Gəliş-gediş; gəliş-gediş

Bir-birik-iki

Səssiz-sözsüz

Boyunlar qıssa; ayaqlar qıssa

Başlar aşağı; qollar uzun

Nə ağız nə göz

Zənbillər asılı; torbalar asılı

Başla bədən; nə dodaq nə söz

Gəlişlər özgə; gedişlər özgə

Kölgə özü ilə özgə

Kölgələr alış-verişdə

kölgələr gəliş -gedişdə

Yarılmış kölgələr; yırtılmış kölgələr ...

**  

Sistem dediyin toplumun bütün ünsürlərinin hakim nəzmi və bu nəzmin işləməsidi.

Bir ölkədə ya bütün yer üzündə.

Yer üzündə yeni quldarlıq sistemi hakimdi. "Özgələşdirmə" və "həyatın puçluğu"   və bu əsasda "yaşayışın pozulması", bu sistemin yemişlərindəndi.

Məncə "insani bir sistem yaratmaq üçün mübarizə aparmaq" ola bilər ki bir "düzgün cavab olsun bu problemə.

Yoxsa "özgələşdirmə" və "həyat puçluğu" dairələrində özümüzü məhbəsdə görüb, mübarizəyə göz yumaq, aydın fikir bir insana yaraşıqlı deyil.

İnsan o zaman azad ola bilər ki mübarizə eliyə. Təslim olmaq ölümdü.

Kafka və Hedayət özgələşdirmə  və puçluğu "əsərlərində açıqladılar. Onların mübarizəsi bu həddəcən oldu. Irəli gedəbilmədilər. Çox təəssüflər ki Hedayət öz həyatına da dözə bilmədi və ona son qoydu. Güc azlığı.

Düzdü ki özgələşdirmə və puçluq sistemdə  olan həyatda eyni bir fenomendi; və ən acı.

Düzdü ki insan torpaqdan gəlir, torpağa gedir. Və heyvanda. Amma heyvan qadir deyil öz yaşayışına "məna" versin. Bu güc ,istedad yalnız insanın əlində dir.

Hərə bir cürə öz həyatına məna verir. Mənaların biridə elə sevimli yaşayış üçün

mübarizə etməkdi. Həyə, Mənasız yaşayış "puç" və içi boşdu.

Kafka və Hedayət yalnız, yazdılar, amma " ictimai mübarizədə" iştirak etmədilər.

Yada edə bilmədilər.(Həyata baxış çeşidliyi).

Milena Jesenska Kafkanın dostu, ondan 13 yaş xırda, Komunist partisinin eşiyə atılmış üzvü,

yəni, öz beyninən, yox partaya beyninən fikir eliyən bir qadın, özgələşdirmə və sistemdə "həyat puçluğuna vaqif, ictimai mübarizə yolun seçmiş bir insan; Kafkanın vurğunudu.O sonralar Nazi-lərin əlində aradan gedir. Milena divarları uçurtmaq yolundadı, Kafka divarlarla danışır. Və bu arada aman sevgi! Aman ki məhv oldu!

Onlar Əslini yandırdılar

Kərəmidə!

Başına nə bəla gəldi sevginin

kimsə bilmədi!

Ay!

Əsli -Kərəmin közləri

sevgini dirildin

sevgini!

Qoy dirilsin "Əsli-Kərəm"

öz külündən...

Kafkanın həyatında olan qadınlar onun dünyasına özgə oldular. Onu düşünə bilmədilər .

Karakterlər bütün başqaydı. Buna görədə həyat yoldaşlığı olmuyan bir iş idi.

Obiri taydan onun acı təcrübələri, xəstəliyi, başqa dünyası da arada bir böyük divar yaratmışdı.

Amma bunla belə hansı zaman ki sevgi çiçələnirdi o güclənib əsər əsərin ardıca yazırdı.

Eləki ulduzlar axıb gedirdi, zil qaranlıq dünyasını basırdı. Qələmdə susurdu. 

