رفتن به محتوای اصلی

تاریخ علم است یا قطب نمای سیاسی ایدئولوژیک؟
21.09.2022 - 13:08

تاریخ را برای بهتر فهمیدن و ساده تر کردن مطالعه به دوره هایی تقسیم می کنند. دوره بندی تاریخ سبب می گردد که تسلسل رخ دادها تاریخی بهتر در حافظه بماند و تحول رویدادها در درازای زمان قابل پی گیری گردد.  با دوره بندی تاریخ چشم اندازهای گسترده تری ایجاد می گردد و از آن طریق می توان به چارچوب های تفسیری دست یافت تا علت های بروز رویدادها را روشن تر سازد. برای فهم تاریخ رجوع به نص منابع تاریخی کافی نیست. یافتن و شناخت نیروهای کنش گر و هدایت کننده در پشت رویدادها مانند عامل زور، مناسبات حقوقی، شکل اعمال قدرت، نرم های فرهنگی نیز ضرورت دارد. تاریخ هایی که در باره ایران نوشته شده، مبتنی بر دوره بندی تاریخ ایران نیست. تاریخ ایران را در یک تقسیم بندی عمومی به تاریخ پیش از اسلام و تاریخ پس از اسلام تقسیم می کنند و رویدادهای را در ذیل این تقسیم بندی می آورند. 
 سقوط دولت باستانی ایران و آغاز ورود اسلام به ایران رخداد بسیار مهمی است که می تواند بیانگر تغییرات ژرفی در تاریخ ایران زمین باشد، اما تقسیم تاریخ ایران بر مبنای آن به نا روشنی های زیادی دامن زده است. این ناروشنی از آن جهت مشکل زاست که محتوای تحولات و تغییرات را تحت الشعاع مفاهیم دینی قرار می دهد که خود قابل تعریف و تحدید نیستند و بنا به شرایط زمان متحول و دگرگون می گردند. اینکه واقعه ای تاریخی مبنایی برای گاه شماری گردد، مانند تاریخ تولد مسیح در میان مسیحیان و یا تاریخ مهاجرت محمد از مکه به مدینه در میان مسلمانان، مبنایی برای تقسیم تاریخ ایجاد نمی کند. در دوران جدید در راستای علم گرایی تاریخ را از جهت تحولات در فن و تکنولوژی یا تحولات اقتصادی و تولیدی و یا تحولات فرهنگی تقسیم بند می کنند. تقسیم بندی معمول و معروف تر تقسیم فرهنگی است که در آن تاریخ به دو دوره بزرگ ماقبل تاریخ و دوره تاریخی تقسیم می شود. دوره تاریخی نبز به نوبه خود به دوره باستان، دوران سده های میانه (قرون وسطی) و دوران جدید تقسیم می گردد. اغاز و پایان این دوره ها در سر زمین های مختلف می تواند متفاوت باشد. مثلا در دورانی که سر زمین های جنوب اروپا و میانرودان دوران تاریخی شان را سپری می کردند، سر زمین های شمال اروپا در دوران ماقبل تاریخ خود بودند. بنا بر این تقسیم بندی، دوران سده های میانه ایران زمین با سقوط تیسفون و قرار گرفتن ایران زمین در مدار قدرت خلافت عربی آغاز و پس از 900 سال با استقرار دولت صفوی پایان می یابد. دوره سده های میانه ایران دوره ای است که در میان دوره باستان و دوران جدید قرار می گیرد و به این سبب به آن دوره سده های میانه ایران گوییم. در سده های میانه شاخص ها و عوامل مهمی از تاریخ باستانی ایران دستخوش تغییرات بزرگ گردید. زبان، خط، دین، افتصاد، بافت اجتماعی و ترکیب جمعیتی و استقلال سیاسی تحت تاثیر تحولات سده های میانه قرار گرفت. با استقرار دولت صفوی و احیای استقلال، دوران جدید ایران آغاز می گردد که خود به دو زیر دوره تقسیم می شود: نخست دوره تحکیم دولت ملی است که به شیوه استبدادی انجام شد و دوم: دوره مشروطیت و دمکراتیک شدن هرم قدرت است که تا انقلاب اسلامی ادامه داشت. با انقلاب اسلامی هرم قدرت و مناسبات فرهنگی به سده های میانه بازگشت کرده است.    
