فقر غذایی به روایت آمار

حق دسترسی به غذا به عنوان بنیادی‌ترین حق انسانی مطرح است. بند 12 اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی به موضوع برطرف کردن هر نوع محرومیت در زمینه مسکن، بهداشت، کار و تغذیه اختصاص دارد و این مهم را از وظایف اصلی دولت برشمرده است. اصل 43 قانون اساسی نیز تامین نیازهای اساسی مسکن، بهداشت، خوراک، آموزش و پرورش و پوشاک را بر عهده دولت قرار داده است. در همین راستا مهم ترین وظیفه دولت ها حفظ ثبات اقتصادی و در راس آن ثبات قیمت‌هاست. این در حالی است که افزایش سطح عمومی قیمت ها بخصوص در سال های اخیر موجب کاهش قدرت خرید خانوار شده است و با توجه به اینکه در سنوات گذشته اغلب تورم اقلام غذایی بالاتر از تورم عمومی بوده است این مسئله کیفیت تغذیه خانوارها را تحت تاثیر قرار داده که این خود تهدیدی برای امنیت غذایی خانوار به شمار می آید.

در مطالعه‌ای که مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 1398 انجام داده است همزمان با افزایش قیمت‌ها، نسبت مصرف کالاها در دهک‌های متفاوت با هم مقایسه شده است. بر اساس داده‌های این مطالعه مصرف گوشت گوسفند در دهک دهم 27 برابر مصرف دهک اول است. همچنین میزان مصرف مواد غذایی در چند گروه شاخص نشان می‌دهد که در سال 98 نسبت به سال 97 یک تغییر عادت غذایی در حال شکل گرفتن بوده که باعث شده مصرف برخی کالاها بی رویه بالا برود. برای مثال دهک اول 42.7 درصد افزایش مصرف تخم مرغ داشته است که این مشخص می‌کند خانوارهای این دهک پروتئین خود را از این محل تأمین و تخم مرغ را جایگزین سایر منابع پروتئینی کرده‌اند.

مطالعاتی که بر روی کشش قیمت اقلام غذایی انجام شده است نیز نتایج مهمی را به دست می‌دهد. در این مطالعه کالاهای غذایی به سه گروه نان لبنیات و گوشت تقسیم شده و کشش‌های آنها محاسبه شده است. بر این اساس در سال 1395 هر سه این گروه کالایی، ضروری بوده‌اند اما در سال 97 گوشت به زمره کالاهای لوکس در سبد غذایی تبدیل شده است. همچنین لبنیات کالایی پرکشش است که نشان می‌دهد با افزایش قیمت آن مصرف به شدت کاهش می یابد و در مقابل نان کالای کم کشش است که حتی با افزایش قیمت، خانوار قادر نیست مصرف آن را تغییر چندانی بدهد.

همچنین تمرکز روی بیست درصد فقیرترین افراد جامعه نشان می‌دهد کشش درآمدی نان در این گروه منفی است که به این معنی است اگر درآمد خانوار افزایش یابد خانوار تمایل دارد مصرف آن را کاهش دهد و کالای باکیفیت‌تر جایگزین کند. همچنین کشش قیمتی کالای نان برای 20% فقیرترین اول جامعه مثبت است که نشان می‌دهد نان برای فقیرترین گروه جامعه یک کالای گیفن است. [به این معنی که خانوار قادر نیست این کالا را با کالای دیگر جایگزین کند و حتی با افزایش قیمت مجبور می‌شود از این کالای حداقلی بیشتر تهیه کند و به ازای آن مصرف کالاهای دیگر را کاهش دهد.] علاوه بر این سهم هزینه‌های خوراک در بیست درصد فقیرترین افراد جامعه 32 درصد بوده است که با سهم کالای گران‌قیمتی مانند مسکن برابری می‌کند.

غلات به عنوان مهم ترین منبع غذایی جهان است که 50 درصد جیره غذایی مردم در دنیا را تشکیل می‌دهد اما این رقم در کشور ما 63 درصد است. طی یک دهه اخیر مصرف گندم هر فرد از 170 کیلو در سال 1390 به 162 کیلو در سال 1396 رسیده بود اما درسال 99 این مقدار به 168 کیلوگرم افزایش پیدا کرده است. این نشان می دهد در سال های اخیر افزایش بی رویه قیمت‌ها باعث شده است مصرف گندم توسط مردم افزایش پیدا کند. بر اساس مطالعات مختلف مصرف نان در کشور ما 2 تا 3 برابر کشورهای مختلف است. این نشان می دهد افراد به سمت سیری شکمی حرکت می کنند و دریافت حداقل کالری را در برنامه خودش دارند. از سویی این یک هشدار برای کشور و مسئولین است که هرگونه گران کردن قیمت نان می تواند نه با کالای دیگر که با گرسنگی جایگزین شود.

