نادر ابراهیمی گرامی 

  

احمدرضا که آمد نامه ترا برای من آورد، چیزی که پیش بینی آن از خیال نگذشته بود، تا آن روز. از آن روز زیرورو می کردم آیا باید یک چند کلمه پاسخی بنویسم، که اگر بنویسم باید از فقط برای سپاس از محبتت باشد، یا پاسخ به خواهشت یا واکنش به حرف های توی آن نامه. در هر حال باز از خیال هرگز نمی گذشت که من بنشینم، یک روز، و نامه ای برای تو بنویسم. حالا چیزهایی که هرگز از خیال نگذشته بوده اند در هر زمینه اتفاق می افتد. پایان دوره هزاره است و حادثات زیرورو کننده پیش می آیند. این هم یکیش. چه باید کرد؟ 

  

نامه تو با، اولا، خطاب حضرت و خان به من شروع می شود که یک ادای قدیمی پسندی است و من هرگز به آن ها نه برای خودم و نه برای هیچ کس دیگر موافق نبوده ام و هرگز آن ها را به کار نبرده ام و از آن ها مبرا و مصفا هستم، و ثانیا با یک شعر پر از حسرت از گذشته شروع می شود که می گویی «یاد باد آن روزگاران یاد باد / گرچه غیر از درد سوغاتی نداشت.» که این پرسش را پیش می آورد که اگر جز درد سوغاتی از آن روزگار نگرفته ای چرا حسرت آن را داری؟ و به هر حال چرا حسرت گذشته را داری، و به هر حال درد سوغاتی کدام است و کجاست؟ 

  

آن وقت شروع می کنی به گفتن اینکه نمی توانی بفهمی و حس کنی – و «هرگز هم نخواهم توانست» – که چگونه ممکن است در آنجا که میهن فرهنگی، عاطفی و تاریخی انسان نیست، به انسان خوش بگذرد. دشواری سر نفهمیدن است البته ،و نفهمیدن، یا دست کم معین نکردن اینکه میهن فرهنگی و عاطفی و تاریخی انسان کجاست و چگونه خوشی به انسان دست می دهد بیرون از این مدار ها. این نکته ها را بنشین یا بنشینیم و بسنجیم و ببینیم لولهنگ این نکته ها چقدر آب می گیرد. از خوشی شروع کنیم. 

 

  

پرتغال خوردن، بیماری را شفا دادنِ، ]...[، به صفای ذهن و با صفای ذهن نماز خواندن ،]...[، خوابیدن، خواب دیدن ،دویدن به قصد ورزیدن و بهتر نفس کشیدن، حافظ و سعدی و رومی و شکسپیر را خواندن، بهار «بوتیچلی» و «عذرای صخره» لئوناردو و «تعمید» دلا فرانچسکا و «تازیانه خوران» دلا فرانچسکا را و رامبراندت ها و سلطان محمد ها و رضا عباسی ها و دوهرر ها و کاراواجو ها و سزان ها و ماتیس ها و پیکاسو ها را دیدن، جان فورد ها و ویسکونتی ها و رنوارهای اصلی را تماشا کردن، و صدای ضبط شده جیلی، قمر، پاوارتی، عبدالعلی وزیری، کالاس، کابایه را شنیدن و مبهوت و بی صدا و پاک و خلص و خالص شدن در پیش کارهای موتسارت و باخ و بتهوون، دیدن غروب و برف و آسمان و طلوع و شکوفه و دریای آبی مرجانی – و هی بگویم و بنویسم هر چند شاید که فکر کنی دارم برایت معلومات پشت هم قطار می کنم، تمامی این ها کجایشان به یک مکان برای درک خوشی بستگی دارند؟ 

 

  

وقتی که جدول ضربی به کار می بری، یا اصول هندسه ای که اقلیدس ساخت، یا نجوم بابلی ها را یا فیزیک نیوتن و بعد اینشتین را، طب بقراطی و کشف گردش خون بیش از دو تا هزاره بعد از او، پاستور را، جیمز وات را این ها را که فرهنگ اند می خوانی یا ورق می زنی آیا جزئی از فرهنگ «خویش» می دانی؟ بختیشوع از یونانی و سریانی به یک زبان که زبان قادر فرهنگی بود ترجمه می کرد آیا او را که آسوری یا کلدانی بود، یا آن زبان های اصلی را یا آن زبان که این ها به آن ترجمه می شد، این ها را جزئی از فرهنگ خویش می دانی؟ بختیشوع را ایرانی بخوان که مختاری. اما بود؟ 

