رفتن به محتوای اصلی

نا پرسایی و دین خویی در نزداندیشه ورزان ایرانی
31.10.2021 - 08:35
نا پرسایی و دین خویی در نزداندیشه ورزان ایرانی
پرسشگری آنهم از نوع فلسفی اش فقط میتواند در بسترهای مناسب فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جوانه زده و به بار نشیند. بزرگان فرهنگ و ادب تاریخ ایران سده های متمادی، به جز در دوره هایی کوتاه و گذرا با دو مانع عمده در طرح پرسشهای بنیادی زمانه خود روبرو بوده اند: استبداد دینی و استبداد سیاسی. استبداد دینی اغلب شدیدتر و همه جانبه تر از استبداد سیاسی در سرکوب و محو پرسشگری نقش ایفا کرده است. یکی از عجایب روزگار در نزد بعضی از ما ایرانیان هم، نفی این حقیقت بدیهی است که نمیپذیرند، یکی از دلایل قلت پرسشگران و مبشران ایدهای نو در راه ورسم زندگی در گذشته و حال ما همین استبداد نیرومند دینی بوده که در کنه و ذات خویش هیچ پرسشی را در حوزه اصول بنیادی اش نه تنها نمی پذیرد، بلکه با بیرحمی و بدون هیج ملاحطه ای سخت خفه میکند. چنین طبیعتی البته فقط مختص دین اسلام نیست، ایدئولوزیهای تامگرای غیر دینی در دوران معاصر نیز همه گی همینگونه بوده اند، ولی چنین ایدئولوژیهایی برای ماایرانیان قطعا متاخر و جدیدند. انچه در تار و پود و سلولهای بافت فرهنگی ما دارای قدمت و دوام بی گسست بوده، همین استبداد دینی منتج به ناپرسایی و دین خویی ما بوده است. در تعدیل این وضع، معمولا چند ادعای کم مایه وارزان و بی پشنوانه به میان کشیده میشود از جمله: 1-وقتی کسی صحبت از قدرت استبداد دینی در سرکوب پرسشگری میکند، متهم به ضدیت با دین و دینداران میشود.2-کوشش میشود ضرر وزیان این سرکوب را، در نظر ما ایرانیان، بین استبداد دینی و استبداد غیر دینی دین ناباوران که هیچگاه در جامعه ایران قدرت و نفوذی در خور و در موضع قدرت نداشته تقسیم کنند.3-به گزافه میگویند که در کشور ایران، سخت ترین و بنیانی ترین پرسشها را خود متفکران دینی از دین کرده اند.
کتاب "مشروطه ایرانی" نوشته دکتر ماشاءالله آجودانی، در رد این مورد سوم خلاصه ای از نقش این عالمان دینی را، خصوصا در بخش "قلمرو ترس؛ عصر سنت و نو آوری آورده است. بر طبق توضیح وی، روحانی بلند مرتبه روش بینی چون آقانجفی قوچانی مجبور میشود اثار کسانی چون خواجه نصیر الدین طوسی و یا مثنوی مولوي را از ترس علما وطلاب مشهد در نهایت اختفا و پنهانکاری بخواند که مبادا تکفیر و طرد شود.
ملا احمد نراقی آموزش علومی چون هندسه و طب و نجوم و عروض و موسیقی و حساب را برای طلاب غیر واجب اعلام میکند چون نفعی برای آخرت آنها ندارد. آجودانی مینویسد:" این نحوه تلقی را باید در تاریخ تحول در اندیشه اسلامی جستجو کرد. چند قرن پیش از این، غزالی مهمترین ضربه کاری را بر تفکر فلسفی و میراث آن فرود آورده بود. در نتیجه، تلاش معتزله وخرد گرایان کم کم رنگ باخت و نحوه تفکر اشعریان، فرصت رشد و گسترش به اندیشه خرد گرا و تفکر فلسفی نداد و "اندیشیدن" در ایران اسلامی از مسیر نسبتا آزاد آن خارج شد و در چهارچوب شرع گرفتار ماند"(ص 216 مشروطه ایرانی چاّپ سیزدهم)..."در قرن یازدهم هجری، فلسفه ملاصدرا که خود از آن به نام "حکمت متعالیه" یاد کرده است، بر پایه ترکیب و امتزاج مبانی حکمت مشایی، کلام، حکمت اشراقی و عرفان نظری نضج گرفت و به عنوان بیان نهایی فلسفه و حکمت اسلامی، در چند قرن اخیر نزد علاقمندان به حکمت و علوم عقلی، مطرح بحث بوده است. فلسفه او در حقیقت میعادگاه تلاقی و وحدت دو شعبه مهم تفکر ایرانی یعنی شعبه عقلی و شهودی آن بوده است. تلاقی و وحدتی که به نفع تشییع، بیان نهایی یافته بود و بیش و کم به حکمت مسلط در جامعه اسلامی مبدل گردیده بود. چنان که شارحان حکمت در دوره های بعد، که مدرسن فلسفه او هم بوده اند، جای حکمت مشایی را در زیر سیطره نفوذ و اندیشه او به بحث وکند و کاو میگرفتند. در حقیقت حکمت متعالیه او نقطه پایانی بر "اندیشیدن فلسفی" در ایران نهاد(ص 211-12 همانجا)" آجودانی در ادامه بحث خود، کار پیروان بعد از وی را، نه نو آوری و تازه اندیشی بلکه شرح و توصیف و تقویت ادله های وی میداند و نه چیزی بیش ازآن.
باور کنیم و بپذیرم که طراحان نظریه "تسلط دین خویی وناپرسایی" بر فضای فکری اندیشه ورزان ما، خصوصا در دوره های اخیر چه قبل و چه بعد از مشروطیت تاکنون، اگر حتی در این مورد نتوانسته باشند تمامی حقایق را کشف کنند، اما قطعا بخش مهمی از علل بنیادی ناکامی صاحبنظران ما در نوزایی اندیشه ایرانی را، آشکار ساخته اند.
اصغر جیلو

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

کیانوش توکلی

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد! 

افزودن دیدگاه جدید

لطفا در صورتیکه درباره مقاله‌ای نظر می‌دهید، عنوان مقاله را در اینجا تایپ کنید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.

لطفا نظر خودتان را فقط یک بار بفرستید. کامنتهای تکراری بطور اتوماتیک حذف می شوند و امکان انتشار آنها وجود ندارد.

CAPTCHA
لطفا حروف را با خط فارسی و بدون فاصله وارد کنید CAPTCHA ی تصویری
کاراکترهای نمایش داده شده در تصویر را وارد کنید.