لبنیات به عنوان یک ماده با ارزش غذایی بالا محسوب می‌شود. از آذر ماه سال 1389 که قطع یارانه شیر موجب افزایش هزینه‌های تمام شده تولید آن شد، قیمت لبنیات افت و خیزهای بالایی داشته است. طی سال های اخیر مصرف شیر و محصولات لبنی از 127 کیلوگرم در سال 90 به 100 کیلوگرم در سال 1397 رسیده است. این در حالی است که کمتر از یک سال پیش ما با افزایش قیمت‌های بیشتری مواجه بوده‌ایم و حتما کاهش مصرف بیشتری را به دنبال داشته است. سرانه مصرف شیر برای هر فرد ایرانی ذر سال 1398 به 28.2 کیلوگرم رسیده است این در حالی است که مصرف سرانه شیر در دنیا 117 کیلوگرم است.

در حالی‌ که سرانه مصرف گوشت قرمز در دنیا رو به افزایش است، اما این میزان در کشور ما در حال کاهش است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد سرانه مصرف گوشت قرمز در کشور (مصرف خانوار و سایر مصارف) از ۹٫۶ کیلوگرم در سال ۱۳۹۵ به ۸٫۵ کیلوگرم در سال ۱۳۹۷ کاهش یافته است. سرانه مصرف گوشت در خانوارهای کشور نیز از ۶٫۸ کیلوگرم در سال ۱۳۹۵ به ۵٫۴ کیلوگرم در سال ۱۳۹۷ کاهش یافته است.

رشد فزاینده قیمت انواع گوشت در سال های اخیر بسیاری از خانوارها را در تأمین این کالای اساسی با مشکل مواجه کرده است. بر اساس نظرسنجی انجام شده توسط مؤسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی در حوزه بیمه بیکاری مصرف گوشت قرمز حدود ۷۲ درصد از خانواده‌های افراد بیکارشده ناشی از وقوع بیماری کرونا، کاهش جدی پیدا کرده‌است و حدود ۱۵ درصد از خانواده‌های بیکارشدگان، حتی پیش از دوره بیکاری نیز توان خرید گوشت قرمز به صورت ماهانه را نداشته‌اند.

انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی نیز بر اساس داده‌های حاصل از بیش از 22هزار خانوار شهری و روستایی درباره میزان مصرف گروه های غذایی و ریز مغذیها در سه ماهه اول سال 99 مطالعه‌‌ای انجام داده است. نتايج مطالعه مذکور نشان داده است كه مصرف منابع پروتئيني جانوري شامل گوشت‌هاي قرمز و سفيد، به دليل هزينه بالا، بسيار محدود شده و حتي بسياري خانوارها، اين منابع پروتئيني را به‌طور كامل از سبد غذايي و هزينه‌هاي خود، حذف كرده‌اند.

جمع‌بندی مطالب فوق گویای این است که افزایش شدید قیمت‌ها به‌ویژه در چند ساله اخیر سبب کاهش قدرت خرید خانوار شده که این کاهش قدرت خرید در سبد غذایی خانوار خود را بیشتر نشان داده است. عدم تطابق درامد خانوار با هزینه‌ها باعث شده خانوار سفره خود را کوچک و بی‌کیفیت‌تر کند و تمرکز خود را بر سیری شکمی قرار دهد. هم نتایج شبیه‌سازی‌های نظری و هم نتیجه آمار واقعی نشان از تغییر عادات غذایی دارد. تغییرات عادات غذایی می تواند بستر ساز حذف گروه‌های غذایی ضروری باشد به خصوص در خانواده هایی که کودکان در حال رشد دارند. این هشدار به صدا درآمده که نسل آینده در معرض سوء تغذیه‌های شدید ناشی از کاهش دسترسی به مواد مغذی است.

*برگرفته از جلسه برگزار شده در موسسه دین و اقتصاد

ايران فردا