 

  

تاریخ تو کدامش هست؟ آن هایی را که هرودت و گزنفون برایت به یادگار گذاشتند تا بیست و چند قرن بعد که حسن پیرنیایی بیاید و آن ها را برایت به ترجمه درآورد یا آن هایی که دبیران ساسانی به جعل نوشتند و بعد ها حکیم ابوالقاسم فردوسی که من نمی دانم این حکیمی و حکمت در کجایش بود آن ها را به نظم درآورده است؟ از دویست سال بعد از تاریخ جعلی و بی کوچکترین سند از تولد مشکوک «حضرت عیسی» تا هفتاد سال پیش از همین امروز این اجداد پرافتخار حضرتعالی را هیچ  یک از افراد میهن مقدس ما نشناخت، و نام یا نشانی از آنان بر زبان نمی آورد. و من نمی دانم پیش از به روی کار آمدن اردشیر ساسانی، و حذف کارکرد پنج قرنی اشکانیان آیا آن دوران «پرشکوه طلایی» را در قلمرو پارتی ها کسی به جای می آورد یا نمی آورد. از آن اثر یا اطلاع نداریم، یا من نمی دانم. یا اشکانیان چگونه کورش و دارا را به یاد می آوردند، اگر می آوردند. هیچ اطلاعی از این امور در اختیار حضرتعالی نیست، با کمال تاسف. 

 

  

حالا بگو که فردوسی تاریخ و همچنان زبان برایت به مرده ریگ گذاشته است، مختاری. اما این چه جور تاریخ است یا حتی چه جور اسطوره است؟ اسطوره ای که جهان پهلوان آیت مردانگی اش سر نوجوان بی گناه کلاه می گذارد تا با خنجر جگر او را بدراند بعد می نشیند به گریه سردادن. یا کاوه اش تحمل کرد بیش از بیست فرزندش را خوراک مار بسازند، و تنها پس از رسیدن نوبت به بیست و چندمین فرزند آن وقت پا شد علم برداشت. از قصه های کودکانه فقط مغزهای کودکانه راضی اند. بد تر، از قصه های کودکانه مغز ها کودکانه می مانند. که مانده است و می بینیم. 

 

  

تازه، این «ما» کیست؟ آیا «بنی طرف» و «شادلو»، «هزاره»، «شاهسون»، «ممسنی»، «کهگیلویه ای»، «تالشی»، کوهستان نشین دامن البرز، گیلک، لر، چهارلنگه، شیبانی و قشقائی، و هی بشمار… این ها تمام از یک نژاد و یک خون اند؟ اصلا نژاد و خون در جایی که چهارراه رفت و آمد هر ایل و ایلغار بوده است مطرح یا قابل قبول اند؟ حالا بگذر از اینکه تجربه های دقیق علمی این ادعا ها را می تکاند و می پاشاند، یک نگاه بینداز به شکل و قد و قواره و رنگ و زبان و لهجه و آداب و خورد و خوراک و لباس مردمی که در این بازماندۀ خاکی که از شکست های فتحعلیشاهی به اسم ایران ماند زندگی دارند، این «ما»، حالا بگو که نه از روی قصد لذت گرفتن از حوادث بیرون از حدود عادی و امثال جیمز باند یا حسین کرد و دارتانیان، از این «سوپرمن»های امروزی تا گردان میز گرد آرتور شاه، و گیو و توس و اشکبوس و رستم و اسفندیار، نه، به حسب «ملیت»، به حسب «هم خونی» ]...[ 

 

  