Sevgi onda davam gətirər ki yol birliği olsun. Karakter birligi olsun.

İki həyat yoldaşı, bir amacda təkamül tapsın. Yoxsa insanların zamanda,

başqa deyişmələridə, onları biri-birindən ayıra bilər.

Bu sistemdə sevgiyə çox belbağlamaq olmaz. Axan ulduzdur. Axıb gedər. Adını da çəkmək olmaz. Buna görədə yeni bir dünya yaramaq gərəkli dir.

Kafkanın əsərlərində gözə gələn başqa bir məqulədə var. Oda " MƏN" ya EGO kateqorisidi.

Mən ya Ego`nun fərqi var Egoizmdən. Ego(mən) hər insanda var; amma Egoizm bir teoridi.

Sistem insanları  biri-birindən ayırarkən onlara yaşam yolunda göstərir. "Hərkəs öz börkün saxlasın" diyə düşündürür ki" bu mənim problemim deyil, ancaq səninkidir ; hərləş öz fikrində olsun" və...

İnsan yalnız MƏN  deyil, ancaq onun BİZ-idə var. O zamandan ki toplumu  yaradıb.

Bizsiz Mən aradan gedər. İnsan əsasda "Mən və Biz"-dən yaranıb, diridi. Bu iki fenomen onun ruhunda var, əgər sistem bizlikin boşaldıb eqoizmi ona yaşam yolu  etməse. 

Toplumda BİZ-in sembolu sistem dir. Sistem özünə mənlik tapandan sonra insanın həm mənlikin və həmdə bizlikin korlayıbdi. Kafka bu xarablıği göstərir. Eqoist insanı.

Eqoizm sistemin mənəvi yemişlərindəndi. Amma Ego insanın özlüyü individuumudu.

Və başqa bir fenomen. Toplum və insanın Eqoizmdən qurtuluşu Kafkanın amacıdı.

Mən faktlardan geçirəm ki söz qıssa olsun. Bu yazının faktları Kafka və Hidayətin bütün əsərləridir.

Dedik sistem insani özünə və başqasına özgə edir. Ailədə, dostluq və sevgidə; işdə və işdən və sa .... Bu arada ədəbiyyat çalışır öz "idə və formasında" gözəl bir yaşayış yaratmaq üçün  insana yardımcı olsun: Özgələşməni, puçluğu, yalqızlığı, hayat və insanların tıncığın*, onların sevgi və mübarizəsini, sevinc ilə kədərin; istatistik baxımdan, yenidən yaratmaq yolu ilə .

Kafkanın əsərlərinə iki metod və baxışla qimət verirlər:

1- Onun həyatın əsas tutmaqla

2- Onun idə və sənətin önəmli saymaqla

-Onlar ki Kafkanın həyatın əsas sayıb deyirlər: F.K. əzilmiş yəhudi, xəstə, ata iqtidarı altında olan, ailə qurmaqdan umudsuz bir yazar idi. Və yazıların da elə bu əsasda yazıbdı.

- Başqa baxış deyir: Düzdü ki F.K. -nin yaşamı kədərlidi , amma sənət dünyası başqa bir dünyadı.

Hər yazıçı az ya çox öz həyatından ilham alır, amma o öz sənətində yeni dünya, yeni həyat, yeni insanlar yaradır. Onun Individual həyatıynan sənət dünyasını bir tutmaq olmaz.

Mənim də baxışım elə bu ikinci baxışla uyğundu. F.K.-nin əsərlərində o ki önəmlidi sənət, istatik və insan dərdidi. Bəşəriyyətin dərdi.

F.K. öncə ekspresyonizm-dən (heyvan məquləsindən) yardım alıdı amma sonra çox sembolizm-ə maraq göstərdi. Əsərləri bütün rəmzili dir.

O roman və hekayələrinin strukturuna diqqətlə plan çəkirdi: Felice; Frieda; ikisindədə 6 hərf var.

