در قسمتهای گذشته گفتیم:
جمله ی زبان سومری تشکیل شده از " کلمات ( فعل ، غیر فعل) و وندها. این عناصر سه گانه را در متون، و عبارات آنالیز کردیم. با توجه به برابرهای آنها در زبان ترکی. 
متد این بود: در آنالیر و "برابر گذاریها"  به : 1-"تغییرات قانونمند اصوات"، 2- معنا، 3-چگونگیِ حس شدن شئ و فنومن در دو زبان، 4- دستور زبان، 5- هم معنی بودن دو بخش - درقسمتی از کلمات ترکی- و وجود بن های سومری در آنها، توجه کنیم، و در" شباهتهای ظاهری عناصر سه گانه" نمانیم، به ژرفا وارد شویم.
و عملاً نشان دهیم که " زبان ترکی، به خاطر هم خانوادگی با زبان سومری، میتواند، توسط اهل تحقیقی که آشنایی لازم با هر دو زبان را دارند، به عنوان ابزاری برای درک معانی متون سومری، استعمال شود". 
این کار را تاکنون در 12 مقاله ، جهت مطالعه ی خواننده عادی، پیس بردیم. 
از آنجایی که کارِ " خوانش متون سومری به یاری زبان ترکی"، تقریباً فاقد منابع لازم است و روی موضوع، کار قابل توجهی صورت نگرفته، به احتمال زیاد، در تلاش حاضر، خطاهایی پیش آمده است.
رفع آنها و تکمیل کار تحقیق را به عهده ی پژوهشگران میگذارم.
" آنچه در این مقالات مطرح شده در کل از جنس تحلیل" است. نباید چیزی مطلق پنداشته شود.
برابریابی واژه های سومری براساس تحلیل صورت گرفته و ممکن است آمیخته با خطا باشد. باید با دید علمی نقادانه به آنها نگریست. شاید راه  پژوهش های بعدی هموار شود. 
با توجه به کار انجام یافته میتوان گفت، در کل همه ی وندها و اجزای جملات و کلمات سومری( منهای استثناهای اندک)  این خاصیت خانوادگی را دارند که با کمک زبان ترکی " تجزیه-تحلیل" شوند. 
گرامر زبان سومری راحت است. قواعد زیادی ندارد. فقط " وندها" کار را دشوار میکنند. آنها هم در کل با وندهای زبان ترکی خویشی دارند، که از این زاویه میتوان مشکل را به مقدار زیادی حل کرد. 
همانطور که در برخی از قسمتهای پیشین مقاله اشاره کرده ام و اینجا نیز یاد آواریش لازم به نظر میرسد، این نکته است که در توضیح برابر یابی لغات سومری، کوشیده ام
در حد لزوم از " واژگان ادبیات شفاهی و لهجه ای" ترکی استفاده کنم.
چون زبان شفاهی و لهجه ها قدیمی تر از زبان کتبی اند و نزدیک تر به زبان سومری. زبان سومری هم مدتهای طولانی به صورت شفاهی نوشته شده تا اینکه بعدها فرم کتبی یافته است. 
دیگر اینکه در این نوشته صورت شفاهی فعل کتبی gedin بروید، برو ( مفرد محترمانه) را به شکل gein/geen آورده ام، برای اینکه چگونگی این حادثه ی زبانی روشن گردد ،
و به تحقیقات دیگران نیز اشاره شود، توجه خواننده را به توضیحی که دکتر فیروز رفاهی علمداری در " در آمدی بر لهجه شناسی زبان ترکی آذربایجانی" آورده جلب میکنم. ایشان نوشته اند: 
- ابدال د< ی : این فرایند چندان رایج نیست و در چند واژه مشاهده شده است. مثال: گئییر geyir( میرود)< گدیر. ص.75
در پایین با صورت شفاهی این فعل و رابطه اش با فعل سومری gen آشنا میشویم.

***
در این قسمت، موضوع را ادامه داده و به بخش دیگری از چگونگی "خوانش جملات و عبارات سومری، به یاری زبان ترکی"، می پردازیم.
---

(ĝen (gen  برو!
ĝen [GO] wr. ĝen; ma "to go; to flow" Akk. alāku
منبع:ePSD

1
در ترکی:
ge-en/ge-in/geyin، تلفظ لهجه ای واژه gedin، در خطاب به  فرد ( مفرد محترمانه) و جمع: برو، بروید ، است.
ge-d-in صورت کتبی همان ge-en/ge-in می باشد که d به آن افزوده شده . یا دقیق تر y/e/i به d تبدیل شده است.
get برو! برای شخص مفرد و بیان حالت عادی استعمال می شود.