بیش از دوازده قرن در این زبان فارسی – دری که در واقع تنها پایه ای برای خاص کردن این فرهنگ است اسمی و رسمی از «وطن»، «میهن» و حتی «ایران» برایت نیست، و هیچ شاعر و گوینده ای از آن به صورت یک قطعه خاک مشخص مرکب از زادگاه های گوناگون شاعران گوناگون که گوینده در این زبان هستند به هیچ وجه ذکر و نشانه ای نداده است، جز همین حکیم فردوسی، آن هم برای دوره گذشته اسطوری آن هم بی جا دادن بلوچستان، خوزستان، کردستان ،محال خمسه و غیره در آن. آن هم در قبال آنچه سعدی و رومی و حافظ و خیام گفته اند – که جمله ناقض این برداشت ،ناقض این فکراند. اجداد تو در این هزار و سیصد سال – یا بگیر دویست – «میهن» نداشتند؟ تا وقتی که از شکست احمقانه قاجاری این چهارگوش گربه شکل شد ایران. و اقتضای اقتصادی، و در این میانه آمدن تلگراف و راه و حمل و نقل موتوردار این تکه های بازمانده را به هم چسباند، و باز از اقتضای یک چنین چسبی میهن، آن هم همپالکی با خدا و شاه، که البته شاه رضاشاه مقصود اصل کاری بود، پیدا شد؟ آن وقت مرحوم کسروی شروع کرد به دشنام بر ضد سعدی و رومی، و گوینده افسانه های «اساطیری» شد پرچم دار «میهن» موجود و «خاک» و «خون» و «افتخارهای باستانی». اما میهن یک قطعه خاک نیست. خاک هر جا هست. میهن آن میهنی که لایق دلبستگی باشد ترکیب می شود از فضای فکری یک دسته آدم شایسته. شایستگی هم از فهم می آید نه از اطاعت بی گفت وگوی هر دستور، حتی اگر دستور از روی فهم و دقت و انصاف هم باشد. حیف است آنچه «عاطفه»اش نام می دهی فدایی و قربانی خیال غلط باشد. یک جا می گوییم ما همه ایرانی فلان و فلان هستیم، اما به هرکسی که در این قطعه خاک، که گفتم، با آن زبان که از بچگی فقط با آن نفس کشیده، زر زده، اندیشیده، خندیده، گریه کرده – با آن زبان سخن بگوید که این طبیعی و در حد قدرت او هست، و این زبان «ترکی» هست ،]...[ اما  همان زبان را «لهجه» می خوانیم. «می گوییم لهجه محلی آذری». اما این لهجه محلی در فارس هم هست. و بعد با کمال پررویی می خواهی همچنان با تو یکی باشد. بعد هم قیقاج می زنی، و نادرشاه را که ترک بوده و حوصله مهملات ترا هم نداشت می ستایی چون رفت هند غارت کرد ،می ستایی هر چند بر حسب آن سنت او را نباید دارای هوش و فکر بدانی. بهترین اشعار رزمی و بزمی را برایت مردی از گنجه آورده است. حالا بگو که این زبان ترکی چند صد سالی بعد از او رسید به گنجه یا تبریز. ]...[ دست  وردار از این نارو. دست ورداریم از این فریب به خود دادن. تقسیم بندی جغرافیایی، زبانی، خونی، نژادی را بریز دور.  

 

عرب هم ترا «عجم» خوانده است. یعنی گنگ. ما گنگیم، پرحرف ترین مردم ها؟ ]...[ آیا تو گنگ و بی زبان بودی، و هنوز هم هستی؟ صدام هم که ترا رسما امروز با پشه و مگس در یک ردیف می داند همان جور است، و چه فرق دارد با تو از این حیث؟ در هر جا نفهم و گنگ و چرت و پرت گو فراوان است. نزدیک خود را ندیدن و نزدیک خود ندیدنِ این ها اما انتساب این صفات به همسایه، بی لطفی است. انتخاب اینکه چه کس قوم و خویش توست نیز با بی لطفی زیاد اتفاق می افتد. عینا مانند بذل محبت به هر کسی که فکر می کنی با تو همراه است. تعریف ها و تحسین ها، بزرگداشت ها و کرنش ها وقتی که یک نتیجه از اندازه گیری عینی نیست، وقتی که روی پیش داوری ها هست در حد هیچ هم نمی ارزد. خطرناک هم هست. اگر طلا بیفتد در چاه مستراح همچنان طلای بی زنگ است ]...[ از قاب و حلقه طلا سنده چیز دیگری نمی تواند شد. جنس از زور قاب هرگز عوض نخواهد شد. لابد این زبان که من به کار بردم از ادب دور است در این حساب های ظاهرساز ]...[. راستی و راست از این ادب دور است. انسان به این ادب احتیاج ندارد. آدم یعنی صریح ،ساده، راست، بی پرده، پاک، روشن، و جست وجو کننده درستی و پاکی. رنج درست و رنج درستی را درست فهمیدن شرط اساسی رفع شکنجه و درد پلیدی است، چیزی که از زیور به خود بستن به دست نمی آید، چیزی که از تخیل بی سنجش به دست نمی آید، چیزی که از ادعا به دست نمی آید. این جور ادعا و خطاهای توخالی تنها پناهگاه بی پاهاست ،یک جور عصا و سنگر «مظلومی» و بی زوری است.  