Felice;  dostunun adı ;Frieda; hekayədə(Hökm) bir karkter adıdı. O adların mənasında da belə bir iş görür: Bauer(əkinçi); Brandenfeld(feld=əkin=zəmi=tarla).

Ya Çevrilmə-də 3 adam və 3 qapı və...

Yada romanın bölümlərin biri- birinin ardıca yazmayır. Sıranı pozur. Əvvəl bölümdən sonra orta ya son bölümü yazır.

Kafkanın dünyasını göstərmək üçün əvvəldə bir şer gətirdim.

İndi onun dediyim texnikin göstərmək üçün bir fakt gətirirəm.

Bir hekayə çərçivəsi, "kadr", ki onu genişləndirmək də olar.

Kafkanın hekayələri əldə var , oxucu bir az diqqətlə, bu texniki, onlarda görə bilər.

Ancaq metodu anlamaq gərək. Bu kiçik hekayəyə bərabər bir baxış salaq; bəlkə yardımcı oldu:  

Axşam üstü aynaya baxandan sonra, pəncərə qabağında durub üz-bə- üzdəki yeni qayırılan binaya göz tikdim. Bilmirəm niyə.

Təzə bir adət tapmışdım. Gündə bir neçə yol pəncərəyə üz qoyurdum. Hiss elirdim evdən çıxıb gedim.

Ev sahabına demişdim birisi ev axtarsa gəlsin baxsın...

Bəlkə də bu hiss bütüm mənim ömür boyu yalqızlığımın nəticəsidi. Bilmirəm.

Mən nə evlənmişdim nədə bir zaman qadın dostum olmuşdu.

Fəhlələr hələ işlirdilər. Əlimdəki kitabı açdım. Başımı onla bənd elədim...

Qapı döyüldü, getdim qapıya:

"Kimdi?"- qapı dalından dedim.

"Qonşu.!Bəs sizin zənginiz niyə səs vermir?" -yaslı qadın dedi.

Qapını açdım.

"Bə sizin zənginiz niyə səs vermir?"- qonşu  sözünü tikrar elədi.

"Mənim zəngim həmişə bağlıdı. Eşikdə kimsəm yoxdu, heç vəxt də olmayıb."

"Bu qız çoxdandı küçədə durub sizi soruşur", - qonşu deyib getdi.

"Səlam! Mən Monika-yam", -gız deyib əl verdi.

"Buyurun, sizin üçün nə xidmət əlimdən gələr?"

"Evə gələ bilərəm?"

"Bəli, buyurun."

O,  başmaqlı evi bucaq -bucaq dolandı. Sonra gəlib aşpazxanada səndəlin üstündə oturub:

"Mən bu yeni qayırılan binada işlirəm. Həftədə iki gün. Öyrənciyəm. Eviyiz çox yaxcıdı. Neçə ildi burda əyləşirsiz?" - dedi

"On beş il olar-dedim."

"On yeddi ildi!"

"Necə?"

"Mən yirmi yaşındayam. Bunu unudub süz? "

"Özümü unutmuşam!"

"Ata! Ata...!"

***

-Burda özgələşmə, geçmişi unutmaq fenomələri aydın görsənir.

-Zaman axşam. Hava alatoran. Karakter "işıq - qaranlıq" arasında.

işıq və qaranlıq nədir? Baxaq:

-Pəncərə dörd divardan çıxış yolu. Və bir cürə ayna.

-Ayna karakterin özünü göstərir.

-İki ayna ravinin özün göstərir. Amma pəncərə binaya baxır; binada Monika işlir.

Qız ravinin özüdür.(Ata! Ata!).Qız ravinin görüntüsüdü. Bina üçümcü Ayna .

O qapıda qızı görür. Qapıda bir cürə aynadı. Çıxış yoludur. Pəncərə kimi.

-Bina bir yeni fenoməndi, qayrılır. Ravi istəyir evdən qaçsın ,  amma bina gayrılır.

