مقدمه:

اگر تاکنون عضو یکی از تشکل های صنفی بوده باشید،حتما با این مسئله برخورد کرده اید که برخی فعالان صنفی معتقدند که باید در این تشکل ها از فعالیت سیاسی پرهیز کرد.در مقابل برخی دیگر از اعضا این نظر را قبول ندارند و تمایز چندانی بین فعالیت صنفی و سیاسی قائل نیستند. این اختلاف نظر تنها به درون تشکل محدود نمی شود و حاکمیت نیز تشکل های صنفی را به شدت از دخالت در امور سیاسی برحذر می دارد.و حتی گاهی فعالیت سیاسی را در قالب تشکل صنفی جرم قلمداد میکند.برای حل این مشکل برخی تشکل های صنفی سعی کرده اند که اساسنامه خود را بگونه ای تنظیم کنند که در کنار فعالیت صنفی مجاز به فعالیت سیاسی نیز باشند.اما برخی دیگر حتی اساسنامه تشکل خود را به گونه ای تنظیم کرده اند که اعضا به هیچ عنوان مجاز به فعالیت سیاسی نباشند.با وجود همه تلاش های صورت گرفته در ارتباط با فعالیت صنفی همچنان شاهد ابهام در عرصه نظر و سردرگمی در عرصه عمل در این حوزه هستیم.
این ابهام و سردرگمی در موقعیت های حساس و مهم باعث هدر رفتن انرژی فعالان این حوزه و افزایش هزینه ها بدون افزایش فایده و دستاوردها شده است.از اینرو لازم است که ضمن تداوم فعالیتهای صنفی به بحث نظری پیرامون این موضوع و مسائل مرتبط با آن نیز توجه لازم صورت گیرد.این نوشتار نیز با هدف گشودن بحث در این زمینه تهیه شده است.
پرسش اصلی که در این نوشتار در پی رسیدن به پاسخ آن هستیم این است که،آیا تشکل های صنفی میتوانند بطور کلی از ورود به فعالیت سیاسی اجتناب کنند؟

متن حاضر تلاشی برای رسیدن به پاسخ این پرسش می باشد.به این منظور ابتدا شش پرسش مقدماتی طرح و به آنها پاسخ داده شده است که نتیجه حاصل از این شش پرسش ما را به سوی پاسخ پرسش اصلی رهنمون می سازد.

پرسش اوّل:تشکل صنفی چیست؟

پاسخ:گروهی غیر دولتی که توسط اعضا و کارکنان یک واحد شغلی یا مجموعه واحدهای شغلی مشابه که با هدف دفاع از جمیع حقوق صنفی اعضا ــ و یا گسترش ارزش ها و باورهای صنفی که در این نوشتار مدّ نظر نیست ــ تشکیل شده باشد را تشکّل صنفی می گویند؛که در قالب عناوینی مثل سندیکا،اتحادیه،کانون،سازمان،انجمن،جامعه، جمعیت،مجمع، خانه و اتاق نام گذاری می شود.در صورت ایجاد ارتباط بین واحدهای صنفی کشورهای مختلف امکان شکل گیری تشکل های صنفی منطقه ای و بین المللی نیز وجود دارد.