در سومری و ترکی بن فعل بالا -ge است. و مشترک. ge-en/ge-in/geyin با اندکی تفاوت تلفظ همان واژه ی سومریgen ا ست. در لهجه های محاوره ای.
در gedin، حرف d افزوده شده (تبدیل y به d). و در ge-t  همین حرف d قانومند به t تغییر یافته است. 
به معنی " رفتم" ، در زبان محاوره، باز صدای t به d بر میگردد:get-dim /ged-dim . 
t/d " به y/e/i مبدل می شوند: ge-en . حتی e نیز کوتاه میشود: gen. 
t/d اینجا صدایی ست "چرخشی و حذف شدنی.
یادآوری: نباید فراموش کرد که gen سومری فعل است و افعال مانند اسامی به زبانهای غیر هم خانواده کوچ نمی کنند. 
 فعل gen ارتباط و پیوند و هم خانوادگی دو زبان مذکور را به روشنی نشان میدهد. 
gen سومری را به اشکال زیر هم داریم. لغت میانه اکدی ست:
!gen-ni   a-lik   go
منبع: (Titel: “On the Old Babylonian Understanding of Sumerian Grammar” Author: Peter J. Huber (Altendorf, Switzerland
P.8
gen-na  a-[lik]  go
Peter J. Huber
p.90
2
چرا گفته می شود ! gen / ge-en برو؟ ، دوری یک طرف  چه تغییری در وضع ایجاد میکند؟ به عبارت دیگر منظور از برو، gen چیست؟
در ترکی قدیم جمله !gen ol/dur یعنی uzaq ol. دور شو، فاصله ایجاد کن. gen در ترکی به معنی گشاد، و گشادگی نیز هست.
که در آن، طرفین از هم " دور" اند. بین شان فاصله و گشادی وجود دارد. در حالت امر به طرف مقابل گفته میشود:
گشادی یا فاصله ایجاد کن، دور شو. به اصطلاح " برو، بروید" یعنی ge-en . یا کوتاه gen . get
پس  فعل سومری gen علاوه بر اینکه با فعل ge-en ترکی یکی ست  با  کلمه gen گشاد، وجود فاصله بین طرفین،  نیز هم صوت و هم پدیده و هم معنی است. چرا که  فنومن "فاصله" را مد نظر دارد. چیزی که در هر دو زبان عنصر مشترکی ست.
اصطلاح gendən genə  به معنی uzaqdan uzağa دورا دور هنوز هم رایج است. 
اینها نشان دهنده آن است که فنومن " دوری" در کلمه ی برو gen سومری، در  کلمات ترکی ge-enبرو، بروید، گشادgen ، و دورادور gendən genə تکرار شده است. 
آنچه در مورد gen سومری و ترکی مشاهده میکنیم تنها در میان زبانهای هم خانواده با سومری میتواند رخ دهد. و داده است.

---

gana [COME ON!] wr. ga-na; gana "come on!" Akk. gana
ePSD
!gen-am3     al-kam    come
am3 : me-en (men):  mən-
Peter J. Huber
P.8

و اما فعل بیا. با دو صورت gen-am3 / gana
قابل توجه است که در فعل بیا هم بن -ge وجود دارد. یعنی بیا و برو ی سومری در این بن مشترک اند. حتی در خود واژه ی  gen . 
در ترکی به این دو کلمه توجه کنیم: anna-maq و anla-maq ( درک کردن).  دو تلفظ از یک واژه اند. که نشان میدهند صدای n به l قابل تبدیل شدن است. یعنی جزو تغییرات قانومند به حساب میاید. 
همینطور است تبدیل صدای a به ə . در کلمات مختلف.
اگر در کلمه سومری gana ؛ عوامل بالا را وارد کنیم و بنویسیم g-ə-l-ə  مشاهده میکنیم این کلمه همان بیا gəl ترکی ست.   a/ə از آخر واژه ی سومری افتاده و تبدیل n به l و a به ə صورت پذیرفته است. 
همینطور می نویسیم:
gana : gələ=gəl 
gen-am3: gəl-əm= gəl
am3 در ترجمه به ترکی به معنی sən تو نیز میاید.

پس اینجا هم بن -ge فعل ترکی با بن سومری -ge مشترک اند. برای اینکه gen-am3 / gana به فعل ترکی gəl بیا،  یا gəl-in بیایید، مبدل شوند دچار تغییرات صوتی قانومند شده اند. که طبیعی ست.

du/ĝen to come, go to
du=du: gəl/get
در ترکی جمله du gəl/dur gəl را اکنون به معنی " پاشو بیا" میاوریم. ولی در اصل و ریشه du نیز به معنی gəl است. gəl در واقع du را معنی میکند.
در زبان ترکی کلمات و عبارات کافی از این نوع  وجود دارند. du get, du du, احتمالا نشان دهندی یکی شدن دو گونه ی مختلف از طرز صحبت اند. که میتوانند زبان یا لهجه باشند.
پدیده مذکور - وحدت دو طرز صحبت- در کلمات سومری  gen/du/ĝen نیز در ارتباط با عمل " آمد و شد" مشاهده می شود. 
مفهوم du/ ge-en در ترکی مطابق مفهوم سومری آن است. اینجا هم پیوند دو زبان مشاهده میشود.

از زاویه دیگر
du/ĝen to come, go to
gen/du سومری برابر اش در ترکی du/dur/geen/get است به معنی برو. و
du / gəl بیا ؛ و ( gedək (gedəx/gedəhy برویم.

در ترکی : dur/du برو، بیا؛ پا شو؛ dur وایستا؛ صبرکن. 
(dur/du(-gu-nan برو، بیا، پاشو برو، وایستا، صبرکن. 
این واژه از دو بخش du و gunan درست شده است. gu-nan/gı-nan در ترکیب با  بن های دیگر مانند -de-, get-, ver و غیره به شکل /gi-nən در میاید . با پیروی از "قانون آهنگ "در زبان ترکی.
وندهای  nən/-nan- در واقع یک وند اند با دو تلفظ. به خاطر قانون آهنگ، در کلمات ترکی. 
با inən/nən- = ilə-
Əli ilə/inən Vəli علی با ولی ( با) ، همراه
gəl-get-nən/ ilə با آمد وشد( بیا با برو) 
de-gi-nən بگو( تو)
ye-gi-nən بخور( تو)
ver-gi-nən بده ( تو)
du-gu-nan/-gı-nan برو، بیا ( پاشو، پاشو برو، پاشو بیا)
اینجا بخش اول واژه به فارسی ترجمه شده و معنی کامل سه بخش را هم میرساند. اما معنی بخش دوم و سوم جداگانه چه میتواند باشد؟ -gi- و nən-چه معنی دارند؟
gi در ترکی و سومری:
gi/gu : get/geen :ge/gi/gen/ĝen

nən در ترکی:
inən/nən : ilə با

به معانی am3- در جملات زیر توجه کنیم: آن برابر من، ام، تو، او... است، هست، استعمال شده:
am3 : me-en (men):  mən-

a-ba-am3 who is it آن کیست  ( بودن آن، وجود آن) 
(o kim-dir (o...dir آن کیست
?a"-na-am3 "what is it? " why"
o" nə-dir" ...آن چیست
!ga-am3-gen lu-ul-li-kam may I come ممکن است بیایم( من)
ola bilər gəl-əm ام، من
!gen-am3 al-kam come  بیا( تو)
sən gəl( تو)
!gen-am3-mu-še al-kam a-na ṣe-ri-ya come to me به سوی من بیا. ( تو)
gəl sən mənə`sarı/ sən mənə`sarı gəl (تو)
--