 

بگذار برگردم به این درازگویی درباره «ملت». این «ملت بازی» منحصر به ما ها نیست چون ضعف آدم ها منحصر به خون و نژاد و از این چیز ها نیست. یک امر بیشتر فرهنگی است و اکتسابی از آب و هوای انسانی، از اقلیم انسانی. افغان ها ترا قبول ندارند می گویند این زبان تو از آن هاست، و غزنه بود که قدرت به این زبان «دری» داد. همسایه های آن وری، عرب ها، هم، اما عرب هم خودش حرفی ست،  ها. در سراسر دنیا زبانی کمتر به این قرابت و هم ریشه بودن عربی با عبری سراغ نمی توانی کرد. وقتی عمر به فلسطین رفت یک عده را مسلمان کرد. این ها شدند عرب، مابقی یهودی ماند. از آن طرف بربرهای شمال آفریقا، کارتاژی ها که  همان قرطاجنه ای باشند، قبطی، سودانی، فینیقی، تمام به زبان عرب درآمدند چون اقتضای دین و حکومت، که واحد بود، این چنین می شد. حالا این ها تمام می گویند ما عرب هستیم. اما یهودی یهود ماند، نه فلسطینی. ]...[ مسیحی لبنانی خدا را «الله» می گوید چون در زبان او لغت برای خدا همین الله است. ]...[ پس این اختلاف ربطی ندارد به مذهب و آئین. ]...[ 

 

از سوی دیگر می بینی «مراکشی – مغربی – بربر»، «کارتاژی – تونسی»، «قبطی – یونانی – مصری»، «ایلامی- کلدانی- آسوری»، «دروز- کرد- فینیقی» تمامشان از بیخ عرب گشته اند با رنگ و قامت هر چه قاطی و درهم. و با زبانی که نحوش را سیبویه ساخت، مردی که گورش همسایه است با خانه ای که در آن من تشریف آورده ام به این دنیا، و اولین یاد هایم از آنجا هست، در محله سنگ سیاه در شیراز. ]...[ این اقوامی که من شمردم اگر باید به ضرب زبان عرب، عرب باشند، امروزه هندی ها، استرالیائی ها و نیوزیلندی ها، و کلیه کسان از هر طرف رسیده به آمریکا را باید «انگلیسی» خواند؟ یا از سکوتوره تا مردم جزائر آنتیل را اعقاب «ورسن ژتوریکس» و شارل مارتل و دیگر بزرگمردان اهل «هکساگون» که فرانسه است؟ این مهمل گوئی ها منحصر به منطقه جغرافیائی واحد نیست. نافهمی حدود و مرز ندارد. در هر جای این دنیا اگر قدم بگذاری به کافه ای که صاحبش از حدود یونان است بپا که «قهوه ترک» نخواهی اگر نمی خواهی گیرنده آنی ترین فحش ها، اگرنه ضربه چاقو، قرار بگیری چون با انتساب قهوه به ترکیه باید انتقام پنج قرن سلطه عثمانی بر یونان را پس بدهی، آنا، جا در جا. حالا بگو بابا قهوه از اصل ترکی نیست. بی فایده ست. یونانی عقیده دارد که «کفتادیس» خوراک ملی است و از زمان هم ربوده است و سقراط آن را می خورانده است به افلاطون، و قس علی ذلک، بی آنکه از همر یا از سقراط و افلاطون چیزی بداند، اما مباد بگویی که «کفتادیس»  همان «کوفته» است که در ترکیه گفته اند «کفته» و از آنجا در این پانصد سال راه پیدا کرده است به یونان. ترک ها هم که افتخار می کنند از یک طرف به اینکه سلطان محمد بیزانس را مالاند در عین حال می گویند چون ما امروز در این شبه جزیره آناتولی هستیم پس حتی هیتی ها در هزاره دوم قبل از مسیح، و همچنین تمام آن تمدن یونانی – مسیحی – ارمنی – در آسیای کوچک، تمام ترک بوده اند و نشانه قدیم بودن تاریخ ترک. کرد هاشان هم که «ترک های کوهی» اند ،البته. و البته داستان بلزن ومایدانک و داخاو و آشویتز و بوخنوالد را هم که می دانی. امروز هم تیترهای خبرهای روز جنگ در یوگوسلاوی است.  