پرسش دوم:فعالیت صنفی چیست؟

پاسخ:هر نوع فعالیت فردی یا گروهی از جانب اعضا و کارکنان یک واحد شغلی که با هدف طرح مطالبات،افزایش مزایای مختلف درون صنفی و بهبود وضعیت شغلی صورت می گیرد را فعالیت صنفی می گویند.سه نکته قابل توجه در این تعریف وجود دارد. یک،فعالیت صنفی الزاماٌ گروهی نیست.دو،فعالیت صنفی بایستی توسط کارکنان همان واحد شغلی صورت گیرد.سه،هدف از فعالیت صنفی نباید چیزی جز طرح مطالبات،افزایش مزایای صنفی و بهبود وضعیت شغلی باشد.بعبارت دیگر تلاش کارکنان یک صنف برای سایر اهداف،فعالیت صنفی محسوب نمیشود. مثلا اگر انجمن اساتید دانشگاه یا انجمن های معلمان تصمیم به ریشه کن ساختن بیسوادی در کشور بگیرند،اگرچه کاری است مفید و خدمتی است ارزنده اما این کار به هیچ عنوان فعالیت صنفی محسوب نمیشود.به عبارت دیگر اگرچه ممکن است تشکل صنفی کارکردهای مختلفی داشته باشد اما در تعریف فعالیت صنفی لزوم فعالیت “برای صنف” را نبایستی فراموش کرد.
با توجه به این تعریف فعالیتهای صنفی را میتوان در دو سطح افقی و عمودی تقسیم کرد.
الف)فعالیتهای افقی یا درون صنفی:این نوع فعالیتها بیشتر با هدف ارتباط بین اعضای تشکل با هم و ارتباط بین تشکل های صنفی در داخل و حتی با تشکل های مشابه خارجی،تشویق کارکنان واحد شغلی به “عضویت” در تشکل،افزایش”توانمندی” اعضا و ایجاد “انسجام و همبستگی” بین آنها و در نهایت افزایش “توانمندی تشکل” در دستیابی به مطالبات صورت می گیرد.

ب)فعالیتهای عمودی یا برون صنفی:این نوع فعالیتها بیشتر با هدف ارتباط تشکل ها با نهادهای بالادستی اعم از دولتی و غیر دولتی صورت می گیرد؛تا بتواند نهادهای بالادستی را متوجه مطالبات خود ساخته و آنها را وادار به پذیرش مطالبات و پاسخگویی نماید. از این جهت این نوع فعالیت ها منطبق بر دو منطق “گفتگو” و “قدرت” می باشند.
لازم به ذکر است که اگرچه فعالیتهای افقی و درون صنفی از اهمیت مبنایی برخوردار هستند اما نبایستی فراموش کنیم که هدف اصلی در ایجاد این نوع تشکّل ها فعالیتهای عمودی و یا بیرونی آن است

پرسش سوم:فعالیت صنفی با چه اشکالی صورت می پذیرد؟

پاسخ: الف)اشکال فعالیت افقی یا درون صنفی:با توجه به اهداف ذکر شده در این نوع فعالیتها،اشکال آن عبارتند از:
1-برگزاری کلاس هاس آموزشی برای اعضا.2-برگزاری برنامه های تشویقی و تفریحی برای اعضا.3-برگزاری همایش و جلسات سخنرانی.4-برگزاری جلسات گفتگوی اعضا با مسئولان تشکل ها.5-ایجاد خبرنامه و نشریه صنفی و در صورت امکان برنامه مستمر رادیویی و تلویزیونی-  6برپایی مراسم در روزهای نمادین.7- برگزاری اردو و جلسات دیدار با سایر تشکل های صنفی در داخل و خارج از کشور.8-حضور در همایش های جهانی و مواردی مانند اینها.

ب)اشکال فعالیت عمودی یا برون صنفی:با توجه به اهداف ذکر شده در این نوع فعالیتها،اشکال آن عبارتند از:
1-نوشتن نامه برای مسئولان نهاد بالادستی.2-جمع آوری امضا و طومار نویسی.3-نوشتن نامه سرگشاده.4-ملاقات با مسئولان مربوطه. 5-دست کشیدن موقت از کار و تحصن در محیط کار.6-اعتصاب و ترک محل کار.7-تظاهرات و تحصن در مقابل نهادهای بالادستی. 8-اثرگذاری بر جریان برکناری یا تعیین مقامات نهاد یالادستی.9-تلاش برای ورود به نهادهای بالادستی مرتبط با حوزه صنفی.مثلاٌ معرفی کاندیدای صنفی به پارلمان یا یا سایر نهادهای مرتبط با صنف.
پرسش چهارم:تشکل سیاسی چیست؟

پاسخ:به گروهی غیر دولتی که به شیوه های مختلف سعی در اثرگذاری بر قدرت رسمی یک جامعه ــ و یا یک منطقه و حتی جهان ــ را دارند،تشکل سیاسی میگویند.”حزب” نهادمندترین،عقلانی ترین و اخلاقی ترین تشکل سیاسی پذیرفته شده در سراسر جهان است.