برگردیم به مثالهای ترکی با لا و مسئله (gi(ge بن رفتن/آمدن  و nən( با) را حل کنیم. nən کوتاه inən است.

Əli Vəli inən 
بیا gəl-get inən /gəl-get/ gəl-gi-nən
بگو de get inən/de get/de-gi-nən
بخورye get inən/ye get/ye-gi-nən
ye get-sin بخور تمام شود( برود).
بده ver get  inən/ver get/ver-gi-nən
به عبار دیگر ver get-sin بده برود( کار تمام شود مثلاً  قرض).
du  get-inən/du get/du-gu/gı-nan
نکته : همانطور که در سومری du/gen برای رفتن /آمدن  استعمال میشوند ، در ترکی هم du/geen/geein در این خصوص کاربرد دارند.
در کلمه du-gu/gı-nan ترکی، بن فعلهای du /gı/gu  با هم ترکیب شده  و توسط  وند nan یک واژه را تشکیل داده ند، که میتواند نشان دهنده ی ترکیب بن های قدیمی سومری باشد.
شاید بتوان گفت ginən/-gınan- تغییر شکل یافته و پدید آمده از فعل سومری gen/du می باشند. و در ترکی هم du-get هر دو بخش هم معنی اند. 
--
کار کنونی
اشکال مختلف بن های gi/yi/gu/ge/qı/ki و غیره  در ترکی، همه تلفظ های مختلف یک بن هستند،
و نسبت به  تاریخ و وند های خود به صورتهای گوناگون در آمده اند  : 
در ترکی bil بدان؛ bil-gi دانایی ( علم و دانش و معرفت). 
gi- در ترکیبات خود با بن فعل ها اسم می سازد. ver بده، ver-gi مالیات. 
کلمات، بن ها و وندها، در جملات ترکی کنونی معانی و عملکرد خاص خود را دارند که با کارعناصر سومری متفاوت است،
اما با تمام تغییرات و تفاوتها پیوندهای خانوادگی را میتوان در جملات هر دو زبان ملاحظه کرد.
gi-nən-/gu-nan
از زاویه زبان سومری و ترکی به gi-nən- و بن هایش توجه کردیم و توضیحاتی نیز آوردیم اما مسئله دست کم برای من هنوز قابل پرسش است، که چرا به جای du، 
du-gunan، و  gəl- ginən ، gəl گفته شده است. در حالی که خود بن معنی را به صورت کامل بیان میکند؟ آیا وند 
gi-nən- فقط مختص زبان ترکی ست یا ارتباطی هم با زبان سومری دارد؟ ما دیدیم نه قواعد زبان سومری به تنهایی، و نه قواعد زبان ترکی به تنهایی قادر به توضیح چگونگی آن است. تنها امکان و احتمالی که وجود دارد آن است که این وندِ دو پیوندی (gi-nən-) ،  با بن هایش میتواند " آمیخته ای از زبان سومری و ترکی"  در طول زمان باشد. 
چرا به جای de، گفته شده de-gi-nən ؟ 
به نظر میرسد-inən-بای تآکیدی ست در ترکی، ولی نه در همه جا: !bil-gi-nən yaz با علم و آگاهی بنویس! ye gi-nən  بخور، تأکید میکند بر عمل خوردن شخص که بخورد. یعنی " خواهانیم که بخوری" ( خواهش میکنیم بخورید، حتماً بخورید). 
و در عین حال وند gi- و بخشی از بن ها مانند ( du, gu, de,di , ge وغیره)  نیز ریشه در زبان سومری دارند و مشترک هستند. 

زاویه دیگر اینکه:
gen-am3 سومری( بیا ، تو بیا) میتواند شکل قدیمی gi-nən ترکی باشد. تبدیل شدن صدای m به n، و e به i قانونمند است. اینجا هم gen سومری بدون وند am3- همان معنی را میدهد که کل کلمه دارد. یعنی در سومری:
gen-am3=gen 
همینطور در ترکی:
get-ginən=get
gəl-ginən=gəl
 در ترکی  gi-nən- به تنهایی استعمال نمی شود و فقط با بن ها میاید. و به خودی خود فاقد یک معنی رایج است. هر چند که از دو وند با معنی رایج درست شده است.
de-gi-nən/de-nən/de بگو . de -ی کتبی،  را به سه حالت بیان میکنیم. که دو حالت دیگر صورت شفاهی دارند.
هر چند gi-nən-  اکنون در ترکی به تنهایی کاربرد ندارد و به اصطلاح فاقد معنی ست، اما  -gi  میتواند شکلی از بن های gi /ge/gə و مانند اینها باشد و nən- از وند هاست،
که گفتیم معنی "با " میدهد. با توجه به این جدانگری و با توجه به بن های مشترک مذکور دردو زبان( سومری و ترکی) میتوان گفت معنی نارایج gi-nən- همان است که در بالا نیز اشاره کردیم. یعنی:( gəl/get(-inən بیا\برو با " بای تأکیدی":
gel-gi-nən/gel-get -inən /gəl-get-sin
(gi-nən: gə-lən/ge-dən( olsun-
موضوع ginən- در ترکی و سومری با توجه به خویشاوندی دو زبان از زوایای مختلف مورد بحث قرار گرفت. خواننده  میتواند راه حل درست نسبی را خود بیابد.

