی و محدود کردن دسترسی کاربران ایرانی به شبکه اینترنت جهانی است:
«اما زمانی که آنها قیمت ترافیک اینترنت بین‌المللی را افزایش می‌دهند، مشکلی که کاربرها بیشترین اعتراض را نسبت به آن دارند، قیمت ترافیک داخلی را کاهش می‌دهند، حجم ترافیک بین‌الملل را کاهش می‌دهند، در نتیجه کاربران ایرانی اگر بخواهند از سرویس‌هایی که خارج از ایران قرار دارد استفاده کنند، مجبور هستند پول بیشتری را پرداخت بکنند، نزدیک به دو برابر و شاید کمی بیشتر. در نتیجه مجبور هستند از سرویس‌های داخلی استفاده بکنند که طبیعتا امنیت‌شان پایین‌تر می‌آید و دسترسی‌شان به آنچه که شبکه جهانی اینترنت گفته می‌شود، محدودتر خواهد شد.»
اخیرا پروژه‌ای به نام «فیلتربان» کارخود را را آغاز کرده و امیر رشیدی به همراه تعدادی دیگر از همکارانش در آن فعالیت دارند. او در پاسخ به این پرسش که پروژهایی نظیر فیلتربان چگونه می تواند دربرابر خواست محدودیت اینترنت که از سوی مجلس یازدهم دنبال می شود مقاومت و فعالیت کند، به زمانه می‌گوید:
«بخشی از این پروژه کارش بررسی اختلال‌ها و قطع اینترنت در ایران است. از آنجایی که وزارت ارتباطات و سایر شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت در ایران اساسا شفافیت ندارند و به مردم گزارش نمی‌دهند، اعلام نمی‌کنند چرا و چه مشکلی پیش می‌آید که مثلا اینترنت در یک نقطه‌ای مختل یا قطع می‌شود، بخشی از هدف ما شفافیت و اطلاع‌رسانی به مردم است که بدانند چه اتفاقی برای شبکه می‌افتد و بعد پاسخگو کردن مجموعه وزارت ارتباطات، شرکت‌های خصوصی و آی‌اس‌پی‌ها تا شفاف عمل کنند.»
درباره شبکه ملی اطلاعات (شما) چه می‌دانیم؟
● راه‌اندازی «شما» یکی از خواسته‌های علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی است. به گفته سعید رضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، طرح شبکه ملی اطلاعات تا سال ۱۳۹۸ برای دولت ۱۲ هزار میلیارد تومان هزینه در بر داشته است.
● در این سال‌ها، شدت‌گرفتن تکاپوی حکومت برای راه‌اندازی شبکه ملی ماهیتی «واکنشی» داشته است: واکنشی به اعتراض‌های گسترده مردمی که از ۱۳۸۸ تا امروز فاصله‌شان بسامدشان فزون‌تر و فاصله‌شان کمتر شده است.
● ایده یک شبکه «ملی» اینترنت از دولت محمود احمدی‌نژاد آغاز شد. احمدی‌نژاد «شورای عالی فناوری اطلاعات» را که در آخرین سال دولت محمد خاتمی طرح‌ریزی شده بود، اجرایی کرد و در نخستین جلسه این شورا از تصویب کلیات «شبکه اینترنت ملی» خبر داد. یک سال پیش از آن، قبل از امضای اساسنامه شورای تازه‌تأسیس به دست محمدرضا عارف ، معاون اول وقت رئیس‌جمهوری، یکی از نخستین پرونده‌های سرکوب فعالان اینترنتی رقم خورده بود: پرونده وبلاگ‌نویسان.
● اعتراض‌های ۱۳۸۸ که فیس‌بوک و توئیتر در پخش اخبار و سازماندهی‌اش تأثیرگذار بودند، به برنامه‌های حکومت شدت بخشید. توسعه «شما» ۱۳۸۹ به برنامه توسعه پنجم وارد شد و علی خامنه‌ای یک سال بعد، نومید از شورای عالی فناوری، شورای دیگری تشکیل داد: شورای عالی فضای مجازی.
● تفاوت اصلی شورای عالی فضای مجازی با شورای عالی فناوری در ترکیب اعضا بود. دومی مطلقاً در اختیار دولت بود و اولی، مملوء از نزدیکان به رهبری، رئیسان دو قوه دیگر، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی انتظامی و سازمان تبلیغات اسلامی.