پرسش پنجم:فعالیت سیاسی چیست؟

پاسخ:هر نوع فعالیت فردی یا گروهی با هدف اثرگذاری بر کل یا جزئی از قدرت رسمی(ساختار یا رفتار) در یک جامعه ــو یا یک منطقه و حتی جهان ــ را فعالیت سیاسی می گویند.سه نکته قابل توجه در این تعریف وجود دارد.یک،فعالیت سیاسی الژاماً گروهی نیست.دو،فعالیت سیاسی الزاماً یک فعالیت حزبی نیست. سه،در فعالیت سیاسی هدف حتما باید اثرگذاری بر عملکرد قدرت رسمی (در سطح ملی همان دولت یا قوای سه گانه و در سطح فراملی نهادهای سیاسی منطقه ای و بین المللی) باشد.

فعالیت سیاسی مانند فعالیت صنفی به دو سطح افقی و عمودی تقسیم می گردد.همچنین هر یک این فعالیت ها را میشود به دو بخش هنجارین (پذیرفته شده از سوی اکثر جوامع) و غیر هنجارین(مردود شده از سوی اکثر جوامع)نیز تقسیم کرد. که در اینجا بخش هنجارین آن مورد نظر می باشد.

پرسش ششم:فعالیت سیاسی با چه اشکالی صورت می پذیرد؟

پاسخ:اشکال فعالیت های افقی تقریبا همانند فعالیت افقی صنفی است و از بیان دوباره آن خودداری می شود.
تمامی اشکال فعالیت عمودی سیاسی منطبق بر منطق قدرت می باشد.و بطور کلی با هدف طرفداری و یا مخالفت با شخصیتها،احزاب و دولت مستقر و یا به صورت ورود مستقیم به عرصه رقابت برای در اختیار گرفتن قدرت صورت می پذیرد.به این ترتیب این اشکال عبارتند از:

1-حضور در انتخابات و رأی دادن و یا عدم حضور فعال و تحریم انتخابات.2-حمایت فردی و گروهی از لیست یا کاندیدای مورد نظر در انتخابات. 3- حضور در احزاب و عضویت در آنها.4-نگارش نامه به شخصیتهای سیاسی و مسئولان دولتی بصورت سربسته یا سرگشاده.5-تشویق و ترغیب کارکنان کارخانه ها و شرکت ها و مراکز دولتی و غیردولتی به اعتصاب.6-شرکت در تجمعات،تظاهرات و راهپیمایی ها.7-شرکت در انتخاباتهای مختلف به عنوان کاندیدا.8-بر عهده گرفتن مسئولیت های سیاسی در سطوح مختلف دولتی.

نتیجه گیری:

اگر پاسخ پرسش های بالا مورد تأیید باشد،از کنار هم قرار دادن آنها نتایج زیر حاصل می گردد.
1-تشکل های صنفی از نظر “ماهیت و هدف” با تشکل های سیاسی تفاوت دارند.پس تشکل های صنفی نه می توانند و نه می بایست در پی کسب قدرت برای جهت دادن به مسیر کلی حرکت جامعه باشند.(به دلیل عدم امکان جمع شدن تخصص های مختلف در یک صنف)

2-اگر مخاطب فعالان و تشکل های صنفی اشخاص و نهادهای غیردولتی باشد،”ماهیت و هدف” این نوع فعالیت های صنفی عمودی به هیچ وجه سیاسی نیست.

3-فعالیت های افقی صنفی به هیچ وجه “ماهیت و شکل” سیاسی ندارند.

4-با توجه به ساختار سیاسی و اقتصادی جوامع گاهی مخاطب فعالان و تشکل های صنفی اشخاص(وزرا و نمایندگان پارلمان و …) و نهادهای سیاسی(وزارت خانه ها و پارلمان و …) هستند.در این حالت (فعالیت های عمودی صنفی انجام شده در اشکال 1تا 7) بدون توجه به نوع مطالبه، با توجه به نکته سه در تعریف فعالیت سیاسی و اشکال 4و5و6 فعالیت سیاسی این فعالیتها “ماهیت” سیاسی دارند.