Yeni bina. Ravinin yaşamın deyişir ancaq o bunu bilməyir. Bütün qıfıllar" Ata!" sözünlə açılır.

Ravi bu fenomenlərdə kimliyin, varlığın axtarır. Heç bir şeyi bilmədən. Qızda elə o cür.

Qapının qıfılı olması, zəngin səsi gəlməmək, və...Bütün bələ fenomenlərin mənası və rəmzi var.

Monika 3 yaşında olanda karakter ondan ayrılıb.17 ili kimsənin-kimsədən xəbəri yoxdu.

Ata üzün və geçmişin unudub. O hər şeyi özünə inkar edib: (Özümü unutmuşam!)

Ravi burda öz varlığın axtarır; itmiş varlığın. Qızda.

Sembollar: Ayna(tikrar).Qıfıl (tikrar); itmiş varlıq (tikrar)...

Qızın karakteri özgə; atanınkı özgə; danışıqlar özgə; atanın yalqızlığı, darıxmağı, özgəlik rəmzi.

Bütün bu rəftarların(qıfılı) kilidi "Ata" sözcüküdü.

Qız yada at bir kəlmədə, bir hərəkətlə bu özgəliki,

hekayənin evvli ya ortasında pozsaydı, hekayə eşiyə atmalı olardı.

Hekayə oxucunun zənnin itirir. Tamam söz və hərəkətlər bu işi göstərir.

Yazar bir söz danışmayır. Şeylər və hərəkətlər danışır. Mənalı, rəmzi olmaqla. Hekayə planlıdır.

O iki dağılmış insanı, onların həyatın, qurtuluş üçün çalışmaların göstərir.

Sevgi onların dadına çatır. Bir pəncərədi həyata. Bu balaca hekayədə hərəkət sevgiyə çatır.

Orda ki özgələşdirmə hakim dir. Kafkanın çox əsərlərində ölüm və çatmamazlıq son sözü deyir.

Kafka texnikinin bir üzün, belə düşünmək olar.

Sembolların, hekayələrin çox mənası ola bilər. Herkəs sevdiyi mənanı onlara verə bilər. 

***

Bu mini hekayəyədə fikir eləmək olar:

Bahar evdə tək idi. Güzgü qabağında tellərin darırdı.

Gülümsəmə çiçəkli dodaqlarında.

Yoldaşı, Yay-ıda aynada görürdü.

Pəncərə açıq idi. Urmu gölündən bir incə yel əsdi.

Aynanın üzünə bir az toz qondu. Bahar bərk hirsləndi!

Güzgünü aldı başına. Yay toz dalından:

Yox! Güzgünü silmək gərək!"- Bağırdı".

Dünya onun səsin eşitdi, amma Bahar eşitmədi!

Güzgünü çaldı yerə, həm üzünü sindirdi, həmdə Yayı!

----

*Tıncıq: Bir şeyin əzilib qoxuması: Yemiş, ət, və...adam! Əzilib qoxumaq.

Baxılmış qaynaqlar:

0-Jürgen Habermas: Der philosophische Diskurs der Moderne

(Modernin Fəlsəfi Diskursi)

1- پیام کافکا -هدایت:S.Hedahət: Kafkanın peyğamı

2- بیگانگی درآثار کافکا- م. فلکی :M. Fələki: Özgəlik, Kafkanın əsərlərində

3- Çevrilmə(Die Verwandlung)

4-Qəsr(Das Schloß)

5-Məhkəmə prosesi(Der Prozess)

6-Ac sənətçi (Ein Hungerkünstler)

7-Hökm(Das Urteil)

8-Atama məktub (Brief an den Vater)

9-Qətl (Der Mord)

10-Cəza koloniyasında (In der Strafkolonie

11-Kənd həkimi (Ein Landarzt)

12- Və sa...

گردن ها کوتاه-پاها کوتاه
سرها پایین-دستها دراز.
نه دهان-نه چشم.