جمعبندی:
-gen-am3 سومری( بیا\برو ، تو بیا) میتواند شکل قدیمی gi-nən- ترکی باشد. تغییر صدا ها قانونمند اند. ولی اکنون gin-nən- فقط به همراه بن ها کاربرد دارد.
-ge/ gi- بن مشترک دردو زبان( سومری و ترکی) به معنی بیا\برو ست و inən-بای تآکیدی ست در ترکی، ولی نه در همه جا. آن میتواند صورت جدید nam3- سومری باشد.
تغییر صدا ها اینجا قانومند است.
 du-gu/gı-nan/nən با معنی منظوری: بیا\برو\برویم در ترکی " تأکید بر انجام فعل" دارد و از بن های مشترک در سومری و ترکی حاصل شده است.  ترکیبات gi-nən- با بن های مربوطه، چنین حالتی دارند.

du/ĝen to come, go to: du-gu-nan/di-gi-nən
di [GO] wr. di "go"

کلمات سومری بالا اکنون در ترکی تبدیل شده اند به (du-gu-nan  ( to come, go to
 دو کلمه سومری ( یا بن، در کل هم معنی، با مفهوم  بیا، برو ، برویم): du وĝen \gen یا ge-en ، با هم مخلوط و ترکیب شده و کلمه مرکب du-gu-nan ترکی را که اکنون استعمال می کنیم پدید آورده است. با حفظ معنی سومری آن: بیا، برو ، برویم . di-gi-nən نیز همینطور است. 
افعال سومری(di(go/speak  و( de₂ ("to shape, create در ترکی  به همین معانی ( مخصوصاً در لهجه ها) به کار می روند. 

"di [GO] wr. di "go
[du [GO 
[di [SPEAK 
de2 "  işi yaratmaq 
"to shape, create"
"to bring, carry"
 de2 (carry ) ; din /səsin çıxsın/danış 
di-n  اینجا  n - وندی ست که اشاره به" توsən"  دارد.  در سومری نیز همتای آن e) n : you/ I )- ، در حالتهای گرامی مختلف در اول و دوم شخص مفرد ضمایر دیده میشود. مانند:
Imperfective Agent/Perfective Subject/Imperfective Object 

( p.119-121( DANIEL A FOXVOG INTRODUCTION TO SUMERIAN GRAMMAR

iş(i) yaratmaq در ترکی آذربایجان یک اصطلاح است. از عهده کار بر آمدن، خلق کردن چیزی.

( de balamsan! (bala işi yarat فرزندم کار را انجام بده ( از عهده کار بربیا ، به کار فرم پایانی اش را بده. خلق کن  )
!de gətir ( بیاور)  ، هر دو کلمه هم معنی اند. de به معنی gətir است.  به همین ترتیب هم (اصطلاح را) به کار می بریم. !gətir də نیز شکل دیگر همین اصطلاح است.
اکنون معنی " دِ بیار" یا "بیاور دیگر" میدهد. 
 در ترکی di -di  شکل لهجه ای،  de-di کتبی،  گفت. 
رفت  get -di ( ترکیب di و gen) 

این فعلهای سومری  در همان معنی خودشان، اکنون  در ترکی به کار میروند که در مثالهای بالا مشاهده می کنیم. تفاوتها بسیار چزیی ست که به حساب هم نمی آیند.

طبق معمول بخشی از فعلها و لغات ترکی از ترکیب بن ها ( که معمولاً ریشه سومری دارند و یا خود واژه های سومری هستند) به وجود آمده اند. 

اینجا روشن می شود که چرا و چطور برخی فعلها و کلمات ترکی دارای بنهای سومری هستند و این بنها نیز از دو بن هم معنی درست شده اند مانند همین du-gu-nan یا
gəl-gi-nən ; din-gi-nən  و امثال اینها که زیاد اند. 

**

!gen-am3-mu-še* al-kam a-na ṣe-ri-ya*  come to me
gen-am3-mu-še
با توجه به تغییرات قانونمند اصوات، و با توجه به زبان ترکی مینویسیم:
am3 برابرش :
əm/mə/in: am3 و  gəl :gen
گفتیم  am3 در ترجمه به sən هم اشاره دارد. جمله سومری را میتوان در گام نخست چنین نوشت:
gen-am3-mu-še
gel-ən-mu-şi
gel-in-mi-ši
şi - ترکی، در ریشه و še- سومری به معنی sarı، به سوی، به طرف، اند.
یعنی:
[onun gəl-mə-si/sizin gəl-mə- giz(yiz) mənə sarı[ olsun
یعنی:
!gəl/gəl-in mənə sarı
!  mənə sarı gəl-in/gəl
!come to me
آنالیز، چگونی پیوند دو جمله، دو زبان را، عملاٌ  نشان میدهد.
**
gen-am3-ma* at-la-kam* come away
عبارت سومری را می توان به صورت زیر نوشت:
gəl-in-mə
gəl-in gedin
gəl-ib-get-mə
çıx get دور شو، برو، برو جای دیگر( کنار برو)
ma- اینجا به معنی رفتن است(get (qırağa. در لهجه ES: emesal
ĝen; ma "to go; to flow" Akk. alāku
ePSD
gen : بیا، برو ؛ ma برو ( کنار).  دور شو.
بیا برو کنار. (gəl-in gedin( qırağa)/ gəl get (qırağa
(gəl-0-get/gəl-in-ge-d-in (qırağa
احتمال: احتمالاً وند منفی mə- در ترکی، مانند gəl-mə نیا، ریشه در ma- ی سومری دارد. به صورت gəl-ma یعنی دور شو، بیا برو کنار یا برو برو کنار. 
که اکنون به صورت " نیا gəl-mə-yin/gəl-məنیایید " درآمده و معنی میدهد. اینجا مفهوم دور شو، کنار بروید را هم میرساند.