 تاریخ نگاری سنتی   
 تاریخ پژوهی ِ سنتی بیشتر به نقش فرد و عامل های انسانی تاکید می ورزد. در این تاریخ نگاری ها و تاریخ پژوهی ها، تاریخ به صحنه نمایش بزرگی شبیه می گردد که در هر دوره ای کسانی می آیند، تقشی می آفرینند، آثاری از خود باقی می گذارند و از صحنه خارج می شوند، و آنگاه نوبت به دیگرانی می رسد تا بیایند و بازی را در صحنه تاریخ ادامه دهند. 
 متفکران از سده های دور متوجه نیروها و یا عامل های  تاثیر گذار بیرون از اراده فرد در تاریخ شده بودند، و از انها با نام هایی چون سرنوشت و تقدیر یاد می کردند، بدون آنکه بتوانند ماهیت این عامل های محسوس اما ناپیدا را روشن سازند. به این جهت رویداد های بزرگ تاریخ اغلب منتسب به قدرت های اسرار آمیز و یا اراده های فرا طبیعی می گردید. 
 در سده های میانه نظریه های مبتنی بر  «تغییر ناپذیری»، اصلی طبیعی، و «تغییر» امری استثنایی شمرده می شد . به این سبب وقوع حادثه های بزرگ تاریخی که اصل ثبات و تغییر ناپذیری را نقض می کرد، به تقدیر یا سرنوشت مرتبط می گردید. تاریخ سده های میانه تاریخ ثبات عالم و آدم بود و خوب و بد حوادث نیز به خلق و خوی و منش آدمیان نسبت داده می شد. تاریخ نگار نیز وظیفه ای جز بیان خطی رویداها نداشت و در آنجا که با گسل های بزرگ در گردش تاریخ روبرو می شد و از فهم علت عاجز بود، انگشت حیرت به دندان می گزید و پای سرنوشت و تقدیر را به میان می آورد و  به تعبیر سعدی « هرچه گویی چاره دانم کرد جز تقدیر را». 
 علم گرایی در تاریخ نگاری یا تاریخ نگاری مدرن
 در دو سده گذشته  پژوهش های تاریخی نیز در مسیر علم گرایی به حرکت درآمد و نقش اراده های اسرار آمیز در رویدادها و کنش های تاریخ کنار گذاشته شد و نقش فرد در تاریخ اهمیت اولیه را از دست داد. پژوهش تاریخ متکی بر وارسی اسناد و مدارک  گردید. در مسیر علم گرایی در تاریخ است که نظریه های مختلفی نیز در باره تاریخ مطرح گردید.  
مارکس و انگلس کوشیدند تا تحولات تاریخی و رویدادها را با طرح نظریه ساختاری توضیح دهند. بنا بر نظر آنها تاریخ بنا بر قانونمندی های جبری به حرکت در می آید، و انسان ها مقهور و مجبور به سر نوشتی هستند که این قانونمندی بر آنها اعمال می کند.  این سرنوشت تاریخی ربطی به دنیاهای اسرار آمیز ندارد و منشاء آن صرفا مناسبات اقتصادی است. مطابق این نظریه نقش فرد در رویدادها  در حد یک معلول و نقشی است که ساختار اقتصادی به او محول کرده است.  