 

این ها هستند حاصل و برآمد این حرف های حامل جرثومه های هول، این ها هستند حاصل و برآمد از یاد بردن خود انسان و بعد در جعبه آینه های هزار پیشه ای از آن قبیل که فرموده ای قرار دادن این دسته دسته کردن و تقسیم انسانی، یا در واقع غیرانسانی – اگر که آدمیت باشد آنکه سعدی گفت. بهتر است بگوییم تقسیم بندی انسان به وجه غیرانسانی. نه. نه ،دوست من نادر. ما نیستیم. ما از این قماش نخواستیم و نمی خواهیم. گرمای انسانی، خوش بودن از محبت و از مهر و پاکی و صراحت و اندیشه می آید نه از تقلب و حسد و جعل و نافهمی، نه از دسته بندی و از مافیابازی. در دسته بندی ناپاک ها نرفتن و با خیلی احمق ها نجوشیدن مردم گریزی نیست. ملیت بازی و توجه به این دسته بندی ها خواه موذیانه باشد خواه معصوم یا نفهمیده، در هر حال، تبدیل می شود به تصادم، راه پیدا می کند به تجاوز، نقب می زند به کار و نیروی انسانی را به خدمت حرص شرور درآوردن، به خر کردن برای تجاوز، و خر شدن در آرزوی تجاوز. این اندیشه روی پایه تملک است که پیدا شده است، و جانبداری از آن به روی همین پایه است که مرسوم است.  

 

وقتی برای پس زدن این چنین شرارت مغفول فکری دلیل می گویی می گویند آقا، آخر حتی حیوانات هم از بیشه و مکان و لانه ای که در آن زندگی دارند پاس می دارند. این بی آنکه خود ملتفت باشند در واقع چه می گویند یعنی بیا به پایین تا حد حیوانات، تا حد غاز که کنراد لورنزمیل تجاوز آن را مطالعه کرده است. بیچاره تازگی ها مرد. غاز نه، کنراد لورنز البته. این ها نمی بینند این دفاع تنها مقابله ای با تهاجم است. تهاجم را که برداری «دفاع» لازم نخواهد ماند. بی این جور اندیشه ها انسان بهتری هستی، انسانی. انسان اگر باشی عضوی مفیدتر برای مردم و همسایه های خود هستی. تاریخ می گوید، و یک نگاه به هر روز و دور و بر هایت نشان می دهد وسیع ترین تهاجم ها یک امر روزانه، یک واقعیت مداوم لاینقطع بوده است – نه از سوی «خارجی» و بیگانه های برون مرزی، نه گاه گاه و ادواری، نه، بلکه پیوسته از سوی آن «خودی» که آدمیت معیوب داشته ست، که زور می گفته. هجوم های ایلی و «قومی» هیچ اند در قیاس با تهاجم هر روزی مداوم همگانی، از خونی که هر دقیقه قطره قطره از تن هر کس مکیده می شود، زهری که هر دقیقه قطره  قطره می دهند به خون و به فکر یکدیگر، از خانه ات بگیر تا خودت، هر روز. از آجدان بگیر تا افسر راهنمایی، از مامور تامینات تا مامور مالیات، تا تاجر، تا درس معلم و دشنام «آی نفس کش» بگوی کوچه های سیداسماعیل یا گودهای پشت خیابان شوش یا روی تپه های حصارک. هر کس به حد خود از روی حرص خود دنبال دید تنگ دوده گرفته لجن بسته پیوسته زور می گوید، زهر می پاشد – می گفته است و پاشیده است. و از هر هزار بار نهصد و نود و نه بار دور از چیزی که «عاطفه» می خوانیش، اما به ضرب یا به اسم آنچه در ردیف یا از انواع عاطفه ها هستند. اسم گذاشتن به روی هر چیز آسان است. سی سال پیش در گفتار یک فیلم این جمله بود که «خودکامه ای فریفت و بر حرص خویش نام نجیب پاکی پوکی زد.» چقدر از این نام های نجیب و پاک امِما پوک به خورد ما داده اند؟ این ها را شعار می گویند. شعار آسان است. شعار دادن بر حسب پیش داوری، غریزه، عادت ها. وقتی شعار مکرر شد می شود عادت، می شود باور، می شود سنت ،می شود ارثی. گاهی هم «با ذوق» ها آن را می آرایند – گاهی برای خودنمایی و گفتن که با ذوقیم، گاهی برای مزد با چشم پوشیدن از شعور و شرافت، گاهی به گمراهی، گاهی چون خود دست درکاراند. 