**

!gen-en-ši* a-lik-šum* go to him
برو\بیا به سوی او get o na sarı
o-na sarı get

با توجه به قانون تغییرات اصوات داریم:
en/in=on/ ol/ o
ši /  še
CONTRAPUNCTIVE ši- (ša-, šu-) so, therefore
gen-en-ši
gəl/get-on-(a) sa-rı
yen eni-şi/ yen en-şi
gəl en-şi
enişə/yenişə/eni-şi/yen-i-şi در ترکی به معنی" سرازیری" ، به طرف کسی یا چیزی سرازیر شدن( به سوی کسی یا چیزی رفتن). متضاد آن: yokkuşa / yokuşa سر بالایی، به طرف سربالایی رفتن(به سوی کسی یا چیزی).
gen-en-ši/ gəl en-şi
بیا به طرف سرازیری ، سرازیری را طی کن. یعنی:
بیا ( برو) به طرف او
gəl-in en-şi
gəl-in o-na sa-rı
gəl/gət o-na sa-rı
ona sarı get
gəl/get en-şi
--
با متد دیگر: 
در جمله سومری  زیر ، برابر واژه های سومری در ترکی را قرار میدهیم: 

gen-en-ši
gen/geen
en/on
-ši/sa-
(  -gen(geen)-en(on)-ši (sa
-geen on-sa
geen on-a -sa-rı
gedin/get ona-sarı
gen-en-ši
go to him

***
na-me-
na-me Attinger 174 (1. "irgendein", 2. "irgendjmd., wer auch immer (Subst.)" (selten)) Thomsen, Mes. 10, §128 S. 78; | indefinite pronoun: "anyone", "anything"
(;ana-me= "what is it? "; ki na.me-še3="to any other place" (ex.91
Sumerische Zettelkasten
 معنی واژه سومری بالا در آلمانی:
1- برخی، بعضی. 2- کسی، شخصی
در انگلیسی:
- هرکس، هر چیز، هر شخص معین"anyone
-هر چیز، هر کار، همه کار، چیزی،anything

اشکال و مفاهیم مختلف و « مشترک و نزدیک»ِ  و تغییر یافته ی این واژهna-me، که دارای گروهی ست برای خودش، در دو زبان مورد بحث، نشان میدهند ریشه ی ترکیبات آنها، چگونه در هم تنیده شده اند.
چنین نزدیکی و اشتراک و در هم تنیدگی در« واژه و مفهوم»، تنها در زبانهای هم خانواده و هم ریشه میتواند مشاهده شود، زبانهای غیر هم خانواده فاقد این نوع نقاط نزدیک و مشترک اند.
متاسفانه اینجا امکان بررسی همه جانبه ی این "گروه واژه"، ممکن نیست، فقط به کلیات اشاره میشود. در بررسی هر واژه، از زوایای مختلف، نیاز به مقاله جداگانه داریم.

به یگانگی کلمه و عرصه استعمال و مفاهیم « نزدیک و مشترک» na-me سومری با nəmə ترکی دقیق شویم:
nəm-nə در  ترکی امروزی: چه(هر) چیز، و کس . در حالت سئوالی هم استعمال می شود. برابر لغت سومری بالاست، هر چند که دو کلمه در طی زمان معانی مختلف یافته اند. با اینهمه نزدیکی و ریشه را میتوان دریافت.

در ترکی کنونی 
nə-mə/nə-m-nə/ nə-mə-nə
تلفظ های مختلف یک کلمه اند به معنی "چه چیز". و nə مفهوم "چه، هر، چه چیز، چه کس،  هر شئ" را میرساند. mə, mən، وجود، شئ، هستی شخص، من، معنی میدهند. 
mən-ə- یعنی "به من". nə-mə-nə : "چه چیز "به من مربوط میشود؟ ?Onun mənə nə ilgisi var
کوتاه: چی؟
در سئوال "چه کسی"؟ گوییم : ?kim ، کدامین کس?hansı adam، kimi
همه و هر کس و هیچکس hammı/hamı , hər kəs,hərə ,kimsə  همه 
nə- را برای اشاره به " هر و هیچ شئ" در حالت سئوالی و عیر سئوالی ، میتوان استعمال کرد و میکنیم.

 در سومری بخشی از این چیزها را با کلمه na-me- که شکل قدیمی همان nə-mə در ترکی ست بیان می کنند. 
 عبارتی که اکنون با nə-mə میاوریم:
lu :adam/kişi شخص ، مرد 

lú-na-me some(one), anyone, no (one), none
bəzi, hər kəs, heç kəs
na-me : bəzi, hər şey, heç şey
---
lu : lu,li
(nəmə-nə-li(kim?hara adamı)?  Xoy-li,Xoy-lu, Kəngər-lu( li
توجه شود به استعمال کنونی لغت سومری lu-na-me در جمله بالا. 
nəmə-nə-li/nəmə-nə-lu=lu-na-me