زنبیلها آویزان-کیسه ها آویزان
سر و تن-نه لب نه سخن
آمدنها بیگانه-رفتنها بیگانه
سایه- با خود  بیگانه.

سایه ها-در آمد وشد
سایه ها-در خرید و فروش

سایه های دو نیمه 
سایه های وارفته...

خوب است اینجا به شخصیتMilena Jesenska اشاره کنم. او که گویا 13 سال از کافکا هم کوچک بود عاشق کافکا ست. 
عضو حزب کمونیست بود که اخراج شده. (یعنی با مغز خود میاندیشید و نه با مغز حزب. روشن است که حزب چنین کسی را تحمل نمی کند ). دوست کافکاست. پدیده ی بیگانگی در سیستم را درک میکند؛ که مارکس هم آنرا توضیح داده . برای مبارزه جهت تغییر سیستم بیگانگی حاکم بر جامعه به حزب پیوسته بود که تحمل اش نمی کنند. نمی تواند کافکا را شریک زندگی و همرزم خود کند. و عاقبت در اردوگاه نازیها از بین میرود. میلنا اینجا شخصیتی ست که میخواهد بعد از شناخت سیستم برای سیستمی انسانی مبارزه ی اجتماعی پیش ببرد. اما هدایت و کافکا نمی توانند به این مرحله برسند. 
مبارزه ی اجتماعی یکی از معناهایی ست که میتوان به زندگی داد. و زندگی میلنا صاحب این معنی ست.

عشق های کافکا
زنانی که پا پا به زندگی کافکا میگذارند بیشتر با دنیای او بیگانه اند. غیر از Milena همه آدمهای معمولی هستند. او را درک نمیکنند. و زندگی مشترک پا نمی گیرد. ملینا مبارز اجتماعی ست اما کافکا در دنیای خود زندانی ست. باز دو عنصر جداگانه هستند. آنها هیچکدام با کافکا دوست روحی نبودند و « عشق » یا « ارتباط و دوست داشتن متقابل جهت ازدواح» به تدریج از بین میرود. به خصوص که کافکا تجربیات تلخ از این دوستی ها دارد و فاقد سلامتی جسمی ست.
هر چند «نیرویی» که کافکا در آغاز از این عشق ها میگیرد تأثیر زیادی در «خلاقیت» او دارد. و او را در مقابله با بیگانگی یاری میکند. ولی افسوس که موقتی اند . چرا که دنیاها متفاوتند و گاهاً متضاد. و بیگانه با هم.

من و ما
هر انسان صاحب من است. ولی انسان تنها من نیست. او «ما» هم دارد. از وقتی که اجتماع تشکیل داده و از حیوانات جدا شده است. سیستم فنومنی ست که ظاهراً نشانه و نماینده ی «ما» است. اما کمی که در خدمت ما باشد بیشتر در خدمت «من» خود است. سیستم ، «مایی» را برای «من» خود میخواهد ؛ و چون خودش «منگرا»ست، «منگرایی Egoizm را در جامعه ایجاد میکند چرا که اساس آن بر « مال من- مال تو» قرار دارد. من گرایی سیستم در تضاد است با «مای» درون انسان. 
از زاویه ی تکامل انسان، جامعه و زبان هم نگاه کنیم میتوان گفت نخست واژه ی «من» به وجود آمده و بعد که درک بشر به مرحله ی بالاتری از «حیات یا زنده ماندن» رسیده ، کلمه ی « ما» به پدید آمده است. حیات انسان یعنی من و ما . «ترکیب من و تو »، «ما» را آفریده است. هم از نظر زندگی اجتماعی و هم اززاویه ی زیستی. اما سیستم که نماینده ی و سمبل «ما»ست گفتیم در خدمت من خود است و منگرایی را در جامعه ایجاد میکند. که از از عناصر مهم بیگانگی ست.