درمقام تعدیل نظریه ساختاری مارکس نظریه دیگری مطرح گردید که در آن تاریخ را نتیجه بازی مشترک یا هماوایی عامل های متعددی چون عامل فرهنگی، عامل اجتماعی و اقتصادی معرفی می کرد (skole Annales- مکتب انال). بنیانگذاران این مکتب ِ فرانسوی لوسیان فبور و مارک بلک – Marc Bloch  و Lucien Febvre –  بر آن بودند که تاریخ نگاری نمی تواند بنیادش تنها بر نقش آفرینی فرد و یا یک عامل متکی باشد و بیشتر بر تاریخ سیاسی تاکید می کردند و به این جهت خواستار ارتباط بیشتر تاریخ با علوم اجتماعی بودند. این نظریه نیز بتدریج اهمیت اش را از دست داده است. 
 با نخستین موج جهانگرایی (گلوبالیزاسیون) در ربع پایانی سده 19 که منجر به جنگ جهانی اول گردید، و بی ثباتی بیست ساله پس از ان که به جنگ دوم جهانی انجامید، جنبش های آزادی بخش ملی اوج گرفتند، و ایدئولوزی های ناسیونالیستی و انتر ناسیونالیستی را در تقابل با گسترش جهانگرایی عرضه کردند. در سال های پس از جنگ اول و دوم جهانی تاریخ نگاری از نگاه ناسیونالیستی مورد توجه قرار گرفت و احساس ملی ملاک تاریخ نگاری در بسیاری از  کشورها و بویژه در سر زمین های زیر سلطه گردید. پس از جنگ دوم جهانی و تاسیس سازمان ملل متحد، بسیاری از جنبش های آزادی بخش به پیروزی دست یافتند و تعداد کشورهای مستقل دنیا افزایش چشمگیر یافت. با این وجود تقابل با جهانگرایی پایان نیافت و زیر نام مبارزات ضد امپریالیستی، رودر رویی ها با جهانگرایی ادامه یافت. تاریخ نگاری در این سال ها به شدت تحت تاثیر نظریه های ضد امپریالیستی ( اعم از ناسیونالیستی و اتنرناسیونالیستی) قرار گرفت. تاریخ نگاری ها در کشور ما نیز از این تاثیرات برکنار نماند. در میان این تاریخ نگاری ها، تاریخ نگاری ِ دو تاریخ نگار استثناست یکی احمد کسروی و دیگری فریدون آدمیت. این دو تاریخ نگار در منبع شناسی، نقد منابع و فهم عامل های سیاسی، حقوقی و فرهنگی در پس تحولات تاریخی مهارت فوق العاده دارند. در این تاریخ نگاری ها دفاع از حقوق ملت با اندیشه آزادی پیوند دارد و نقد سیاست های ضد استعماری به ضدیت با غرب نمی انجامد. این نوع تاریخ نگاری ها تداوم اندیشه آزادی دوران جدید و مشروطیت ایران است که ریشه در ناسیونالیسم دمکراتیک دارد. از این دو استثتا و معدود تاریخ نگاران دیگر بگذریم، مجموعه بزرگی از تاریخ نگاری های هفتاد سال اخیر ایران متاثر از مجموعه ای از نظریه های سیاسی درهم آمیخته از انترناسیونالیسم چپ گرا و ناسیونالیسم محافظه کار و درون گرای افراطی است. 
 یک دهه پس از استقرار دولت اسلامی در ایران اردوگاه کمونیسم سقوط کرد و جهان دوقطبی از هم پاشید. وضعیت جدید ژئوپولیتیک جهان بر نگرش تاریخ نگاران ایرانی موثر واقع شد. در شرایط جدید، آلیاژی از ناسیونالیسم محافظه کار راست گرا و اندیشه های ضد امپریالیستی چپ گرا بوجود آمد. این امتزاج محتوای تاریخ نگاری سنتی را با ادبیاتی جدید عرضه می کند که در آن استقلال در غرب ستیزی تعریف می شود و در نهایت در برابر اندیشه آزادی قرار می گیرد. این گونه نگاه به تاریخ با دو نوع بسته بندی اسلامی و سکولار عرضه می گردد تا خوانندگان و شنوندگان را در حصار انزوای ایدئولوژیک دولت اسلامی سرگردان کند. اینگونه تاریخ نویسی ها و تاریخ گویی های شفاهی مکمل سیاست های دولتی گردیده است که ایران را در حصاری ایدئولوژیک به بند کشیده و کشور را به انزوایی مرگبار دچار کرده است.  