● بدنه نزدیک به اصلاح‌طلبان در جنبش سبز در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۹۲ حسن روحانی را برگزیدند. هرچند رئیس دولت جدید از آزادی بیشتر در اینترنت خبر می‌داد، اسفند همان سال، در پانزدهمین جلسه شورای عالی فضای مجازی راه‌اندازی «شبکه ملی اطلاعات» ــ‌به جای شبکه ملی اینترنت، اما با همان هدف ــ و با بودجه‌ای یکساله به میزان ۱۰۰ میلیارد تومان تصویب شد. در مصوبه دوم، بند ۲، یکی از الزام‌های شبکه ملی اطلاعات چنین تعریف شده است:
● «شبکه‌ای کاملاً مستقل و حفاظت‌شده نسبت به دیگر شبکه‌ها (از جمله اینترنت) با امکان تعامل مدیریت‌شده با آنها».
● اختلاف دولت روحانی و شورای عالی فضای مجازی بارها به رسانه‌ها کشیده شد. نهایتاً در ۱۵ شهریور ۱۳۹۴، خامنه‌ای خود وارد شد و در حکمی خواهان انحلال شورای عالی فناوری اطلاعات به نفع شورای عالی فضای مجازی شد: « انحلال شوراهای عالی مصوب در گذشته که موازی این شورا هستند، به‌منظور تحکیم جایگاه فراقوه‌ای و موقعیت‌محوری و کانونی شورای عالی و نیز انتقال وظایف آن شوراها به شورای عالی فضای مجازی.»
● رهبر جمهوری اسلامی این‌بار هم خواهان «تسریع در راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات پس از تصویب طرح آن در شورای عالی و نظارت مستمر و مؤثر مرکز ملی بر مراحل راه‌اندازی و بهره‌برداری از آن» شد.
● شورای عالی فناوری اطلاعات که بازوی قدرت دولت در فضای مجازی است، علی‌رغم دستور خامنه‌ای، به حیاتش ادامه داد، هرچند تلاش‌هایی برای رفع موازی‌کاری و توجیه وجودی آن صورت گرفت.
● اعتراض‌های دی ۱۳۹۶ بار دیگر حکومت را به تکاپو انداخت، تلگرام فیلتر شد و پیام‌رسان‌های بومی به لحاظ سرمایه‌گذاری رونق گرفتند. همزمان اپ‌های بومی دیگر در طی این سال‌ها در حال توسعه بود.
● آبان ۹۸ اما هر دو دسته دولتی‌ها و محافظه‌کاران نزدیک به رهبری را بیش از پیش ترساند. اینترنت برای چندین روز مختل شد. هیأت دولت حسن روحانی که قول برداشتن دست از دکمه فیلترینگ را داده بود، ۲۶ آبان ۱۳۹۸ اساسنامه شورای اجرایی فناوری اطلاعات را تصویب کرد. این شورا خود را مقید به مصوبات شورای عالی فضای مجازی ــ و یعنی، راه‌اندازی «شما» ــ کرده است.
● حسن روحانی ۱۷ آذر در جلسه بودجه ۹۹ مجلس آشکارا گفت که دولت به دستور علی خامنه‌ای و «برای بی‌نیازشدن از خارج» شبکه ملی اطلاعات را تقویت خواهد کرد.
● روحانی گفت که دستور تکراری خامنه‌ای «اخیراً» صادر شده است. همزمانی آن با اعتراض‌های آبان دلیلش را آشکار می‌کند.
«زمانه» سال گذشته و پس از اعتراضات آبان ۹۸، یک نظرسنجی با موضوع اینترنت ملی انجام داد که بنا بر نتایج آن اکثریت مطلق ۹۳ درصدی پاسخ‌دهندگان ساکن ایران به پرسش‌های «زمانه» از پیشرفت این شبکه و دورنمای قطع دسترسی آزاد به شبکه جهانی اینترنت ابراز نگرانی کردند. با وجود این نگرانی و تجربه‌‌هایی که وجود دارد، بیش از ۶۴ درصد آنها نمی‌دانند که در صورت قطعی دوباره اینترنت، مانند آنچه همزمان با اعتراضات آبان ۹۸ رخ داد، چه باید بکنند.
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.
افزودن دیدگاه جدید