ب- نظر دیگر میگوید کافکا و هر نویسنده ی بزرگ دیگر بر اساس زندگی و تجارب خود و دیگران ، محیط را به شکل هنری و عموم بشری بازتاب میدهد . اینجا تعیین کنند برای کیفیت نوشته «عناصر هنری و عموم بشری» ست نه زندگی شخصی. هر چند که زندگی شخصی نویسنده در آثار او تأثیر گذار است. 
درست است که کافکا زندگی خوبی نداشت ولی ندیدن عناصر عموم بشری و هنر ی آثار او به معنای آن است که ما به دیدگاه ناقص الف بغلتیم. و عمل کرد سیستم جامعه را فراموش نماییم.
دیگاه ب در حقیقت سنتز زندگی شخصی و زندگی عمومی ست و نسبت به نظر اول کامل است. متد اول دید علمی نیست. چرا که عناصر هنری و عموم بشری را ندیده میگیرد. دنیای هنری دنیایی ست که از نو خلق میشود. هرچند از دنیای واقعی یا خیالی آب میخورد.

کافکا در آغار به اکسپرسیونیسم توجه داشت ولی عمدتاً آثار او را می توان جزء مکتب ادبی سمبلیسم نامید.
او برای به کار گیری سمبل ها آنها را به دقت مهندسی میکند: مانند تعداد چیزهایی که سه عدد هستند. درها. آدمها و... در مسخ. یا سمبل به کار گیری نام فلیسه و تعداد حروف در نام قهرمان داستان -یا نزدیکی معنی دهقان و کشتزار در نام خانوادگی. Felice Bauer در ارتباط با نام قهرمان داستان حکم (Das Urteil)؛ فريدا براندنفلد (Frieda Brandenfeld) ؛ یا نوشتن قسمت های غیر ردیفی در رمان. مثلا نوشتن فصل اول داستان بعد آخر آن. و بعد قسمتهای میانی. و غیره.
---- 

حوالی عصر بعد ازاینکه به آینه نگاه کردم رفتم جلوی پنجره و به ساختمانی که تازه در روبرو میساختند چشم دوختم. نمیدانم چرا.
عادتی نو یافته بودم. هر روز چند بار روی به پنجره میاوردم.توی خودم حس میکردم بگذارم از این خانه بروم. 
به صاحبخانه گفته بودم اگر کسی دنبال خانه بود میتواند اینجا را هم ببیند. شاید هم این احساس ناشی از تنهایی من در سرتاسر زندگیم بود که نه ازدواج کرده بودم  و نه هرگز دوستی داشتم. 
کارگران هنوز کار میکردند. کتابی به دستم بود، باز کرده و سرم را با آن گرم نمودم... 
در زدند، رفتم از پشت در  پرسیدم:
«کیه در میزند؟»
خانم سالمندی گفت:
«همسایه. پس چرا زنگ شما کار نمیکند؟»
در را باز کردم.همسایه سخنش را تکرار کرد:
«  پس چرا زنگ شما کار نمیکند؟» 
«زنگ من همیشه بسته است. بیرون کسی ندارم. هیچوقت هم نداشته ام.»

« این دختر خیلی وقت اس  تو کوچه سوراغ شما را میگیرد.» همسایه اینرا گفت و رفت.
دختر دست داد و گفت:
«سلام. من مونیکا هستم.» 
« بفرمایید، چه خدمتی میتوانم برای شما انجام دهم؟» 
« میتونم بیام تو؟»
«بله، بفرمایید.»
او با کفش گوشه های خانه را گشت؛ آمد داخل آشپزخانه و روی صندلی نشست و گفت:
« من در همین ساختمانی که تازه ساخته میشود کار میکنم. هفته ای دو روز. دانشجو هستم. خانه خوب است. چه مدتی ست اینجا ساکن اید؟»
« 15 سال میشه.»
«17 سال است!»
«چطور؟»
« من 20 سالم است. این را فراموش کرده اید!» 
«خودم را فراموش کرده ام!»
«بابا! بابا!...»

***