5-تشکل های صنفی میتواند منطبق بر منطق مبادله با اشخاص و گروههای سیاسی(کاندیداهای پارلمان،وزارت و …) که قصدو برنامه حمایت از آنها را دارند وارد تعامل دوسویه شوند.به این صورت که کالای (رأی) خود را با کالای (توان رفع نیازها و مطالبات صنفی) آنها مبادله نمایند.در این حالت(فعالیت صنفی عمودی شکل 8 )نیز اگرچه هدف کاملاً صنفی است اما مبتنی بر منطق فعالیت های عمودی سیاسی و شکل 2 فعالیت سیاسی، این عمل “ماهیت” سیاسی دارد.
6-فعالان و تشکل های صنفی می توانند تلاش کنند تا خود عهده دار برخی مسئولیتها(وزیر،نماینده پارلمان و …) گردند که توانایی آنها را برای کسب منافع صنفی افزایش میدهد.در این حالت(فعالیت صنفی عمودی شکل 9) نیز اگرچه هدف اصلی دفاع از منافع صنفی است اما مبتنی بر تعریف فعالیت سیاسی و منطق فعالیت های عمودی سیاسی و اشکال 7و8 فعالیت سیاسی،این عمل نیز “ماهیت” سیاسی دارد.

تکرار پرسش اصلی: آیا تشکل های صنفی میتوانند بطور کلی از ورود به فعالیت سیاسی اجتناب کنند؟
پاسخ نهایی:براساس نتایج 1تا3 فعالیت افراد و تشکل های صنفی هیچ نسبتی با فعالیت سیاسی ندارد.از اینرو فعالان و تشکل های صنفی در این محدوده می بایست از ورود به فعالیتهای سیاسی (شکل عمل،انتخاب شعارها و طرح و بیان مطالبات)پرهیز نمایند. اما براساس نتایج 4تا 6 اجتناب تشکل های صنفی از فعالیت سیاسی ممکن نیست.بنابراین می توان گفت که برخی از فعالیت های صنفی به هیچ وجه سیاسی نیستند.اما برخی دیگر از فعالیتهای صنفی سیاسی هستند.البته نبایست فراموش کرد که سیاسی بودن این فعالیت ها به هیچ وجه در “هدف” آن نیست بلکه فقط و فقط در “ماهیت” آن است.
نتیجه عملی حاصل از این نوشتار را نیز می توان این گونه بیان داشت،” با توجه به اینکه «قانون» چیزی جز عینی سازی احکام کلی عقل و اخلاق نیست،قانونگذار نمی تواند فعالان و تشکل های صنفی را از ورود به فعالیت های سیاسی در محدوده ای که عقل آنرا مجاز می شمارد منع نماید. اگرچه تشکل های صنفی می توانند بطور اختیاری خود را از این “حق” محروم سازند و این موضوع را در اساسنامه ذکر نمایند(همانند آنچه در اساسنامه کانون صنفی معلمان آمده است).اما بایستی بدانند در این صورت دیگر نمی توانند در محدوده توضیح داده شده در نتایج 4تا 6 فعالیت نمایند.در مقابل نامگذاری برخی از تشکل ها به صنفی-سیاسی نمی تواند برای آنها اجازه ورود به سیاست بیش از آنچه در بخش 4تا6 نتیجه آمده است صادر نماید.به عبارت دیگر این نوع نامگذاری (صنفی- سیاسی) حق اضافه ای برای تشکل های صنفی ایجاد نمی نماید و عدم این نوع نامگذاری نیز حقی از آنها سلب نمی نماید.این نوع نامگذاری صرفا بیانگر ماهیت یک تشکل می باشد.” *

*  ابوالفضل رحیمی شاد، آموزگار و پژوهشگر در تهران است.