Kəngər نام طایفه، روستا. 
*  Kəngər-li,Kəngər-lu آدمی که اهل روستای کنگر یا از قبیله کنگر است. کنگر لو احتمالاً در اصل همان ki-engir-lu "آدم" کی-ان-گیر(سومر) است،
که ممکن است طایفه هایی از سومریان باشند. و بعد از شکستها در بخشهایی از آذربایجان ساکن شده اند. اکنون روستاهای کنگر و طایفه های کنگر لو در آذربایجان وجود دارند.
گیاه خوردنی وحشی به نام kən-gər نیز هست.
* غیر از کنگر لو ها، در آذربایجان غربی به  Lu-li ها هم  می توان اشاره کرد. که احتمالاً ریشه در Lu-lu-bi قوم معروف تاریخی دارند.
xoy-li/xoy-lu آدم شهر خوی( در آذربایجان غربی). lu یا li همان کلمه ی سومری lu است که اکنون به صورت جدید در ترکی به کار می بریم. ما در آخر اسامی میاوریم در سومری به اول اسم اضافه میشود.
البته در سومری، اضافه شدن آن  به آخر اسم هم استعمال شده، مانند: lu-gal که با خط میخی به صورت gal-lu نوشته اند. یعنی lu مانند ترکی به آخر اسم چسبیده است. چنین پیداست که این شیوه دوره ای در زبان سومری مرسوم بوده و گویا ( احتمالاً) بعدها تحت تأثیر زبان اکدی ، lu  به اول اسم منتقل شده است.

?kim/nəmə/nə adamı
معنی عبارت سومری همان است که به انگلیسی قید شده.
اما ترکی آن ( در معنی امروزی) چنین است:
او چگونه شخصی ست، کیست، kimdir, necə bir adamdır
روشن است که معنی سومری کلمه، اکنون در ترکی تغییر کرده . اما باز نزدیکی مفهوم حفظ شده است.
*
nì-na-me something, anything, nothing
معنی سومری به انگلیسی قید شده. 
anything هرکار،هر چیز، هیچ چیز
 nothing هیچ 
something چیزی، مقداری، یک چیزی

:nì-na-me
با ney-nəmə-li هیچ، heç zad ( چیزی که به درد نخور است و هیچ یا هیچ چیز به حساب میاید) هم معنی ست.
همینطور در ترکی امروزه گفته می شود:
ni(e)-nəmə/ney-nəmə/ney-nəmə-k
چه میتوان انجام داد؟
نزدیکی دو مفهوم سومری و ترکی مقایسه شود.
*

ki-na-me somewhere, nowhere
hər yerdə, heç yerdə

اکنون در ترکی:
 ki nə-mə-nə
کی چی؟
kimə-nə
به کسی مربوط نیست. به چه کسی مربوط است؟

 با مفهوم سومری:
heç yerdə, hər yerdə
 با توجه به مفهوم این عبارت در هر دو زبان (سومری و ترکی) میتوان نتیجه گرفت  عبارت معنی:
 harada, hansı yerdə را نیز میرساند.
مفهوم جدید:
 اکنون عبارت سومری را به معنی و برابر "که چی" در فارسی استعمال میکنیم: ?o nə olsun
-امروزه kimə-nə به " هیچکس» مربوط نیست. 
* nəmə/-na-me چی، اشاره به "هیچ شئ یا هر شئ "( چیز و کس)، در ترکیبات خود، دارند. این امر عنصر مشترک در مفهوم این دو واژه است.

به عنوان نمونه ki nəmə-nə را می شکافیم. با همین متد دیگر کلمات این گروه را میتوان آنالیز کرد: میخواهیم نشان دهیم: ( ki-na-me somewhere, nowhere: ( hər yerdə, heç yerdə 
1- که چی ki nəmə-nə به این معنی ست که:  این\آن چیز چه جایی دارد؟ یعنی ki nə olsun  چه جایگاهی میتواند داشته باشد، یا آن را صاحب شود؟ و از این طریق " معنی و مفهوم" پیداکند. و " چیزی" گردد.
یعنی bu "şeyin" yeri yoxdu آن چیز جایگاهی ندارد. یا هیچ جایگاهی ندارد. چیزی نیست. هیچ است و بی معنی. معنی سومری heç yerdə در هیچ جا، را تداعی میکند.
"کی" بر خلاف تصور " که" -ی فارسی نیست، بل ki قدیمی و سومری ست به معنی yer زمین، که  به " جا و مکان و جایگاه"اشاره دارد و مفهوم پیدا میکند.

2- یا برعکس " چیزی ست و دارای معنی و مفهوم". و همه و هر چیز (hər şey/hər nəmə-nə).
هر چه میخواد بشه، بشه. nəmə-nə olacaq olsun "هر اتفاقی میخواد بیافته، بیافته. اینجا nəmə-nə چه چیز،  معنی " هر چیز یا همه چیز" میدهد.
و معنی سومری  hər yerdə را میرساند. با توجه به (ki nəmə-nə)، توضیح اول، که گفتیم به " جایگاه هیچ چیز" اشاره دارد و اینجا هم به جایگاه "هر چیز".
یعنی ( ki-na-me somewhere, nowhere: ( hər yerdə, heç yerdə 
با همان معنی و مفهوم که در سومری دارد در ترکی کنونی نیز استعمال میشود فقط لازم است به عمق معانی و مفاهیم وارد شویم. و در اسارت معانی ظاهری کلمات نباشیم.
در واقع nəmə به معنی" چه چیز، هر چیز، هیچ چیز " استعمال میشود. و به همراه ki کی، به "جایگاه چیز" اشاره  دارد.
* 

u4-na-me sometime, never
öd/ö=u4 در ترکی قدیم " زمان، زمان گذشته، اکنون بن فعل( öt-ən (gün است به معنی سپری شده ( روز).
öt/öd/ö nəmə
در سومری:
heç vaxt, bir vaxt
u4-na-me : ö nə-mə
-
?ana-me= what is it
a-na-me
اینجا a سومری برابر o ترکی ست.
در معنی امروزی: آن چیست؟ (o nə-mə(-nə
دقیقاً مطابق اصطلاح ترکی ست که امروزه به کار می بریم.
 ana-me: o nə-mə