 تاثیر گذاری نظریه های سیاسی درون گرا و ضد آزادی بر تاریخ نگاری های ایران امروز به حدی است که این پرسش را به ذهن می آورد  که آیا تاریخ واقعا علم است یا یک قطب نمای سیاسی و ایدئولوژیک !؟ 
  تاریخ بعنوان علم، خود را در چارچوب نظریه های وِیژه محدود نمی کند و قلم تاریخ نگار بنا به نیاز بازار فروش به حرکت در نمی آید . تاریخ نگار به جای پیروی از نظریه های نفرت آفرین از استانداردهای عام و جهان شمول پیروی می کند. این استاندارد های عام در تاریخ نگاری عبارتند از: 
1- دانش منبع شناسی – کتبی, شفاهی، باستان شناسی، معماری، هنرهای مختلف.
2- توانایی نقد منابع. 
 نقد منابع نیز دو استوانه یا راهنمای اصلی دارد: 
نحست نگاه بی وقفه به آزادی انسان.
 دوم: پی گیری نگاه ضد تبعیض در راستای حقوق جهان شمول انسان. 
بکارگرفتن این دو عامل در نقد منابع تاریخی، موجب می گردد تا آگاهی عمومی در رقابت برای آزادی ِ بیشتر و حقوق جهان شمول مستعد گردد. این شیوه نگاه به تاریخ ظرفیت های بزرگ ملی را در یک رقابت مسالمت آمیز با جهان بیرون تقویت می کند و تاریخ را از چنگال تنگ نظری های منزوی کننده و خشونت زا رها می سازد.   
در دوران ما تاریخ نگاران با برخورداری از تکنولوژی دیجیتال توانایی شان در دسترسی به منابع و منبع شناسی قابل قیاس با گذشته نیست. افزایش توانایی منبع شناسی، اهمیت نقد منابع را هزار چندان کرده است. تسلط بر منبع شناسی الزاما به معنای افزایش توانایی نقد منابع نیست. توانایی نقد منابع علاوه بر دانش تاریخ نیازمند شناخت از نظریه های سیاسی، حقوق و اخلاق  است. تفاوت تاریخ نگاری ها عموما در توانمندی است که تاریخ نگار در نقد منابع از خود نشان می دهد. 
 در هفتاد سال گذشته بویژه در سال های پس از انقلاب اسلامی با وضعیت ناهنجاری در تاریخ نویسی روبرو هستیم که در ان توانمندی تاریخ نگارا ن در نقد منابع اندک و الودگی ایدئولوژیک آنها بسیار بوده است. با پیش زمینه ای که این نوع تاریخ نگاری ها در جامعه ایجاد کرده اند، علل غرب ستیزی دولت اسلامی و ضدیت ان با آزادی بهتر قابل درک می گردد. 
 احمد تاج الدینی
18.sept.2022/ یکشنبه 27 شهریور 1401

 

 

 
  
 
 

     
 

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

کیانوش توکلی

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد! 

افزودن دیدگاه جدید

لطفا در صورتیکه درباره مقاله‌ای نظر می‌دهید، عنوان مقاله را در اینجا تایپ کنید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.

لطفا نظر خودتان را فقط یک بار بفرستید. کامنتهای تکراری بطور اتوماتیک حذف می شوند و امکان انتشار آنها وجود ندارد.

CAPTCHA
لطفا حروف را با خط فارسی و بدون فاصله وارد کنید CAPTCHA ی تصویری
کاراکترهای نمایش داده شده در تصویر را وارد کنید.