 

این، درجای باز کردن و اصلش را درست تر دیدن بر شاخ و برگ می افزایند. حتی اصل گاهی می شود بهانه برای  همان شاخ و برگ کشیدن ها، برای زورآزمایی حرفی، برای کرسی نهم آسمان به زیر پای الب ارسلان گذاشتن ها. این ها برای روی شرارت لعاب رنگی شیرین کشاندن است. لعاب آب می شود شرارت اثر می کند آدمی می شود ناخوش. اگر که حتی قصدت چنین نبوده باشد در اصل. از روی یک نفهمی دنبال رسم رفته ای، و آنچه به ذهنت نشانده ای تکرار کرده ای – به صورت معصوم – هر چند هوش را به کار نبردن گناه کبیره است و ذنب لایغفر. قانون پاولف ترا کشیده است به بدکاری هر چند می خواستی شیرین بکاری و حرف های گنده گنده بگویی، یا دست خودت نبود و فقط رسم روز بود. در این میانه هم یک دسته فرمولساز می شوند برای جنبه های جوربجور  همان اعمال، اما خود از تمام بی بخار تر، ولی پرگوی بیجا تر ولی پر از جنجال، از جای خود نجنبنده پشت میز کافه نشینِ عرقخورِ دودی - سوزنی، دارای ادعای روشنایی چیزی که هیچ نزدشان نمی بینی. دنیای تنگشان را به وسعت دنیای واقعی، حتی به وسعت کیهان بی حساب می انگارند. خود را روشنفکر می خوانند بی آنکه نزدشان اصلا فکری یا فکرکی باشد چه بکر چه آلوده. شعر می گویند ،فیلم می سازند، نقاداند، و همچنین به ترجمه رو می کنند بی دانستن زبان اولی یا زبان خود، حتی؛ و مافیای مفنگی که با همانند های خود دارند تضمین ادعاشان است که مانند پمپ با باد یکدیگر را پروار می نمایانند، یکدیگر را بهم حقنه می کنند. به ناحقِ .  

باید فرمان ایست به خود داد، مطلب های سپرده به ذهن و گرفته به عادت را زیرورویی کرد تا حالا که آنقدر شعور و شرف داری که به دیگران می اندیشی راهی که راه باشد بیابی و بیهوده دور ورنداری تا تنگ چشم و بی حساب بیفتی به کوره راه یا در مانداب درمانده و لجن گرفته بمانی. اینست کار روشنفکر نه ساختن یا تکرار حرف های مثل ورد سحر فریبنده – چیزهایی که متکی به سنت است نه بر عقل. حرفت باید از حساب و تجربه باشد، از محک زدن به سنت ها نه از اطاعت آن ها، نه از عادت. این ها را برای تو می گویم اما، از تو نیست که می گویم این ها را در جواب تو می گویم اما درباره تو نیست که می گویم. حرفت مرا به حرف آورده، و حرفت باید تا حدی که می توانی نه به حسب حساب های شخصی و محدود و دم دمی باشد بلکه با جا دادن در متن منظره روزگار – نه یک روز– کامل بگویی و چیزی از جا نیندازی. اینست انگیزه این صفحه ها سیاه کردن من از برای تو. 

  

با ارادت بسیار و با آرزوی روشن شدن 

گلستان  

شنبه ۱۱ دسامبر ۱۹۹۱