*   اصطلاحات سومری مذکور عیناً در ترکی استعمال میشوند. آنها گرچه معانی متفاوت دارند، ولی  به هم نزدیک اند. در عرصه استعمال، معنی و منظور.
*na-me; ana-me; nì-na-me;  ki-na-me;  u4-na-me 
nəmə;o nə-mə; ney- nəmə; ki nəmə; ö nəmə
***

kaš4 - du11 to perform running, run
qaçış eləyin, qaçın , qaç
kaš4  am3-[m]e-en (alassumam) I run here
qaç-am mən/ mən qaç-am
p.105 Peter J. Huber

kaš4:qaş/qaç
qaç-am(n) mən
mən qaçıram
mən ora/bura qaçıram
این فعل سومری هم دقیقاً به همان معنی خودش در ترکی استعمال می شود.
***

an -du* ⸢ i -il ⸣ -lak  he goes
an سومری را در ترکی به شکل an/on/ol/o داریم. " او، آن".
 a-n-du: -n-du 

n-اشاره به فاعل( o) دارد. به عبارت دیگر an برابر o است.
 an-du  ، یعنی "او می رود".
du بنی ست که معانی زیادی دارد، اینجا معنی رفتن( to go ) میدهد. در ترکی این بن را به شکل :
du/du get/dur/dur get به کار می بریم. که در آن get و du هم معنی اند. و هر دو معنی go دارند. از زاویه دیگر du معنی to do را هم میرساند ولی این معنی اغلب در انجام دادن کار های ساختمانی و مانند آنها استعمال می شود و نه  در" مورد رفتن". du به درستی معنی رفتن میدهد. وگفتیم n- اشاره به فاعل " o" دارد.
 an-du ، در معنی رفتن، به حرکت افقی اشاره می کند. ولی فعل e11-de ( پایین رفتن، پیاده شدن)، حرکت از بالا به پایین را میرساند.
 این، حرکتی ست که در ترکی با کلمه endi بیان می کنیم.
بن سومری du با تغییر شکل یافته ی gen سومری، یعنی get ،
در ترکی ظاهر شده و معنی " برو، بلند شو برو"  می دهد.
در واقعget-di/ du- get ترکی "رفت، برو،  از کنار هم نشستن دو واژه ی سومری du وgen حاصل شده است . 

n- چگونه به سوم شخص اشاره میکند:
قبل از ادامه بحث پیرامون واژه ی دیگر سومری e11-dè ، به ضمیر سوم شخص مفرد ترکی "o " توجه کنیم . این ضمیر در سومری، به صورت مفرد و جمع، در"حالتهای مختلف گرامری" مانند ضمایر ملکی، و غیره به اشکال مختلف ظاهر میشود. در زیر به آنها اشاره میکنیم. کلمات توسط *ستاره از هم جدا شده اند. قابل توجه است که صدای -n- در همه ی حالتها وجود دارد.
از این رو -n- به همراه دیگر حروف همیشه به سوم شخص اشاره دارد: و به اشکال  ne/ni/na/ به همراه e/a در اول(  a-ne، e-ne) یا بدون a دیده میشود: a در زبان سومری بعد ها به e تبدیل شده است:
3p e-ne (older a-ne) * e-ne-ra/er*  e-ne-da
3p e-ne-ne (older a-ne-ne)* e-ne-ne-ra/er * e-ne-ne-da
-----
3p -(a)-ni* -(a)-né *-(a)-ni-ra/ir* -(a)-ni-šè/iš
3p -(a)-ne-ne *-(a)-ne-ne* -(a)-ne-ne-ra/er * -(a)-ne-ne-šè
---
3p -(a)-na* -(a)-na* -(a)-ni-da* -(a)-né-ne
3p -(a)-na *-(a)-na* -(a)-ni-da* -(a)-né-ne
DANIEL A FOXVOG 
INTRODUCTION TO SUMERIAN GRAMMAR
p.38 
در عبارت 3p lugal-a-ni * his/her king لوگال-اش. شاه او.
o-nun lugal-ı
lugal-a-né-ne*  his kings لوگال های او. شاهان او. 
o-nun lugal-ları
p.33 منبع قبلی.

-n-
 کلمه ی ترکی gəl-in عروس ، از دو بخش -gəl و in- درست شده . گفتیم gəl ریشه در فعل gen سومری دارد. این فعل (gen) چه در سومری و چه در ترکی با فعل gi سومری و qı ترکی -که هم معنی هستند-
( qı-y-lan-maq, qı-y-qacı hərəkət و غیره) هم خانواده است. و gi یا qı به نوعی بر حرکت کمانی اشاره میکنند.
در واقع gi سومری و qı ترکی، هر دو همان بن سومری -ge می باشند که در gen سومری و geen ترکی ( صورت شفاهی gedin)وجود دارد.
gi4-a “ : go back” 
qı-ə یا qı-ya
ge-ri-yə ; gayıt
اما وند in - چه چیزی را نشان میدهد. درست است آن از فعل gəl اسم ساخته، یعنی چه؟gəl-in
یعنی o gələn xanım  ( آن خانمی که دارد میاید)، و مهم اینجا همین ضمیر o است که  n- یا in آنرا نشان میدهد. خانمی که حرکت آمدن از آن اوست. مالکیت حرکت را دارد. یعنی انجام کار آمدن متعلق به اوست.
و این پروسه دقیقاً همان روندی ست که در رابطه با -n- سومری در بالا دیدیم( ne/-ni/-na-). در ترکی گاهاً جای حروف عوض شده است. مثلا ni سومری را به  صورت in می بینیم.
  ---

!e11-dè Descend
e11-de=e [n]di
en/yen/enmək/endi/ e11-de

گفتیم زبان سومری پایین آمدن را با e11-de بیان میکند که شکلی از en-di در ترکی ست؛ n در آن کوتاه، و e به i تبدیل شده است. 

*
an -du -un* ⸢tal2 ⸣ -lak  you go
en-dun/ en-din
معنی کنونی در ترکی: تو رفتی( بدون توجه به نوع حرکت)
*
an -ši -du*   i- ⸢il -lak ⸣ -šum he goes to him
en-iş-du/enişdi/yenişdi/yanaşdi/yendi ona sarı 
ona sarı gedir
*
an -ši -du -un* a -al -lak-šum  I go to him
Peter J. Huber p.91
en-iş-dum
yen-iş-dim/yanaşdım/yendim ona sarı
ona sarı gedirəm
*

am3-du-un * a-⸢al⸣-la-kam * I come
ən-dum/gəlirəm می آیم
am3-du-un tal2-la-kam you come
ən-dun/gəlirsən می آیی
در سومری برای اول شخص و دوم شخص مفرد وند du-un- آورده که در ترکی برای اول شخص dim/-dum- رایج است. 
p.92
:Perfective Subject
e)n I, me)
e)n you)
*

!du11-ga-na Say it to him
de-gi-nə
 de gi nə/ona de-gi-nə-n /onu(i) ona de-gi-nə-n
جمله سومری مطابق جمله ترکی ست.
*

!tuš-a Sit
tuš: düş 
تبدیل t به d قانومند.
در ترکی düş یعنی بیافت. diş- dur یعنی راحت بنشین( اذیت نکن) .
ظاهراً در سومری عمل و فنومن" نشستن" را افتادن شخص حس میکردند. 
در ترکی düş-mək افتادن، پایین آمدن.
شخص موقع نشستن پایین میاید؟ با دید و حس سومری، بله. همینطور در ترکی هم پایین آمدن
با فعل düşmək بیان میشود. در این رابطه عبارات زیر را به کار می بریم:
düş a , düş ba, düş bir, düş-a düş, düş ha düş 
هریک از این عبارات معنی خاص خود را دارد. ولی در مجموع مفهوم "پایین آمدن، افتادن"، " بیا پایین، بیافت" را میتوان از آنها درک کرد. 

dur
به معنی dur توجه شود. نیازی به توضیح بیشتر ندارد. شکلی از همین معنی ست که در ترکی داریم:
dur [SIT] (32x: ED IIIb, Ur III, Old Babylonian) wr. dur₂ "imperfect singular stem of tuš[to sit (down)]" Akk. ašābu
!Otur!: Bir dur da تحت اللفظی: بنشین! وایستا! ( منظور: صبر کن).dur و otur : یک معنی را تداعی میکنند: بنشین! وایستا! منظور صبرکن!
dur سومری به معنی نشستن برابر مفهمی ست که در ترکی رایج است. !otur
احتمالاً معنی ریشه ای o-tur ایستادن یا نشستن در زمان است: ö(-d)-dür /ö- dür/ otur، ( روز (زمان )- ایستادن یا نشستن): صبر کردن!
 در ترکی (ö/öd/öt(-ən   سپری شذن زمان( روز). geçən, geçən zaman/çağ
در ترکی dur به معنی وایستا، و بلند شو، واژه ی رایجی ست.  dur سومری به معنی بنشین، اکنون به معنی « وایستا، صبرکن» به کار می رود.
نزدیکی معانی به خوبی روشن است. نباید انتظار داشت  واژه ی سومری چند هزارساله، اکنون در ترکی همان معنی را بدهد که در تاریخ خود داشته است. گرچه اینگونه کلمات و عبارات هم کم نیستند.

*

!ĝen-na (rare: ĝen-né) Go
!silim-ma Be well 
silik ol/sağ ol
ga- "may I, I want to

Plural Verbs

(sg. tuš pl. durun(TUŠ), dúr-ru-un, durun x(TUŠ.TUŠ) (OS
جمع  tuš را (durun(TUŠ گفته اند. در ترکی durun düşün گوییم به معنی بیافتید. مثل ترکی düş-düş را تکرار کرده اند که در سومری تکرار فعل یا اسم و صفت نشانه جمع است.
این حالت تکرار کلمه جهت نشان دادن حالت جمع واژه در ترکی هم باقی مانده است. در قسمتهای گذشته به این موضوع اشاره شده:
خانه ها را گشتم ev-ev dolandım؛  کشتزارها را گشتم. zəmi-zəmi gəzdim. و غیره.
*

?ama-ni-gin7 like her mother
dumu-saĝ lugal-la-gin7 like the first-born son of the king
gin7-سومری کوتاه tə-kin/tə-gin ترکی به معنی مثل مانند است.
a-ba za-e-gin7 who is like you"

p.44

DANIEL A FOXVOG

INTRODUCTION TO SUMERIAN GRAMMAR 

 ***
kaš 
در ویدئو زیر برای نگارش زبان سومری " گونه ای از حروف لاتین" استفاده شده که اکنون دیگر قدیمی به حساب میاید.
برای گونه ی جدید به فرهنگ ePSD مراجعه شود.

kaš 
در ترکی qaç, qaçan, qaç-maq بدو، فرارکننده، فرار کردن یا دویدن. مطابق با یکی از معانی kaš سومری ست. معنی دیگر kaš سومری : آبجو.
kaš [BEER] wr. kaš; kaš₂ "beer; alcoholic drink" Akk. šikaru 
kaš [DECISION] wr. ka-aš; ga-eš₈ "decision" 
kaš [RUNNER] wr. kaš₄; ^lu₂kaš₄ "runner, trotter, messenger; to run" Akk. lasāmu; šānû 
kaš [URINE] wr. kaš₃ "urine" Akk. šīnātu
ePSD